Property:Biography example text ban

From BASAbaliWiki
Showing 174 pages using this property.
A
Silih sinunggil reriptan modern sane sampun kaloktah ring prajanane inggih punika marupa satua bawak mamurda Luh Ayu Manik Mas Ngalahang Legu Poleng.Satua bawak puniki madaging makudang pikenoh pangajah ajah sane utama inggihan sane prasida ngawentuk budi satwam prajanane. Sapunika taler daging satua puniki raket mapailetan mantuka ring kauripan prajanane sekadi mangkin. Antuk asapunika metu raris rasa meled ngaresepang pikenohnyane ngeninin budi satwam.Mawit sakeng pikayunan inucap panyuratan puniki maduwe tatujon mitelebin makudang parindikan minakadi pikenoh pangajah ajah budi satwam sane kabobotang ring satua bawak Luh Ayu Manik Mas Ngalahang Legu Poleng inucap.  +
Panyuratan puniki maduwe tatujon angulati sekadi teleb pangerencana kulewarga ring Bali sane kamedalang olih Gubernur Bali rikala sasih Juni 2019, sane ngawetuang makudang patungkas setuju kalawan tan setuju ring para krama. Tetuwek Keluarga Berencana ( KB) Nasional sane mamuatang " Dua Anak Cukup" ketampen sekadi mangawinang mapakirang posisi demografi manusa Bali tur nincapang posisi demografi krama tamiu. Tatujon pangulatian puniki tan sios mangda prasida mitatasang sapunapi minakadi motif idiologi,motif politik identitas lan romantisme budaya mapengrabda mewastu kedadosang pabligbagan pangerencana kulewarga ring Bali. Ngawigunayang analisa diskusi kritis), pangulatian puniki mitatasang inggian babaosan pangerencana kulewarga ring Bali kesarengin antuk pabligbagan idiologi lokal, nasional lan global. Pidagingnyane ring pabligbagan inucap kawentenan praktek politik identitas lan romantisme budaya olih subyek lan pelaku ngawetuang kompetisi dialektika manusa Bali lan I krama tamiu.  +
aw d  +
TAKSU Olih: Agung Wiyat S. Ardhi Rarianang indangé Duh, Aruna, duh pawana, duh rahina. Tityang ajerih Widhi wadih Kalantaka ngendih Tityang amerih Asing alih mangalih Asing alih tan polih Tan polih ngruruh ririh. Mangkin, saking prabhata segara Sanur Saraswati matéja Nyinarang kaluihan Aji Nyekarurayang kadiatmikan Kapradnyanan Ring sang teleb angulik sastra Angulik aksara Angulik tatua Aruna, pawana, rahina Sampunang malih andega indangé Tityang tan kantun ajerih Widhi tan kantun wadih Réh Saraswati sampun nyiratang Padma késara Taksu Nyekarurayang satwam Ngébekin Bhuana Dénpasar Mangkin, ngiring tancebang dupané masumpang geni Ngendih Mangda polih asing alih Ngruruh ririh Ngruruh sugih Mabekel tresna kinasih Mapikolih shantih. Bhadrika Ashrama, 14 Agustus 2013  +
Siakarna Listrik Padem utawi Parikrama Pemadaman Listrik sane sering nibenin Jakarta, ngametuang ius kaon majeng ketrepian utawi keamanan nasional Ian Ekonomi Negara. Kalih pidabdab utawi kebijakan sane prasida kamargian olih Pemerintah, sane ketlatarang ring artikel puniki, inggih punika: Ngawentenang reformasi manajemen PLN wiwah Nguningayang utawi nyobiahang teknologi "smart grid"  +
Bali kasengguh tetujon pariwisata mancanegara tur sampun kapewewehin pesambat pinaka swargan sukating satus tiban sane lintang. Nanging mangkin sampun ketatasin olih para pengrawuh makudang pikobet dahat sane niben inggian parindikan ekonomi wiadin wawidangan. Kasingsalan pawangunan kasengguh sane pinih marupa kaiwangan nginggilang arsitektur Bali sane anyar sane manut ring praciri witnyane. Warga kota ring Bali rikala mangkin mekadi kakungkungin olih simpul Gordian, rikala arsitektur tradisional sane jangkep kantun wenten nanging arsitektur anyar nenten tumbuh. Sapunapi antuk midabdabin parindikan puniki, irika magenah pitakonnyane. Arsitektur dados mejanggelan rikala wangunan kuna tan kaurati antuk kawentenan urbanisasi sane mamurti. Sapariindikannyane gumanti nenten prasida kapuputang. Pangulatian puniki marupa utsaha pangawit ngamedalang daging pikayunan utama tur miteketang utsaha mangda prasida nincap. Nanging taler kapisaratang filosofi anyar ring widang teori urban pinaka dasar saluir aktivitas profesional saantukan tan prasida pacang nincap yening nenten karuntutin aktivitas profesional inucap. Antuk punika uratian tityang ten sios nyawis pitakon sapunapi pakibeh prasida kalumaksanayang mawit saking arsitektur asli Bali sane medal saking pidabdab feodalisme nyuhjuh pangelaksana lan penampennyane ring pasca modernitas, kapitalisme informasi lan globalisasi. Parindikan patut ketanganin ring makudang panta inggih punika pendidikan, kebijakan, strategi, lan penegakan. Tityang miteketang ring pamuput patut kasibehin antuk tata titi sane mawit saking transformasi vernakular, budaya wawidangan Bali sane kritis, lan adaptasi leksikon urbanis anyar ring wawidangan tropis.  +
Seni balih balihan pariwisata ring Bali marupa wentuk seni sane gumanti kaabipraya pacang kapisuguh mantuka ring para wisatawane. Seni puniki madue caciren teatrikal lan spektakuler sane ngutamiang ius visual katimbang rasa ajerih, magis lan simbolis. Makudang bage kesenian minakadi Tari Legong, Sendratari Ramayana,Tari Barong lan Keris, Tari Kera, Tari Topeng Wayah lan Tari Wayang Kulit sampun ketah dados bebalihan seni ring Bali. Seni balih balihan pariwisata ring Bali embas marupa wentuk sane anyar sasukat warsa 1980.Pidabdab punika utamin ipun kaiusin olih praciri estetika pos- modern sekadi: Pastiche, Parodi, Kitsch, Camp lan Skizofrenia. Tatujonnyane mangdennye seni balih balihan prasida sayan eksotik sane mapaiketan ring tatujon ekonomi. Antuk punika akeh parikrama seni budaya Bali rumasuk kasakralannyane karuntuhang olih pakibeh sekularisasi sane gumanti becat tur fantastis inggihan ngeninin kualitas wiyadin kuantitas.  +
Wénten makudang-kudang satua ngenenin indik carita Cinderella ring makudang panagara. Puniki manut titiangé: wénten petang daha, sané tetiga jelé goba lan jelé hati. mémé tuminnyané banget gedeg ring Cinderella pinaka oka panguntat. Ipun pepes kawalék tur kaberatin. Raris Cinderella makaad uli jumahnyané, disampune neked ring gunung, wenten paksi sakti ngamicayang ipun akeh emas, molé-molé, lan tresna. Satuané puniki kasineb antuk wenten raja putra sané nyuang tur ngantén sareng Cinderella raris makakalih ngawangun kluarga sané bagia.  +
Laluu marupa plastik gumanti sampun ngawetuang pikobet mantuka ring pariwisata selanturnyane utamin ipun ring Bali. Makudang utsaha riantuk mangirangin sampun kamargiang olih Pemerintah, minakadin ipun ngembasang Peraturan Pemerintah Kota Denpasar no. 36 Tahun 2018. Sasuratan puniki matetujon mitelebin penampen lan paobahan parilaksana wargi Bali, utaminnyane ring Kota Denpasar sasampun kawetuang Peraturan Walikota Denpasar lan Gubernur Bali ngeninin laluu plastik inucap. Data kapupulang mejalaran antuk kuesioner sane kasobyahang mantuka ring Wisatawan, Mahasiswa( Departemen Pariwisata), para dagang, para wargi lan Dosen. Pikolihnyane inggih punika makasami wargine sampun sauninga ring Peraturan Pemerintah ngeninin pangewates ngawigunayang kantong plastik angge apisan, nanging nenten makasami wargi sauninga ring sapasira sane ngamedalang uger uger inucap. Makehan prajanane sane cumpu ring kawicaksanan inucap, nanging wenten taler sane tan cumpu seantukan ngawigunayang kantong plastik karumasayang irit. Kawicaksanan punika sampun prasida ngangsokang prajanane mangda ngawitin makta kantong niri niri rikala matumbasan.  +
Novel indik palampah urip Made Sanjaya, teruna cerik saking Bali sane matetujon nulungin timpal tur kulawargannyane saking dendam sane sampun sue tur aji pangiwa. Dados nominasi 8 besar novel pinih becik ring UNNES International Novel Writing Contest 2017.  +
Buku sane maosin indik kawentenan sarwa prani saking dura pertiwi, utawi saking luhuring akasa manut sastra Hindu.  +
Patibaya virus SALCON ngantem Bali. Nagapuspa konden bakatang. Epsilon dahat brangti. Haricatra ilang kadi uluh gumi.  +
Biografi Perkumpulan Pendidikan Nasional, Denpasar, pinaka perkumpulan sane kaloktah ngembasin Universitas Pendidikan Nasional, SMP Nasional Denpasar miwah sane lianan.  +
Buku indik palampah titiang ngiderin Bali tur nyaksi kaluwihan tata wewangunannyane.  +
Kadek Haricatra ngelah kawisesan ane soleh. Ia nyidang ningalin bunga Nagapuspa, bunga tunjung mas ane tumbuh di batune. Bunga ento nyidang ngubadin sakancan gering i manusa. Sakewala Epsilon, perusahan ubad paling gede di panegarane dot pesan ngrebut bunga ento. Kadek Haricatra nagih matianga. Ia musti mlaib!  +
Pamargin urip Profesor Gede Sri Darma, sane dumun dados profesor pinih anom ring Indonesia.  +
B
Kayonan ring wayang kulit sane madaging wangun kerucut utawi lanying ring luhur sane nyihnayang kauripan manusane. Nyancan nglimbak kaweruhan miwah ngancan lingsir yusan manusane, nyancan nglanyingang tur masikian jiwa, rasa, karsa, miwah karya ring kauripan i raga (ngancan nampek ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa)  +
Bali gumanti sampun masikian pisan ring pariwisata. Panyuratan puniki mangulati praciri budaya Bali sane stata tumbuh lan paiketannyane ring widang pariwisata ritelenging globalisme ngawigunayang studi kasus wewangunan Taman Budaya Garuda Wisnu Kencana (ngawit warsa siu sangang atus sangang dasa tiga rauhing warsa duang tali pelekutus), sane merupa arca Hindu Dewa Wisnu ngadeg ring luhuring paksi garuda sane agung. Taman lan arca inucap kasengguh pinaka praciri budaya anyar wangsa Indonesia taler pariwisata Bali. Nanging asapunika, studi kasus mantuka ring kawentenan taman puniki taler nyihnayang kawentenan Bali sane sampun magentos, ngawit karuntuhan ipun Suharto ring warsa siu sangang atus sangang dasa kutus, sinambi natingin pakibeh globalisme. Pariwisata Bali sampun magentos saking pariwista budaya sane nunggil saking ulu rauhing ke sor, menados tetujun wisata global. Mabukti rikala mangkin taman punika gumanti pinaka genah ngelaksanayang acara sane ageng tur kamiletin makudang negara.  +
Babad Bali kawentuk saking makudang kasingsalan, minakadin ipun ring kasujatian budaya lan prajana Bali. Siosan ring punika taler tetamian seantukan kajajah olih i Belanda lan pikolihan pejangkepannyane ring Negara- Wangsa Indonesia. Siosan taler mawit saking pakibeh modernisasi, globalisasi, pariwisata lan konsumerisme. Para panyurat Bali's Silent Crisis: Desire, Tragedy and Transition mitulengin kasingsalan punika mangdene prasida mitatasin pikobet utama sane ngelantur kawentuk, angawi pengaruh lan napkala ngawetuang rasa ajerih ring kauripan sedina dina ring Bali. Para panyurat makakalih maduwe panampen inggihan kakuatan- kakuatan lan paobahan-paobahan sane mapaiketan ngawetuang trauma psikologis lan budaya sane dahat nanging tan keangkenin seantukan marupa" krisis diam" lan matungkas ring wacana Bali pinaka swargan. Para panyurat inucap sampun jenek magenah tur makarya ring Indonesia makudang kudang warsa tur lami magenah ring Bali. Kadasarin riantuk kaweruhan ipune ngeninin papelajahan antuk budaya lan promosi kesehatan ipun ngawetuang perspektif sane mabuat ngeninin subyek ipune lan mitegesang uratian sane tingglas mantuka ring kesehatan psikologis maka suen suen manusa Bali sane kablengbeng antuk pakibeh paobahan, parikosa lan perih sane teleb sane kaunggahang ring sub judul buku buku ipune. Saking pangawit karumasayang panyundul pikayunan ipune sane gumanti kukuh ring mitelesin lan manyurat buku taler pasemayan ipune mantuka ring paswitrannyane ring Bali. Gumanti sampun tingglas inggihan ipun madrebe rasa asih ring subyek ipune lan unteng pikayunan ipune sane kadasarin antuk paiketannyane makasuen ring Bali.  +
D
Pendet Swastiastu inggih punika sasolahan panyanggra sane nganggen tabuh Jegog, gamelan malakar tiing saking Jembrana, Bali, sane kasolahang antuk kalih baga. Baga 1 : Anggen nyanggra uleman ri kala ngranjing ring genah acara, miwah Baga 2: ngaturang swasti prapta nganggen sasolahan sane lemuh, kasarengin tabuh Jegog miwah gending sane ngelangenin. Sasolahan Pendet Swastiastu kakawi olih Deniek G. Sukarya, pinaka angga kreatif tur olah tabuh, Putu Adi Arianto, S.Sn., miwah Wayan Sumindra, S.Sn., pinaka olah tari miwah kostum.  +
Tatujon sasuratan puniki inggih punika mangda prasida ngarencana sapunapi antuk nincapang peran pecalang makapenyanggra katreptian lan kasentosan prajanane sane kalaksanayang olih Tim Gugus Tugas Pencegahan Pandemi Covid 19. Panyuratan puniki mawentuk deskriptif-kualitatif sane makueh ngawigunayang lan mupulang sekancan wacana antuk mitelebin pakibeh sosial sane wenten. Wagahing kapariwenangan pengelaksanan katreptian lan kasentosan prajanane sane kaemban olih Satuan Polisi Pamong Praja Propinsi Bali rikala natingin Pandemi Covid-19 akeh nemu kapiambeng. Kapisaratang pangelimbak peran (wantuan) pecalang ritepengan ngardi katreptian lan kasentosan prajanane sane kalaksanayang olih Tim Gugus Tugas Pencegahan Pandemi Covid-19.  +
Pangrembe prajanane pinaka silih sinunggil panyundul mikolihing nabdab laluu. Paobahan parilaksana patut kapitelebin saking ngawit. Buklet pinaka media sane tepas kawigunayang mangdennye prasida nundunin paobahan parilaksana sisya ring Sekolah Dasar. Pangajah ajah ngepah laluu gumanti dangan kapitatasin riantuk ngawigunayang piteket marupa teks utawi gambar. Panyuratan eksperimen semu riantuk desain nunggal grup pre-tes lan pos-tes. Metode angambil sampel inggih punika multi stage random sampling. Sampel sane kaambil ngeninin panyuratan mawilang 90 diri mawit saking 65 Sekolah Dasar ring Denpasar Selatan. Piranti panyuratan punika marupa angket antuk teknik ngapupulang data majalaran analisis temu wicara misandingang mean paired sample t- test. Wenten pabinaan pangeweruh lan parisolah sadurung lan sesampune kaicen pengajah metode evaluasi padewekan riantuk media buklet, ngamolihang nilai (P -0,001). Utsaha nincapang pikayunan ngulati kesehatan patut karembe olih Dinas Kesehatan Sekolah. Panyuratan selanturnyane menawite patut kalaksanayang ngeninin para guru lan guru rupaka ritepengan ngalaksanayang parikrama ngeninin kasehatan.  +
Taman Hutan Raya Ngurah Rai Bali, pinaka silih sinunggil alas pangelestari mangrove ring Indonesia. Ketah ipun alas punika kawigunayang pinaka genah pangulatian, sains, papelajahan,wisata budaya lan palelanguan. Tatujon pangulatian puniki nenten sios: 1. Mitatasin penampen para warga ring wawidangan alas mangrove ngeninin kawentenan mangrove inucap. 2. Mitatasin pangerombe para warga ring wawidangan ngeninin midabdabin alas inucap. 3.mitatasin paiketan ngeninin penampen kalawan pangerombe warga ring sawewengkon Taman Hutan Raya Ngurah Rai. Pangulatian puniki kalaksanayang rikala sasih Juli 2017 ring Denpasar, magenah ring Taman Hutan Raya Ngurah Rai Bali. Paper puniki kasurat madasar data primer sane kapupulang mejalaran antuk kuesioner lan unit analisa sane sampun kacumawisang sadurung mesadu ajeng sareng wargi ring wawidangan studi. Daging pangulatian kasurat merupa analisa kuantitatif lan kualitatif.  +
Pupuh Kadiri puniki kaketus saking Kidung Tantri Pisacarana. Nyaritayang Dedari Menaka ngoda Sang Prabu Ari Dharma sane kayinggal masatia olih prameswarin Ida.  +
Geguritan sane nyritayang indik makna lan filosofi matatah  +
Karya sastra geguritan sane nyritayang indik tattwa nyubak ring sawah  +
Karya sastra Bali modern sane nyritayang indik dadong sane ngidupin deweknyane nanging kasadin polih ilmu utawi cetik  +
Silih sinunggi karya satra sane polih makna indik upakara melasti pangrupukan utawi tawur agung/kesanga, nyepi lan ngembak geni  +
F
Parilaksane lempas para wisatawan dura negara ketah kawentenane ring Kabupaten Badung. Luir ipun parilaksana agresif,parilaksana piwal ring paridabdab, parilaksana tan manut tata krama lan parilaksana belog. Kapisaratang utsaha sosial preventif natingin kawentenan parilaksana sane ngalempas inucap. Informan kapastikayang antuk ngawigunayang purposive sampling lan snowball sampling. Data kapupulang antuk observasi, wawancara, studi kepustakaan lan dikumentasi. Teknik analisis data ngawigunayang analisis kualitatif antuk uji kreditabilitas lan uji depentabilitas. Pangulatian mikolihang model kerangka konstruksi ngeninin natingin sosial preventif ring Kabupaten Badung kawangun madasar antuk kasujatian utawi fenomena parilaksana lempas sane katah kawentenannyane. Praciri parilaksana ngalempas wisatawan dura negara wenten 4 baga tur kepah dados 17 parilaksana sane makasami mamuatang pengendalian sosial kasarengin antuk panglaksana preventif. Ngeninin panglaksana preventif wenten 10 pamargi sane prasida ngawinang para wisatawan maparilaksana lempas. Kabuatang pangerombe stakeholder pariwisata (ikrama ued, guru wisesa lan para pangusaha pariwisata) ngawedar brosur ngeninin kepatutan tur kenentenpatutan ring Bali. Brosur madaging gambar utawi ilustrasi sane ngaleganin manah sapa sira sane ngawacen tur mitelebin tatujonnyane. Pengendalian sosial preventif kepah dados tigang materi inggih punika; Sane patut kalaksanayang, sane ten patut kalaksanayang, lan napi ngawinang ring Bali. Sasampun brosur kawedar olih para stakeholder nanging kantun wenten wisatawan sane maparilaksane lempas, pamargi selanturnyana mantuka ring para pangelempas pacang kakeniang pamidanda.  +
G
Tujuan; Panyuratan puniki maduwe tatujon mangda kauningin paiketan ngeninin pasekongkelan, panyungkem ring media,lan pawarah saking guru wisesa mantuka ring pamineh nampi Vaksin Covid- 19. Metode : Survei daring kelaksanayang mantuka ring warga sane sampun kelih ring Provinsi Bali ngawit saking 14 September rauhing 30 Oktober 2020. Data sane kapupulang ngeninin demografi, pikobet pandemi, penampen ngeninin pasekongkelan, panyungkem ring media konvensional yadian sumber resmi lan pamineh nampi Vaksin.Analisa bivatriat lan multivatriat kalaksanayang mantuka ring determinan nampi Vaksin antuk SPSS 23.0 Pikolih : 779 diri responden sane kajudi mawilang 38,9 persen ipun lanang, sawatara yusian ipun 24 tahun ( IQR 20-26 tahun). Pikolih panyuratan mitegesang mawilang 60.8 persen ipun nampi Vacsin. Pamineh nampi Vacsin wenten paiketannya ring panampen ipun ngeninin pasekongkelan, panyungkem ring media konvensional wiyadin pawarah warah saking guru wisesa manut spearman's Rho suang suang mawilang 0,350,0,269 lan 0,287. Mitatasin variabel demografi lan pikobet pandemi nyihnayang kawentenan panampen ring pasekongkelan lan panyungkem ring media konvensional pinaka variabel nunggil panentu bebas, OR suang- suang mawilang 0,33(C 195 persen 0.20-0,54) lan 1.91 ( C 195 persen 1.37 - 2.65). Pacutetan : pikolih panyuratan mitegesang pikobet infodemik gumanti ageng,sane kacihnayang olih panampen pasekongkelan , panyungkem ring media lan pawarah saking guru wisesa mantuka ring pamineh nampi vaksin Covid-19. Piteket ngeninin kasehatan prajanane sane mawiguna patut kalaksanayang sinarengan ring ngamargiang Vacsin sumangdennye prasida nincapang panampennyane nyujur kakebalan kelompok.  +
Pandemi covid-19 marupa pikobet kesehatan lan ekonomi prajanane sane metu sinarengan. Paiketan ngeninin pakeweh ekonomi lan kesehatan wargine sane kawetuang olih pandemi covid-19 patut kapitatasin mangdennye prasida nincapang utsaha mangirangin. Panyuratan puniki mitelesin paiketan pakeweh ekonomi lan setres sane karumasayang mantuka ring kasusatyan ipune ring pawarah ngeninin utsaha natingin panyungkan inucap. Metode: metode panyuratan analitik potong lintang puniki kalaksanayang mantuka ring wargi sane sampun kelih ring wawidangan pangayah ayah Puskesmas l Denpasar Timur. Sampel kajudi riantuk consecutive sampling,data kapupulang riantuk kuesioner sane kasurat ngaraga. Variabel sane katulengin minakadi demografi,indikator pakeweh ekonomi,persepsi setres, tinut ngawangsuh tangan,angangge masker, karaketan angga lan angirangin parikrama sosial. Analisa korelasi, regresi linier lan analisis jalur kalaksanayang riantuk ngawigunayang IBM SPSS 230. Mawilang 161 responden marupa 34,2 persen lanang lanang mayusia rarate 36,31 ( kirang langkung 7,16) warsa. Para istri, pakeweh ngeninin pekaryan, pikobet pikolihan lan setres sane karumasayang kapanggihin pinaka determinan independen.Para istri lan pakeweh pakaryan sane gumanti lintangan kapanggihin mapaiketan mantuka ring parilaksana pangelimpas sane sayan becik maduwe nilai adjusted B suang suang 0,276 lan 0,306. Taler kapanggihin paiketan sane matungkas ngeninin pikobet pikolihan lan persepsi setres maduwe nilai B suang suang -0,247 lan - 0,224. Cutet ipun wenten paiketan pakeweh ekonomi lan parilaksana preventif selami pandemi covid-19.Panyuratan puniki miteketang mangdennye kawicaksanan nabdab kesehatan inggih punika covid-19 taler maridabdab sekancan utsaha ngeninin jaring pengaman ekonomi mangdennye prasida nincapang kasusatyan prajanane.  +
H
Panyuratan puniki maosang makudang utsaha sane kamargiang olih sang maraga balu inggih punika sangkaning sang alaki padem utawi mapasahan rikala natingin wates-wates kepatutan lan sesengguh balu sekadi ketah ring Bali. Risajeroning budaya kapurusa ring Bali, sang meraga istri kirang polih pamargi rikala ngaruruh pakaryan tur taler nampi pikolih sane andapan ring sang alaki. Rikala alaki rabi mapasahan, sang meraga balu nenten je wantah kaicalan somah, nanging taler kapegatan pangupa jiwa. Siosan ring punika sang meraga balu sering kasengguh melaksana dwa para. Kawentenan pamargi adat lang uger-uger panegara sane sami sami kamargiang ring Bali taler ngawinang parindikan kawin cerai ring Bali dados nenten dangan. Ngaresepang kawentenan para bebalu ring Bali natingin parindikan sosial lan budaya, pangulatian puniki nganggen imba bebalu tigang diri. Pierre Bourdieu mangulati kahuripan sang meraga balu ring Bali ngeninin ekonomi, budaya, sosial lan simbolisme, mapengawit saking pikolihan sane sayan nincap sang meraga balu pacing prasida nguripin sentanan ipuni tur swadarma sosial lan agama sane siosan. Antuk punika raris ipun prasida ketampi becik tur kautamiang olih para wargi. Pangulatian puniki taler dados pangeweweh pangeweruh ngeninin kahuripan sang meraga balu ring Bali.  +
I
Tabuh Caru Wara karipta olih I Dewa Ketut Alit sane mawit sakeng Banjar Pengosekan, Desa Mas, Ubud. Dewa Alit embas sakeng kulawarga seniman. Dewa alit kauningin dados komposer sane nganggen pendekatan “avan garde” sakewanten setata eling ring uger-uger tradisi. Dewa alit sering polih uleman dados guru miwah makarya tabuh ring dura negara, sekadi : Boston, Massachusetts, New York, Munich, Frankfurt miwah sane lianan. Duk warsa 2007 dewa alit ngewangun sanggar sane mawasta Gamelan Salukat miwah sampun ngawentenan tour ke Amerika duk warsa 2009 miwah 2010. Tabuh Caru Wara karipta duk warsa 2005 sane madue kasuksman nyomyang sahananing sane maurip ring jagate. Ring gending puniki kasobyahan sapunapi harmoni dinamika sane kompleks, nilai-nilai, gesekan, benturan, konfilk miwah arah sane berlawanan, konsep sane saling dagingin sakeng siklus kalender Bali.  +
Pandemi Covid-19 sampun mapengrabda lintang limbak mantuka ring kauripan prajanane ring Bali. Tatujon sasuratan puniki inggih punika mangdennye kapanggihin pamargi lan framework sane pastika mawastu panglimbak lan fatalitas sane kawetuang olih panyungkan Covid-19 prasida katunayang sagelise mangdennye pikobet selanturnyane ngeninin ekonomi lan sosial prasida kapekirangin.  +
Parindikan sane utama ngeninin wawangunan ring panegara sane wau tumbuh tan sios kantun akeh kasingsalan ngeninin ketunan pekarayaan lan katuaraan. Kawentan parindikan puniki santukan makekalih ipun saling maiketan. Katuaaraan, ketah ipun, mapengawit saking katunaan genah mekarya mantuka ring warga sane kantun wimuda. Separindikan ngeninin katuaraan puniki raris ngemedalang utsaha makudang wangsa mangda prasida mangirangin katuaraan ring gumine mejalaran antuk Tetujon Wewangunan Milenium. Risajeroning ngemargiang wewangunan, utsaha ngicalang katuaraan sane mawit saking katunaan pekaryan patut kasarengin olih para wargi. Kateleban para wargi nyarengin utsaha puniki prasida nincapang komitmen utsaha ngirangin katunaan punika. Kawentenan Lembaga Pekreditan Desa (LPD) sane kamargiang oleh Desa Adat madue pikenoh sane dahat utama mejalaran antuk peran sosial ipune tur nincapang kasukartan pamilet ipune. Kawigunan LPD taler ngeninin kasamuyugan ri sajeroning anggota sapunika taler para anggota kelawan i prajuru.  +
I Gede Nala Antara pinaka Tim Pembangunan Gubernur Bali pinaka Keynotespeech maosang indik Bali madué potensi peradaban sané ageng. Silih sinunggil dasar sané ngawinang Bali madué dasar panglimbak kawagedan manusané sané kuat santukan basa Bali madué aksara soang-soang. Saking akéh basa lokal sané wénten ring Indonésia, basa Bali wantah silih tunggil basa sané madué aksara. “Aksara wantah silih tunggil sarana komunikasi, mawinan inovasi aplikasi digital nganggén aksara Bali prasida kalimbakang ring sajeroning pendidikan aksara Bali.  +
I Gede Nala Antara pinaka Tim Pembangunan Gubernur Bali pinaka Keynotespeech maosang indik Bali madué potensi peradaban sané ageng. Silih sinunggil dasar sané ngawinang Bali madué dasar panglimbak kawagedan manusané sané kuat santukan basa Bali madué aksara soang-soang. Saking akéh basa lokal sané wénten ring Indonésia, basa Bali wantah silih tunggil basa sané madué aksara. “Aksara wantah silih tunggil sarana komunikasi, mawinan inovasi aplikasi digital nganggén aksara Bali prasida kalimbakang ring sajeroning pendidikan aksara Bali.  +
B A T U Batu Klotok, Ponjok Batu, Batu Karu, Kori Batu Batu Yang, Yang Batu, Batu Sèsa, Bukit Batu, Batu Belah, Belah Batu Batu Lumbang, Batu Korsi, Batu Ringgit, Batu Riti, Sebatu, Batunya, Batuan, Batu Medahu, Batu Mejan, Batu Dawa, Batu Jaran, Batu Bolong, Batu Belig, Batu Manak, Batu Telu, Batu Tumpeng, Batu Gunung, Batu Nunggul, Batu Madeg, Ulu Watu, Batu Pageh, PAGEH BATU NORA KANTU  +
NGALIH SAMPI GALANG BULAN (I Gedé Gita Purnama) Mapangsegan jani Pan Kadés di bucu, udeg suba telah, anggona nyujukang ruko. Saja suba pragat limang bungkul jani rukoné di sisin marga, ané malu tongos nyujukang rukoné tuah tegalan kopi, kopi arabika nomer satu. Sakéwala ajin kopiné sing taen nomer satu, pragat maglebug maguyang dogen ajiné. Buin misi caplok tengkulak digantiné mupu liu. Bandingang mamocol, adénan jujukang ruko tegalé. Tusing ja Pan Kadés dogen ané mapangsegan, méh ada atenga krama desané milu mapangsegan, ulian suba kadung nyujukang ruko di tanah tegalané ané di sisin margané. Yén di kenehné dong suba luung itung-itungané, rukoné pragat, kontrakang, mani jeg pragat nampi pipis kontrakan dogénan. Ané abugkul kontrakang 50 juta atiban, yén ngelah limang bungkul suba 250 juta atiban. Méh, jeg luungan tekénang negen NIP panekan pipisé. Apabuin saihang tekéning asil tegalané, arah, jeg joh sawat. Kéwala ento mara itungan di ipian dogén. Jani makejang suba sambrag, ngalih sampi galang bulan jani judulné.  +
SANGGULAN (I Gédé Putra Ariawan) Putu Iwan Ardana mahasiswa kampus kedokteran gigi di Dénpasar maan tugas lapangan. Ia lakar ngemaang penyuluhan kesehatan ka désa-désa marupa program gigi sehat. Satondén programé majalan, Putu Iwan ngecék lokasi lan observasi lapangan apanga pedas nawang dija lakar maan tugas. Toliha papan pengumumanné, tepukina adané suba matempel lan maan tugas di Tabanan. “Aduh!” Putu Iwan jengis ngenehang tongos tugasné. Prajani alisné pecuk, lakar joh mapisah ngajak kurenanné di Karangasem. “Jalani dogén Wan! Pasti sing marasa, enem bulan ento kejep. Kadén biasa mapisah ngajak kurenan.” saut timpal kampusné. “Tusing ento masalahné. Kéweh nyelasang!” “Kéweh?” timpalné makenyem. “Nak bajang tondén taén ngasanin jaen. Tondén taén ngasanin rindu tekén kurenan!” Saut Putu Iwan lantas magedi ngalahin timpalné padidian di kampus. Di tengah atiné Putu Iwan makeneh, nguda ia jani cara kéné? Malénan san cara i pidan. Sasukat ngantén lan nawang kurenanné suba misi, Putu Iwan setata jejeh. Jejeh joh ngalahin kurenan. A wai dogén sing maan nepukin kurenan, jelék kenehé. Aba buin maan tugas keluar kota cara jani, tepuk-tepuk dogén asané pianak di tengah basang kurenanné. Saja munyin timpal kampusné busan, dugasé matunangan Putu Iwan tusing sanget rungu tekén nak luh. Matemu tunangan tuah nem bulan cepok nuju libur akhir semester ulian pada-pada mapisah tongos kuliahé. Putu Iwan kuliah kedokteran di Bali, tunanganné kuliah hukum di Jogja. Kapah-kapah tepuk, kapah-kapah matemu rasa. Lamun makelo liburan lan tusing ada tugas, Putu Iwan mara inget tunangan. Prajani bisa nadak mesen tikét pesawat nuju Jogja ngalih tunanganné kemu. Ditu lantas di kos jak dadua matemu rasa, matemu rindu, ngecap manis madu kanti engsap lemah peteng. Kapah-kapah ento suba meranén, keto anaké ngorahang. Sing madaya, tunanganné ané sedeng kuliah di Jogya makabar suba misi telung bulan. Putu Iwan dugasé ento tusing precaya, mara ajaka USG nak saja manik tresna suba mentik di tengah basangé. Prajani, tunanganné ané sedeng kuliah nadak ngajuan cuti. Putu Iwan lantas ngantén ulian marasa dadi nak muani ané ngelah tanggung jawab. “Ngudiang jejeh?” Putu Iwan matakon tekén ibané padidi. Setata marasa jejeh lamun joh tekén kurenan. Pokokné ia setata rindu, dot ketemu lamun ngenehang basang kurenanné nyantung, misi manik tresna ané jani suba mentik nem bulan. “Pak Doktér sampun marabian?” “Sampun” “Sampun madué oka?” “Durung, kari di tengah basang,” saut Putu Iwan elek-elekan tekén kelian banjar ané suba ajaka ngorta uli tuni. Kelian banjaré ané lakar mukak acara program gigi sehat di desa. Diastun mara kenal, Putu Iwan marasa ngajak kelianné cara ngajak bapa padidi. Bapa ané suba ngalahin mati satondén cucuné lekad ulian kena sakit stroke. “Dija mangkin nak istri?” “Di Karangasem.” “Mimih…kanggiang dumun Pak Dokter mapisah sareng rabi. Tiang sampun malunan ngasanin. Napi malih mangkin nak istri sampun mobot, jelék san asané mapisah. Rindu tresna macampur dadi besik, bisa tan dados sirep petengné. Inget manten sang sesuunan, nunas ica apanga sami mamargi rahayu,” kelian banjaré miribang nawang éngkén jani karasayang tekén Putu Iwan. “Inggih, inggih.”saut Putu Iwan ané ngenehang kurenanné di Karangasem. Tuni semengan makiré ka Tabanan, Putu Iwan ngingetin kurenanné apanga setata inget ngalih nasi, ngajeng buah, nginem susu lan vitamin. Tusing dadi ngawag-ngawang ngajeng ulian bayi di tengah basangé nagih nutrisi lengkap apanga melah perkembanganné. Lamun bakat petékin, kuda kadén telah pipisé anggon meliang kurenanné kéné-keto. Aget Putu Iwan anak ngelah, sugih meliah liu ngelah tanah di Karangasem lan kos-kosan di Dénpasar. Bapanné pidan dadi kepala kantor pajak propinsi lan memenné dadi hakim di kejaksaan tinggi negeri Bali. “Pak Dokter sampun uning carita ring désa iriki?” “Carita napi?” “Raksasa Sanggulan” saut kelian banjaré. “Raksasa?” “Inggih Pak Dokter, Raksasa Sanggulan ané demen nadah manusa!” Putu Iwan makenyir ningehang kelian banjaré ngomongang raksasa. Raksasa Sanggulan ané koné taén maumah di goa-goa betén abingé. Lamun bakat nyatua ané pidan-pidan, Putu Iwan tusing ja bes sanget precaya. Apa buin nyatua raksasa ané demen nadah manusa. Raksasa tuah ada di pawayangan dogén. Carita kelian banjaré lebihan serem, lebihan ngemauk, lebihan misi koné-koné dogén. Lamun bakat petékin, suba ping kuda kadén kelian banjaré nyatua misi koné-koné dogén. Putu Iwan maanggutan dogén, tusing juari mesuang munyi apanga kelian banjaré tusing pedih. Dingeha dogén apang satuané enggal pragat. Putu Iwan prajani inget tekén Wayan Cenk Blonk Tabanan ané taén baliha di kampus. Lalampahan wayangé ento sasai nyeritayang idup i raksasa gundulan. Raksasa ané dueg ngigel sambilanga magending-gending. Kanti sakit basangé kedék lamun mabalih wayangé ento ulian kaliwat lucu. Kelian banjaré nyeritayang. Dugasé pidan koné di désa Sanggulan nuju ada odalan di pura delod désa, penari Péndét ané ngaturang ayah di pura sasai ilang. Kija kadén lakuna, sabilang odalan ada dogén penari ané mabaris paling sidori ilang. Krama désané gedeg, nyén sujatiné ané ngelah gaéné ené? Krama désané lantas ngatur siasat, satondén ngigel makejang penariné bekelina baas agembel anggona panginget. Sagétan saja, penariné buin ada ilang bin besik. Tepukina baasé sambrag di jaba pura nuju goa di betén abingé. Aliha kemu, krama désa makesiab sagétan ada raksasa gundulan ané sedeng nadah manusa. Makejang penariné suba amaha tekén raksasané ento. Krama desané pedih, dot ngematiang i raksasa nanging tusing nyidang. Raksasané kaliwat sakti kebal senjata. I Raksasa ngorahang, lamun dot ngematian ibané énggalang alihan carang timbul. Krama désané ané pedih prajani nyemak carang timbul. I raksasa lantas kamatian. Satondén mati, raksasané mabesan, lamun ada krama désané ngajeng buah timbul, désané lakar kena wabah penyakit. “Wénten lucu?” kéto patakon kelian banjaré ulian nepukin Pak Dokteré kenyem-kenyem dogén uli tuni. “Hé… Tiang inget tekén Wayan Cenk Blonk!” saut Putu Iwan. “Béh, pasti tusing guguna munyin tiangé. Lamun Bapak tusing precaya, tegarang takénin sametoné sami di Tabanan, pasti uning carita niki. Ulian i Raksasa, krama désa Sanggulan sampun kapastu nénten dados ngajeng timbul. Lakar ngundang sengkala. Uning punyan timbul?” “Uning! Di désa tiangé, ring Banjar Timbul Karangasem akéh wénten punyan timbul. Lamun tiang dados ngajeng timbul?” Putu Iwan matakon ulian marasa uli pidan sasai ngajeng jukut timbul. “Oh… dados, dados!” saut kelian banjaré. Sing marasa, suba a minggu Putu Iwan nyalanang tugas di Sanggulan. Putu Iwan sesai ngemang peyuluhan ka sekolah-sekolah dasar, ngajahin cerik-ceriké cara nyikat gigi ané beneh. Ngingetin krama désané apanga setata eling tekén kebersihan gigi. Lamun sakit gigi, bisa gedé gaéné nyanan. Lamun dadi pilih, adénan suba sakit ati ketimbang sakit gigi. Kéto sasai anaké ngorahang. Lamun kenehang, program kampus ané sedeng kalaksanayang jani ngaénang Putu Iwan liang lan sebet. Liangé ulian nyidang ngayah di masyarakat. Sebeté ulian mapisah ngajak kurenané di Karangasem. Mara a minggu mapisah asané cara a tahun. Petengé sing nyak tis sirepé, sing makita madaar sing makita ngudiang. Lamun mekelo dini, Putu Iwan bisa mati makeneh. Ngenehang kurenanné beling di Karangasem. Apa buin puan peteng, kurenané maan nelpon lan ngemang kabar sasai ngipi ané jelék-jelék. “Kriiiiiiiiiiiiiiiing,” Putu Iwan makesiab, jam satu peteng telponé mamunyi. Sagétan i meme di Karangasem ané nelpon. Angkata telponé, dingeha i meme suba ngeling sengi-sengi. “Ada apa né!” “Énggalin mulih…, mulih! Énggalin mulih!” saut i mémé. Jam satu peteng Putu Iwan ka Karangasem. Ngliwatin bay pass Soekarno nuju Denpasar, lantas nganginan nuju Bay Pass Ida Bagus Mantra. Mobilné malaib gencang cara angin, kanti sing marasa nomplok ujan bales di Candidasa. Kenehné macampur maadukan, dot énggal-énggal mulih. Ada apa tekén kurenanné di Karangasem. Neked jumah tepukina anaké ramé. Putu Iwan makesib nepukin kurenané suba lemet liu anaké ngisi. I meme tepukina ngeling sengi-sengi. Buin kejepné ada pamangku teka, lantas mabanten ngaturang siap selem lan segehan poleng di bucu kaja kauh umahé. Putu Iwan lantas ngelut kurenanné. “Busan jam roras peteng, kurenan Putuné makraik. Ia koné nepukin anak gundulan, basangné gede, magigi rangap macelep ka tengah kamaré!”saut i mémé. Putu Iwan makesiab, prajani inget tekén raksasa gundulan ané taén kaceritayang kelian désa Sanggulan. Raksasa ané demen ngamah manusa. “Anak gundulan ento koné ngénggalang malaib kemu!” I Mémé lantas nujuhang punyan timbul gedé ané mentik di selat pagehan bucun umahé. Singaraja, 19 Desember 2015  
Panyuratan puniki maduwe tatujon nyelehin lan mitatasin linggih ahli waris sane nilar agama lan paiketannyane ngeninin hak kalawan kewajiban ipune ring kulewarga inggihan ring prajana adat, taler pemarilaksana uger uger sane katibakang rikala sang ahli waris nilar agama. Panyuratan puniki marupa panyuratan uger uger minakadi empiris riantuk pamiteleb non doktrinal (socio legal research). Data kapupul antuk metode saur pitaken lantur kapitelebin riantuk kualitatif. Pikolih panyuratan mitegesang inggihan ahli waris sane nilar agama nenten malih maduwe linggih pinaka ahli waris. Awinannyane ahli waris inucap putung hak waris ipune. Kaicalan hak waris inucap mapuara nenten malih wenten pedum sane patut kategen suun inggihan ring kulewarga yadian pinaka prajana adat. Pamaridabdab ngeninin ahli waris sane nilar agama kaketus saking teorin ipun Lawrence M. Friedman ngeninin sistim uger- uger sane kapah manados tigang bage inggih punika struktur,substansi lan budaya uger uger. Risapunapi tatige bage uger uger inucap nenten wenten paobahan, inggihan punika uger uger adat waris ring Bali kantun manggeh pemarginnyane.  +
WHO utawi Badan Kesehatan Dunia sampun mitegesang Covid-19 pinaka pangering jagat ngawit sasih Februari 2020. WHO taler mastikayang pangering agung corona virus ring padewekan i manusa kasengguh Corona virus disease 2019 (Covid-19). Covid-19 ngawinang pakeweh kelintang dahat risajeroning pariwisata lan ekonomi ring sejebag Bali. Guru Wisesa ngawedarang gumanti Bali dahat katiben kamewehan riantukan pariwisata ring Bali yukti yukti timbis padem. Lintangan ring 96 persen hotel raris kasineb, nika mawinan akeh wargi sane dados pengangguran seantukan kapegatan pekaryan.Warga Bali rumasa sayan ajerih ring kahuripannyane maniwekas. Tatujon pangulatian puniki tan sios mangda kauningin sapunapi mungguing keajegan wargi ring Bali natingin pekewehnyane ngeninin pangupa jiwa. 1500 diri wargi sane mayusia 15-60 warsa sane makarya ring widang pariwisata dados pangulatian. 150 diri utawi 10 persen kedadosang responden. Data sane kapupul raris katelengin antuk analisa diskriptif marupa grafik, tabel lan gambar. Majalaran pangulatian raris kepanggihin 60 dina outbreak Covid-19, 340 diri keni panyungkan, 232 diri prasida mawali seger, 4 diri raris seda. Pariwisata sane tambis padem ngawinang 80 persen wargi sane makarya ring widang pariwisata raris kapegatan pekaryan. Kasujatianyane 95 persen wargi ring Bali sampun magentos ngeninin parilaksana sosial, gaya hidup taler uratiannyane mapikelatang wawidangan. Covid - 19 gumanti sampun ngawinang ajerih ring manah warga Baline nanging nenten kantos ngawinang biota risajeroning paiketan. Ngelempas saking saluwiring pikobet mabukti jenek ring paumahan ngawinang 75 persen paiketan ring kulewarga sayan raket.  +
Béda Semara Sadurung gongé macegur Siluh mlekur igung Kpung nak buduh mlalung Ngacuh jaruh Ngruruh rurung Aluh mameluh Inguh luh Nyiup busung Ngupin bubuh Siat-siut tuyuh Bujuh Takut buyung Mangkung bais berung Sesampuné gongé macegur Siluh igung makenyung Langit gumine adung Atep raket Mupulan kidung semaran dana Tabanan, Buda, 6 Méi 2001 Wuku Uyé, Sasih Jyéstha  +
Panyelehan puniki madue tetujon nyantenang kawigunan awig-awig saking Guru Wisesa ngeninin uger-uger (protokol) Covid-19 mangda kramane nenten raket mapupul kantos kosek. Nenten kirang ring satus sia diri responden sane mabinaan pakaryan, linggih lan yusa sampun ngunggahang penampen. Manut panyelehan punika, uger-uger saking Guru Wisesa durung prasida paripurna katelebang tur kaanutin olih para wargi, napi malih ring Bali pariwisata dados pengupa jiwa sane utama. Akeh sane rumasa ajerih nenten prasida nguripin kulawarga yening yukti-yukti nganutin uger-uger sakadi punika. Panyelehan puniki taler ngamedalang pamaridabdab sekadi ring sor; Guru Wisesa dados nutup sajebag negara utawi wantah wewidangannyane, sakewanten kasarengin antuk kawicaksanaan nagingin tur negepin napi sane dados pisarat utama para wargi sakadi boga utawi ajeng-ajengan, jaringan komunikasi, listrik, lan toya, mawastu para wargi jenek ring paumahan, nenten medal ka jaba ngruruh pangupa jiwa.  +
MAJOGJAG (Djelantik Santha) Wayan Sentana alon-alon nytandar motorné di samping balé dauhé apang tusing pirenga tekén reramanné ané sedeng iteha ngorta padaduanan di ampiké sambil ngopi. “Om Swastyastu,” sapanné Wayan Sentana alon sada masalin munyi. “Om Swastyastu,” pasaut bapannē matolihan. “Béh, cai Yan, kadén bapa nyén ané teka, tumbén nganjali? Biasanné jeg nylonong,” pasaut bapanné matadah tengkejut. “Nggih Pa, Mé. Gumanti ja tiang meled nyugjugin, napi salam krama Baliné nyak nyambung marakyat nganti teked ka désa-désa. Ané biasanné koh ngomong?” “Nah, ajanian suba sayan ada perubahan. Nanging mara di sangkepan, di upacara lan acara adat né matadah resmi. Cara mapepadikan, nrima tamiu dines muah ané lénan.” “Sing kénkén Pa, mula sukil ngawitin ngaé ané melah. Tiang masih jani malajah ngomong basa Bali ané madan beneh, sawiréh jani basa Baliné suba sayan nglimbak.” “Nah mungpung Wayan ngoraang basa Baliné sayan limbak, mémé masih ajak bapan ceningé mara sedeng ngortaang basa Bali ané dadi pajogjag dané Gusti Mangku Ngurah ngajak okan-okanné di jeronné ibi sanja,” raos méménné nyelag maketur. “To kénkén ané dadi bantang pajogjagé? Kadén Gusti Mangku dané mula wikan?” “Baané saking wikanné, dané marasa tusing ngerti tekén tata caran anaké ngajahin anak cerik ngomong cara janiné. Cara cening uli cerik mara ngedat suba urukang mémé ngomong mabasa Bali. Apa jani cening marasa kéweh mabasa Bali?” patakon méménné. “Yén tiang tusing kéweh ngomongang basa padidi.Yén basa Inggris, basa Jerman mara kéweh. Patuh cara anak cerik Amérika, Australi ngomong Inggris sing marasa kéweh. Yén ia ajak mabasa Indonésia, Bali, mara kéweh. I raga masih yén malajah mawirama mara kéweh, sawiréh i raga mara majumu malajahin sasubané i raga gedé,” pianakné negesang. “Ento suba ané nikaanga tekén Gusti Mangku i tuni semengan. Raganné masadu marasa nyelsel ngelah oka dadua pada wikan nyastra lan mabasa Bali, Kawi, nanging tusing nyidang ngurukang oka padidi mabasa Bali. Taén putunné ané di Dēnpasar mantuk ngiring ajinné. Pekakné nakonin baan basa Bali, nanging sautina baan basa Indonésia. Mara takonina okanné, Gusti Putu Raka pasaurné ngandang, ngampar. ”Béh aji bas kuna, pénter mabasa Bali ten nekaang napi. Samaliha ngomong basa Bali sulitan tekén basa Inggris. Misi anggah-uingguh, ten ja abesik cara basa Indonésia lan basa Inggris utawi Jerman. Nika mawinan tiang ngurukang basa Indonésia lan basa Inggris dumun mangda nénten kuciwa ring timpal-timpalné di sekolahan. Malah sampun kurukang basa Jepang.” I poan okanné ané dadi pegawé bank di Jawa, Gusti Madé Rai mantuk, masih ngajak putunné ané maanjar ajak putunné ané di Dénpasar. Masih takonina baan basa Bali alus utawi sagét kasar. Makejang sautina baan basa Bali alus tekén putunné. Lantas okanné takonina kénkén dadi bisa mabinaan piuningné mabasa Bali. Pasaur okanné lan mantunné tuah yén di jero raganné setata ngurukang okanné ngraos baan basa ibu, mabasa Bali. Kocap yadiapin raganné malinggih di Lombok, ané wewidanganné ngomong Sasak, di Jawa ané ngomong Jawa lan basa Indonésia, nanging di jeronné raganné tetep mabasa Bali. Dadi patuh cara prisip bapané, ngurukang raré patut nganggon basa ibu, basa Bali. Basa ané lénan pastika lakar kabakatang di sekolahan utawi makursus. Yén basa Bali dija ngalih kursus, yén sing di asrama utawi di umahé padidi? Yén kanti i pianak tusing bisa mabasa Bali, ané pelih boya ja i pianak, nanging i rerama ané ngutang basa ibuné padidi, sok géngsi nguber bukité ejohin. Kadirasa anaké uli Belanda nguber malajah basa Bali. “Saja ento Bapa, Mé, tiang masih dugasé tundéna survey tekén doséné di Buléléng ané tepukin di masyarakaté mula tuah buka kéto. Liunan para janané ngurukang pianakné baan basa Indonésia, malah mabading mara malajah basa Bali di sekolahan. Sinah sukil tan bina cara malajahin basa Inggris. Ento ngranayang basa Balin anaké jani kaku, sawiréh nyalin uli basa Indonesia ka basa Bali. Conto: “Sapi saya akan saya sembelih” kabasabaliang dadi “Sampi tiang lakar tiang gorok.” Patutné “Sampin tiangé lakar gorok tiang.” “Sajaba ento yén titénin basa Baliné gumanti ngelah anggah ungguh basa, sawiréh ngelah basa kasar, madia lan alus. Ada masih alus sor, alus mider, satmaka ngurukang para janané apang bisa ngalap asor ané numbuhang budi suci adiluhung mawit ulian basa. Hormat tekén sang catur guru. Tekén rerama, guru pangajian, guru wisésa, muang guru swadyaya saking mabasa alus. Apang tusing alpaka guru. Bani nyagur rerama, guru, misuh pemimpin. Ulian basa, bani ma-kamu, macai, maicang tekén sang guru cara basa Inggris lan Indonésiané pragat you…, kamu, engkau, aku yadian tekén Hyang Widi Wasa.” “Saja Pa, anaké uli dura negara masih ngomongang kéto. Basa Baliné sujatinné ba sarasa, basa budaya ané numbuhang sopan santun. Kruna-krunanné masih komplit. Cuma yén di Buléléng, tiang kayang jani kari majogjag indik kaja lan kelodé. Cara Buléléng kaja artinné arah ke gunung dadinné ka selatan. Kelod artinné arah ke laut dadinné ka utara. Yén cara i raga ané ketah kaja, kelod, kangin, kauh ento tuah mata angin, utawi pangider buana, patuh tekén bahasa Indonésiané: utara, selatan, timur, dan barat. Boya ja arah kaja lan kelodé ané maarti ka gunung lan ka laut ané dadi gentinin aji kruna ka ulu lan ka tebén. Kayang kamus Bali-Indonésiané masih rancu, basa Baliné ten ngelah mata angin, padahal nawang pangider buana komplit kayang déwa nawasanga, warna, lan uripnné yén macaru. Miribang saking mula salah kaprah,” raosné Wayan Sentana ngacuh, mimbuh bingung. “Dadi masih orahang kéto. Yén selehin miribang uli pangawit malajah ngomong raréné di Buléléng orahina gunungé kaja lan pasihé kelod, pinaka basa ibu. Tuara ngitung mata angin cara janiné. Apa buin ada kompas, ada kar utawi peta anggon uger mata angin. Éééh, nguda dadi mingungang kaja kelod suba nawang ulu tebén?” raos bapanné teges. “Saja Pa, Mémé. Tekan tiangé mulih sujatinné lakar morahan yén kayang lulusé ené tiang payu ngantén ajak gélan tiangé Setyowati. Nanging ia sing nyak magama Hindu. Yén dadi cara Jawa, tiang ajakina milu gaman raganné. Yén sing kéto melahan pada tetep ngaba agamané soang-soang. Ibu lan bapakné setuju kéto. Cara janiné beneh masih kéto. Nanging tiang kari ngantiang pituduh lan papineh mémé lan bapané. Kénkén Bapa, Mé?” “Badah…, né ja cai sajaan tusing nawang kaja kelod. Tusing ada wét buka kéto. Cai jumah muani padidi, yadiapin pada tetep tekén agamané padidi. Lantas kénkén tata upacara pawiwahané? Kénkén nerapang bebanten ardanaréswari ngajak anak ané tusing magama Hindu? Undang-undang RI No. 1 Tahun 1974 masih tusing matutang buka kéto. Apa buin yén kanti cai paid bangkung. Yén dadi melahan kelidin,” pasaut bapanné sengit. “Nguda kéto Pa, tiang tusing lakar ngalahin sentanané jumah dini. Yadin kurenan tiangé malénan agama, kadén Tuhané ané kasembah masih patuh?” raosné Yan Sentana. “Ooh, yén saja ia nganggap Tuhané patuh, nguda ia tusing nyak milu tekén cai? Yén cara i raga mara kéto. Ékam Évam Adwityam Brahman. Mawinan anaké luh ngantén nutug anaké muani, nganutin adat ka purusa. Apang sajaan masaanggama sekala lan niskala. Yén cara anaké malayar apang dadi aperahu nuju pulo harapan,” pitutur bapannē “Mimiiih Wayan… Yan. Precuma cai masekolah tegeh-tegeh. Kadén mémé ja lakar sayan ngerti. Nyatané cai mula tusing nawang kaja kelod, apa buin kangin kauh,” kénten raos méménné nyelag. Wayan Sentana bengong, tumbén majogjag ngajak reramanné.  
Ring wawidangan Tabanan Bali rikala mangkin ngawit tumbuh utsaha malit ring paumahan – paumahan ngarya kerupuk ladrang. Saking makudang utsaha malit sane wenten ring wewidangan kecamatan penebel wenten kakalih sane nyarengin utsaha kamitraan. Mitra kapertama ngaryanin tur madolan kerupuk ladrang sane kelaksanayang ngaraga olih Gusti Ayu Putu Sukarini sane taler neruwenang utsaha ladrang “Biang Bagus.” Mitra ping kalih tan sios utsaha ladrang Bu Gusti druwen Ni Gusti Ayu Komang Niri. Utsaha kamitraan inucap madrebe tatujon nanganin sekancan kamewehan mejalaran antuk ngcening piranti-piranti, pengajah lan pengabih. Siosan ring punika, kamitraan puniki taler meduwe tetujon nincapang kaweruhan risajeroning madolan majalaran antuk kawigunan media sosial lan piranti android. Wantuan kamitraan puniki marupa sarana, pengajah lan pengabih. Pamilet kamitraan gumanti rumasa bagia seantukan dadagangan ipun sayan nincap tur pikolihan ipun taler sayan ngelimbak. Antuk punika ipun mapingarep mangda kamitraan puniki prasida ajeg selanturnyane.  +
Panyuratan puniki kawiwilin riantuk kakirang uratian Perusahaan ring Kabupaten Badung ritepengan nampi sang katiben disabilitas ring makudang baga wiyadin bacakan pekaryan ring Nusa Dua Beach Hotel & Spa. Sejaba caciren lan papineh ipun sang katiben disabilitas meled nangun pekaryan ring Perusahaan. Uger uger sane kamedalang olih Pemerintah marupa Undang Undang no. 8 Tahun 2008 ngeninin Penyandang Disabilitas sampun kalaksanayang olih Nusa Dua Beach Hotel & Spa inggih punika ngicenin galah ring sang katiben disabilitas manados pegawe. Tatujon panyuratan puniki tan sios mangda tatas kauningin praciri lan punapa punapi sane nundunin manah ipune makarya ring Nusa Dua Beach Hotel & Spa, taler mangda kauningin napi sane dados piambeng lan panyundul sang katiben disabilitas selami nangun karya ring Nusa Dua Beach Hoten & Spa. Metode sane kawigunayang inggih punika deskriptif kualitatif antuk ngapupulang lan ngarangkep data ngawit saking data sane durung trepi raris kapitatasin jantos prasida kapupulang tur kaparidabdab majalaran teori sane wenten. Ngapupulang data kalaksanayang riantuk observasi, studi literatur, ngawedar kuesioner, dokumentasi, lan saur pitaken sane mateleb. Pikolih pamaridabdab data mitatasang inggihan pamineh intrinsik lan ekstrinsik prasida nincapang kinerja pegawe. Praciri sosiodemografis lan praciri pakaryan mapuara ring kapatutan pakaryan mantuka ring praciri pegawe lan produktifitasnyane. Pangerembe pegawe disabilitas ritepengan nangun pakaryan silih sinunggilnyane inggih punika prestasi. Sane manados pariambeng silih sinunggilnyane inggih punika rotasi pakaryan.  +
Ring wawidangan Tabanan Bali rikala mangkin ngawit tumbuh utsaha malit ring paumahan – paumahan ngarya kerupuk ladrang. Saking makudang utsaha malit sane wenten ring wewidangan kecamatan penebel wenten kakalih sane nyarengin utsaha kamitraan. Mitra kapertama ngaryanin tur madolan kerupuk ladrang sane kelaksanayang ngaraga olih Gusti Ayu Putu Sukarini sane taler neruwenang utsaha ladrang “Biang Bagus.” Mitra ping kalih tan sios utsaha ladrang Bu Gusti druwen Ni Gusti Ayu Komang Niri. Utsaha kamitraan inucap madrebe tatujon nanganin sekancan kamewehan mejalaran antuk ngcening piranti-piranti, pengajah lan pengabih. Siosan ring punika, kamitraan puniki taler meduwe tetujon nincapang kaweruhan risajeroning madolan majalaran antuk kawigunan media sosial lan piranti android. Wantuan kamitraan puniki marupa sarana, pengajah lan pengabih. Pamilet kamitraan gumanti rumasa bagia seantukan dadagangan ipun sayan nincap tur pikolihan ipun taler sayan ngelimbak. Antuk punika ipun mapingarep mangda kamitraan puniki prasida ajeg selanturnyane.  +
PIS (I Ketut Aryawan Kenceng) Luung Ngelung CARIK (I Ketut Aryawan Kenceng) Riin jelih Mangkin kalilih Ganjih kakikih  +
Sang Hyang Suryané wau medal saking toyan segarané warnané barak ngendih, totané sakadi aorin kesumba ngaléncok makelém ngawinang ulap sang angantenang. Ambuné mapiakan saksat langsé wau ampakang ngawéhin Ida Sang Rawi mijil sakeng pakoleman, nyunarin jagaté sami. Doh sawat jukung pamelasané ring tengah segarané marérod-rérod asri kanten sakadi bulun ayamé tajerang kaampehang antuk angin ngasirsir aris. Sakéng soan Banjar Biasé maserét jukung “Nusantara” nganggén mesin Johnson ngalod kanginang nasdas lacuté sané nambakin pamargin ipun. Toyané makeprét nyipratin para panumpangé sané wénten ring duur jukungé tangkejut mecikang linggih, raris ngalanturang ortannyané soang-soang malih. Ring ungkur sareng bendégané malinggih A.A. Mayun kairing antuk I Wayan Lagas sami makta bedil BSA. Ida lunga ka Nusa gumanti nagingin pinunasnyané Madé Punduh mangda kayun rauh malancaran, ngiket pasuitran sané raket kantun alit. Sapunika taler arepé ring I Wayan Lagas. Pulo Nusané kantun masaput sayong, gunungnyané masroét-sroét jingga keni sunaran surya wau mijil. Kirang langkung ajam tengah ring pantaraning margi, kancit rauh ring soan Mantiginé. Irika sampun ramé anaké sané jaga lunga ka Kusamba ngunggahang barang-barang ka jukungé. Sekaa sorog jukungé masuryak misadia jagi nyorog jukungé ka tengah yadin sané wau rauh ka tepi. Wau jukungé mencegan ring biasé, sami panumpangé pakecos tedun mangda jukung punika tan bes sarat kasorog. Sasampuné ngambil barang, raris lunga manut tetujon soang-soang. Anak Agung Mayun sareng I Wayan Lagas nadtad tas miwah bedil jumujug ka umah Madé Punduh dauh pasar Mentiginé. Pasaré sedeng bek pisan, sepéda motoré pasliwer nganginang wiadin ngawangang ngawewehin karaméané semeng punika. Ngatabtab masebeng bingar Madé Punduh nyagjagin sang rauh sareng kalih, “Yéh, Anak Agung sareng Pak Wayan wau rauh, raris..... raris mariki! Sapunapi selamet ring margi? Malinggih dumun!” sambil ipun nyorog kursi, ngaturin tamiuné mangda malinggih. Sapunika taler kurenané madengokan sakéng paon, “Rarisang malinggih dumun!” “Nggih, nggih,” kenyem-kenyem sareng kalih ngenahang tas miwah nyédérang bedik ring kursiné, tumuli malinggih. “Sapunapi dados wau cokor I Déwa sareng Pak Wayan rauh, titiang mitaén nénten durus jaga tedun. Sakéng limang rahina jantos titiang,” Madé Punduh ngawitin. “Napi, kadung wénten karya adat ring banjar, tan becik rasané yén kaonin,” sapunika I Wayan Lagas. “Tiang masih sing nyak luung majalan padidian,” pangandikan Anak Agung Mayun, “sajabaning kéto sedeng melaha jani tekén buin mani libur, kadulurin buin puan Redité. Dadi maan maalonan bedik.” “Sandang becik pisan,” I Madé manggutan. “Dé luung pesan suba umah Madéné jani,” Anak Agung ngandika malih sambilang Ida macecingak. “Sakéwanten puput ratu, kanggéang,” atur I Madé sada kimud. “Béh niki Pak Madé madué ulam poléng-poléng becik pisan,” I Wayan Lagas nudingang akuarium sané wénten ring bucu. Anak Agung Mayun mersihin perainé antuk saput tangan, I Wayan epot mailih.” “Panes, kalimangkin sampun opek pisan.” “Nunas lugra,” anak luh daha ngranjing ngaturang wédang, kagenahang duur méjané. Tamiuné kenyem manggutan. Sadurungé ngandika, Madé Punduh sampun matur, “Puniki pianak titiang pinih kelih, wau kelas tiga SMP iriki,” matolihan ring pianakne, “Ning tunas tas tekén bedilé lautang aba ka kamar.” Tan pasaur pianakné ngamargiang pituduh i bapa. “Anak Agung sareng Pak Wayan, rarisang wédangé mangda sampun gelisan gesit,” I Madé matur dabdab pisan. Sinarengan sang kalih manggutan, “nggih, nggih!” Titirané masuara saling sautin ring ambéné, risatsat sareng ngaturin tamiuné mangda arsa ring sang katur. “Demen masih Madé ngubuh titiran,” Anak Agung Mayun macingak ka ambéné. “Anggén titiang nyaruang manah, tur anggén ngarenain umahé,” I Madé nyaréré paksiné magantung. Sakadi daut I Wayan sareng matolihan nguratiang titirané saling anggutin sareng timpalipuné. Tan rumasa manawi wénten sampun kalih jam mabebaosan ngangin kauh, ngélingang sapariindiké daweg kantun alit sareng masekolah, indik pakaryan dados pagawé, yadin usahan Madé Punduh ngetangang jukung mesin malér kelod Kusamba – Mentigi. Akéh sané ngawinang mabriag ica, yadin madeepan santukan iwang pamargi. Wantah lampahé riin banget nundunin kayun mangunang kalangutan matutur-tuturan. Sedeng itep maguyonan sareng tiga sagét rauh kurenanipun Madé Punduh tur mapajar alon, “Beli tiang sampun suud, lautang iringang Ida sareng Pak Wayan ngajengang,” tumuli makiles kasisian. “Inggih ratu sareng Pak Wayan, punggel dumun baosané amunika ngiring mangkin majengan, malis jebos ngiring lanturang.” “Ah, né tiang ajak dadua ngarépotin pesan Madé dini.” “Nuju wénten lédangang, yan tan prasida ampurang.” Sareng tiga raris matangi, ngaranjing ka kamar makan. Irika sampun nyantos kurenan sareng pianak Madé Punduh misadia ngayahin tamiuné. “Pak Madé niki dados cara mapésta gedé,” I Wayan Lagar mapajar, “yan Pak Madé ngalérang tiang tan nyidayang kadi punika.” “Wénten kémaon baosang Pak Wayan, inggih dong rarisang sareng sami, kirang langkung ampurang,” sapunika atur I Madé ngandap pisan. “Rarisang,” sinarengan kurenan sareng pianaké matut. “Dé, yan nyanan maan mabedilan, méméné tundén ngalebengin, sing madaya Madé ngelah kurenan duég malebengan. Mirib sekat ada PKK ané ngranayang,” pangajum Anak Agung Mayun. “Sinampurayang ratu, kéwanten puput antuk tasik,” atur sané kaajum makenyem kimud. Suaran gong lelambatan sakéng kasété rasa-rasa nutdut kayun ngawinang sayan énak ngajengang, kaselag-selag antuk baos sané nyihnayang lédangé sami. Sausan majengan Madé Punduh matur, “Ratu sareng Pak Wayan, rainané puniki titiang nénten polih nyarengin lunga, santukan titiang wénten karya buat ring batu Mulapan irika matuan titiang. Yéning cokor I Déwa jaga lunga punika sepéda motor titiangé anggén, yén jaga sirep rarisang, menawi bénjang titiang polih ngiring lunga ka gunung,” madekesan sambilang ipun nlektekang tamiuné makekalih. “Depin tiang lakar malali ajak dadua,” Anak Agung Mayun nimbalin, “Apa buin kéné panes nyanding gulem, ongkeb pesan. Lautang suba Madé luas.” Makebyur angingé sakéng jendélané ngalédangin kayun sang rumaos. Nrundut gerungan Hondané maserét ring marginé kalinggihin sareng kalih. Panesé tan kaarsén malih santukan anginé aris ngasirsir sakéng segara. Ombaké kaplés-kaplés nyapuhin biasé putih, masriok nampug kaangé sané nganjo ka segara toyannyané muncrat pakritis. Ring tengah lancuté saksat kapas magulung-gulung nyujuh ka pasisi Elangé sakadi panah macepol nanceb ka toyané ngander ulam. Sarauhé ring Sental, motoré raris kagenahang ring sor wit asemé, sang kalih mangsegan tan mari macecingak munggah, manawi wénten paksi matinggah ring carang taruné. “Yan, jalan ditu delodné sig punyan bunuté ngarembun.” “Ngiring,” cutet I Wayan matur, laut mamargi sareng kalih dengang-dengéng. Kaiderin wit bunuté sareng kalih, nanging nénten wénten paksi kapanggih. Anak Agung Mayun malinggih duur batuné sambilang ida kantun maritiaksayang manawi wénten paksi mengkeb ring selagan dauné. I Wayan Lagas ngragas abing masulub ring sor wit perasiné krasak-krosok. Crukcuké makesiab nambung saking sebunipun, I Wayan kagiat nolih tan taén ring ngenjek batu ganjih, raris ipun nyerod magrudugan bedilé katungkedang. “Ha......ha......hahaha,” Anak Agung Mayun ica ngakak, “Adéng-adéng Yan!” I Wayan ngajengit klinyam-klinyem sambilang ipun manteg-mantegin celanané daki nampekin Anak Agung. “Ratu ngiring ngawanang malih kidik, iriki tan wénten paksi”. Sareng kalih sampun maserét malih ring marginé. Kantos rauh ring wewengkoning pura Penataran Péd, satunggil taru ngarebun katuréksain taler nénten wénten paksi kacunduk. “Biasané dini liu ada kukur, kénkén tumbén jani tusing nepukin apan-apan.” “Wiakti, sakadi wénten ngengkebang paksiné sami,” sapunika I Wayan nyaurin kantun kipak-kipek. Kalér kauh ngrudug langité mapanta-panta, ciri sabehé jaga tedun. Jagat Baliné nénten kanten malih, ical katangkeb antuk sayong, masepuk sabehé deres. “Yan, jalan malipetan dogén suba, mirib dini masih lakar ujan,” Anak Agung Mayun ngandika ring I Wayan. Tan pangucap I Wayan ngetutwuri pamargan Anak Agung Mayun gagéson ka marginé. Hondané mesat nganginang rasa-rasa nglayang. Nincap Désa Kutampi sabehé masriyok deres, sang kalih mararyan tur masinutan ring dagang wédangé. Kenyem manis dagangé matur, “Pak, napi karyanang tiang?” “Wédang kalih,” I Wayan nyaurin. “Dagingin tiang susu?” “Dados,” I Wayan masaur malih tumuli ipun ngémpos pisang. Anak Agung ngambil lanjaran. Sedeng itep sareng kalih sagét wénten anak lanang rauh numbas lanjaran. “Man, ada roko jarum?” pitakéné dabdab. “Ada beli, niki napi,” saur i dagang banban. Ngatabtab tengkejut anaké lanang punika ring I Wayan, “Yéh, Pak Wayan, pidan rauh sakéng kalér? Sareng kuda mriki tur napi wénten karya?” sapunika pitakéné nrigtigang ring I Wayan Lagas. I Wayan Lagas kagiat sumaur, “Tiang, tiang tuni semengan ngiring Ida Anak Agung,” sambilang ipun nudingang Anak Agung Mayun, “Pak Nengah, niki Anak Agung Mayun sakéng Puri Satria.” Anak Agung Mayun makenyem tur ngawehang tangané, raris sareng kalih masalaman. Ida wau uning ring sané sauh punika mawasta I Nengah Ngales. Girang pisan I Wayan sareng I Nengah matuturan, saantukan nembé katemu sasampuné lawas tan kapanggih. I Wayan nguningang ring Anak Agung, riin daweg masuk ring SMP Klungkung, I Nengah pecak magenah ring jumah ipun. Sasampuné I Wayan usan nyatua, I Nengah Nales matur dabdab alon, “Ratu Anak Agung sareng Pak Wayan, mumpung cokor I Déwa suéca, titiang nunas mangda cokor I Déwa kayun tedun ring pondok titiangé sareng kalih sané mangkin.” Anak Agung ngaksi I Wayan, ipun tangeh turnuli nulurin matur, “Ngiring ratu mumpung i riki mangda uningin!” Anak Agung Mayun ngambil jinah jaga matauran, raris kagébég antuk I Nengah. “Banggiang, titiang muputang, sampunang cokor I Déwa naur”. Sabé sampun nget, jagaté masriak galang. Hondané katitipang ring dagangé, Anak Agung Mayun kairing sareng kalih lunga ka umah I Nengah Ngales tan doh saking irika. Anak Agung Mayun malinggih tan mari ngaksi potrékan ageng “anak lingsir sedek magecel” magantung ring témboké. Ring kamar kapireng wénten anak odah nyangkrimang raré. I Nengah éncol ngambil lanjaran kaaturang ring tamiuné, laut ipun macebur malih ngojong ka paon. Tan asué ipun rauh malih kasarengin antuk kurenan ipun makta sajeng tigang botol miwah gelas maduluran kacang tanah magoréng. “Ratu, Pak Wayan rarisang, sajeng puniki pakaryan titiang.” “Nah, sedeng becika,” I Wayan mapajar. “Tiang ja kéwala milu-milu tuung,” Anak Agung Mayun ngandika, masemu ica. Tumuli raris sareng sami ngagem gelasnyané soang-soang. Sambil ngajengang kacang magoréng Anak Agung Mayun ngandika, “matuakan cara jani inget tiang tekén ida i aji dugasé enu malinggih dini di Telaga. Ida seneng pesan ngunggahang sajeng, seneng matulupan. Yén nuju polih kukur peragat dadi lagaran sajeng.” “Yéh, cokor I Déwa naanin malinggih i riki?” I Wayan kagiat. “Tiang anak lekad dini, i mémé uli Toya Pakeh.” “Nénten pisan titiang mitaén,” atur I Wayan malih. “Punika Jero Gambir, bibin cokor I Déwa dong saking i riki dané?” “Ten nika mémé tumin, sakéwanten ragané tusing madué oka, sangkan anaké tusing nawang kadéna tiang okané,” sapunika ida ngandika raris ngambil lanjaran. “Napiké bibin cokor I Déwa sampun séda?” sumeken pisan atur I Nengah Ngales nelektekang Anak Agung Mayun. Jatiné lek titiang nuturang lacur, sakéwala kadong suba bakat sambat lakar ceritaang masih,” pangandikané alon. “Malu tiang sareng ida i aji jumenek di Telaga. Ida madué tanah abedik delod marga. Yén suba usan ngalap nyuh, karyan idané sing ja lén tekén matulupan, sing taén pasah tekén sajeng. Sedek dina anu tiang ngiring ida matulupan. Tan mapikolih lungané, sawiréh tusing pesan ada kedis kacunduk, patuh tekén luasé né mara. Raris mantuk ida, tiang ngiring kitil-kitil. Buka gawé lepeté dapetang i mémé nutur madesek ngajak Pan Kereng di ambén gedongé. Pan Kereng ento anak balu ngelah pianak adiri madan I Kereng,” Anak Agung Mayun madekesan cingak I Wayan sareng I Nengah. “Raris sapunapi malih?” Wayan Lagas nyelag. “Pan Kereng jag macebur mapamit, ngoraang ngisidang sampi. Tuah ja ia biasa ngayah nyemuh nyuh yadian magaé di amel ajak Pan Lenyoh.” “Nén..... nénten, nénten titiang jagi mapamit,” kéto aturné sambil kabilbil mapamit pesu. I mémé katakénin olih i aji, apa ané katuturang busan madesek ngajak Pan Kereng, tusing nyidaang matur, kramak-krumuk tusing karoan. Ajin tiang duka, mémén tiang kadukain tur katundung prajani,” Anak Agung mangsegan cacingaké sawat. “Lantur ipun sapunapi?” I Nengah misekenang. “Pan Lenyoh rereh ida kanikaang ngatehang tur ngaluyang Jero Sandat, mémén tiang ka Toya Pakeh. Tiang sawiréh nu cerik, inget gelur-gelur ngeling nagih nutug, sakéwala kagamel antuk i aji. Gelisang carita sawetara abulan makeloné, lantas Pan Kereng nyuang mémén tiang,” panyingakané ngembeng-ngembeng. Wayan Lagas sareng I Nengah nguntul makakalih. Ida nglanturang malih, “ajin tiang érang kayuné, raris ida mobos mantuk ka Satria. Tanahé kaserahang tekén Pan Lonyoh apang adepa. Dugas ento tiang sawetara mara 6 tiban, yén sing pelih 1944 dugas jaman Jepangé.” Nyingak I Nengah, “Ngah, apa Nengah nawang nu mirib idup Pan Kereng jani?” I Nengah Ngalés kiad-kiud kabilbil, “Sampun padem ratu.” Duk punika makeblés anak luh odah sakéng kamar boknyané sampun uban, kulitipuné kelkel, tumuli matedoh ring ajeng Anak Agung Mayun. “Ratu Anak Agung, madaging pisan pangandikan cokor I Déwa tedun mariki, mawinan titiang kapangguh malih cokor I Déwa. Sakéng riin titiang ngajap-ngajap mangda prasida kapanggih. Ampurang pisan kaiwangan titiangé sané nguni. Dumadak sané mangkin I Déwa tan salit arsa malih. Puniki I Ngales pianak titiang sané menengah, belinipun sampun padem daweg kantun alit. Samaliha bapanipun taler nénten kantun,” yéh paningalané nrébés deres. Anak Agung engsek tan medal pangandika, semuné kecud kemengan. Mén Ngales nglanturang malih, “yéning wantah cokor I Déwa arsa, kawiaktiané I Ngales punika semeton cokor I Déwa ring jaba, titiang méménipun, bibin cokor I Déwa,” tanmari ngelut cokor Anak Agung Mayun, “mangkin arsa sampun titiang mamangguh swragan, galang manah titiangé jaga padem,” slegut-slegut sisigan. Anak Agung Mayun age ngambel Mén Ngales mangda negak sareng ring kursiné, “nah mémé, mula sakéng pituduh Ida Sang Hyang Widi Wasa ngawinang apang tiang matemu buin tekén mémé, matemu tekén I Ngales. Ané suba liwat jalan engsapang uling jani,” semuné kawelasan. I Wayan Lagas sareng I Nengah Ngales bengong kamemegan nénten mrasidayang mapajar punapa-punapi. Mablengek engsek! Sabehé ngribis nyiratin jagat satmaka tirta panglukatan sané katiwakang antuk Sang Wiku Lewih. Sulang, Maret 1979  
Peken  +
Sekar  +
Tetagihan Ane alihin Mengkeb ditu Jejeh pesu Ane kelidin Nadak teka Ngelut iba Ane tagih Tusing matanggu Tusing mabucu Ane ada Paksa nguasa Tuara saja Waringin, des 2017  +
Kajeng Kliwon Wengi jagate serbi Kocap leake malali ke sisi bareng lenda-lendi Gumine remrem langite surem bulan bintange merem Ngawi serem delod Pura Dalem Calon Arang kasolahang Walu Nateng Dirah kalampahang sasuunan karehang Leak barak ngajak panak kedek ngakak Kedis guak magending kaak-kaak Madaging lampah manusa pejah Sane kayun durusang tadah wangke matah Ring rurung asune nyalung aung-aung nolih I rarung Ngawinang jering bulun kalung (16 Januari 2014)  +
Panyuratan puniki matatujon manyelehin kawigunan panglaksanan micutetin birokrasi majalaran antuk transformasi jabatan mantuka ring efektifitas pamarilaksana pemerintahan ring Indonesia utaminnyane ring Pemerintah Provinsi Bali.Panyuratan puniki ngawigunayang metode kualitatif sumangdennye kakeniang diskripsi fenomena mawastu raris ngawetuang penampen sane teleb ngeninin unteng fenomena inucap. Data kapupulang majalaran antuk observasi lan studi pustaka mantuka ring kawicaksanan micutetin birokrasi. Micutetin birokrasi majalaran antuk transormasi jabatan marupa silih sinunggil utsaha sane dahat mawiguna rikala aab disrupsi puniki ritepengan maridabdab parilaksana birokrasi ring Indonesia. Kasinang geh mangdennye kaabipraya lan kaparidabdab sepatutnyane, nenten antuk magegesonan tanpa dasar lan tatujon sane tingglas.Rikalaning ngawangun budaya sane agile kapisaratang manggala sane madrebe kreatifitas lan inovasi ngutamayang performa sane adaptif lan responsif tur tuleng ring kolaborasi tim lan miserahang otonomi.  +
Panyuratan puniki maduwe tatujon mapitelebin sejarah Kampung Islam Kepaon Bali, tata kearifan lokal kauripan pada nerima ring Kampung Islam Kepaon, kearifan lokal kauripan pada nerima ring sesamen maagama ring Kapaon Bali manut tatuek Tri Hita Karana lan pikenoh kearifan lokal kauripan pada nerima ring Kampung Islam Kepaon Bali sane prasida kawigunayang pinaka dasar pengajah ajah IPS. Panyuratan puniki marupa metode panyuratan kualitatif. Data kapupulang riantuk metode pendekatan lan metode panyuratan, taler antuk teknik ngapupulang data sekadi observasi, saur pitaken, studi dokumen lan studi literatur, selanturnya subyek lan lokasi panyuraran minakadi genah panyuratan, paletan panyuratan, pinaka panguntat teknis analisis data. Pikolih panyuratan mitatasang inggihan Kampung Islam Kepaon marupa pagenahan wargi muslim wangsa Bugis magenah ring telenging Kota Denpasar. Warga muslim Bugis Kampung Islam Kepaon maduwe paiketan sejarah sane leket pesan ring Kerajaan Badung. Kauripan pada nerima ring Kampung Islam Kepaon manut tatuek kaajegan Tri Hita Karana kepah manados tigang bage inggih punika parilaksana ngejot, parilaksana magibung, lan parilaksana sasolahan Rodat. Pikolih panyuratan puniki prasida kadadosang dasar pangajah ajah IPS ring SMP/ MTs seantukan sarat madaging sarin pikayunan minakadi pikayunan religius, pikayunan pada nerima, pikayunan masikian, pikayunan andap kasor, pikayunan rasa wirang, pikayunan menyama braya, pikayunan masemeton lan pikayunan saling angrungu. Dumugi panyuratan puniki mapikenoh mitegepin pangajah uruk IPS ring SMP/ MTs.  +
Kids di jaman now Cerik gayanné maco Kuna sing kanggo  +
Mrana Corona suba seken mabukti ngae ekonomine nyrendeng. Sektor pariwisata ane paling gede ngrasaang dampake ento, apa buin di Bali liu sajan sametone ngandelang magae di pariwisata. Pandemine ene ngajahin i raga apang nyidaang idup, tusing tuah ngandelang pariwisata. Sameton ane kelangan pagaen di pariwisata patut mautsaha ngalih pangupa jiwa ane lenan, apang ekonomi di kulawarga tetep nyidaang majalan. Yening perekonomian suang-suang kramane suba pada majalan, sinah perekonomian Baline masih majalan. Ane ngelah tanah carik/tegal mautsaha dadi petani, yen nyidaang ngango sistem modern apang asilne luungan. Ane sing ngelah carik, nyidaang mautsaha dadi reseller, ngadepang asil carik anak len muah ngadepang asil kerajinan kramane. Caranne nganggo strategi madagang cenik ka lantang. Artine kanggoang ngalih bati cenik/bedik nanging tuuhe madagang lantang/makelo kanti suud pandemine nu tetep nyidaaang madagang. Jaman cara jani sinah ajin barang/jasa ane mudah ane liu aliha teken kramane. Ane taen magae di hotel dadi koki, sinah nyidaang ngae utsaha madagang dedaaran. Strategine ngae produk ane nyidaang ngadep mudah, nanging tetep ngutamaang kualitas. Ane taen magae dadi guide, nyidaang masih ngae vlog, ngae konten youtube unduk tongos-tongos pariwisata. Lenan teken ento, ane ngelah kawagedan basa Inggris muah basa asing ane lenan, nyidang ngadep jasa ngae utsaha les bahasa asing, les online, muah ngae konten bahasa asing di YouTube. Ane ngelah kawagedan maulat-ulatan, ngambar, ngukir, nglukis masih nyidaang ngembangan di masan vandemi muah kayang suud pandemine. Barang-barang bekas ane sing manggo nyidaang kaolah apang ngasilang pipis. Kunci utamane i raga nyak mautsaha muah seleg ngalih peluang utsaha. Yen suba nyak mautsaha pasti ada asilne. Pemerintah Pusat lan Daerah masih suba mautsaha nulungin apang perekonmian kramane tetep mapiteh, malarapan ngamaang BLT teken pelaku UMKM, muah ngae program UMKM go digital marupa PaDi (Pasar Digital), Bela Pengadaan, lan Laman Usaha Kecil Menengah. Ane penting jani, pemerintah lan kramane patut saling dukung.  
Undang Undang Dasar 1945 pasal 32 ayat 2, lan Undang Undang no 32 Tahun 2004, ngawetuang pemargi sane jimbar mantuka ring soang soang wawidangan nincapang utsaha ngeninin kahuripan. Pengelaksanayan otonomi daerah patut ngelestariang sawilang parikrama sosial budaya pinaka ciri manusannyane. Praciri sane dados tetenger ipun kasengguh manusa bali inggihan marupa basa (mawentuk suara) lan dresta (mawentuk sarana). Mapaiketan ring parindikan puniki tambis ring makudang parilaksana ciri ciri inucap kawigunayang olih manusa bali inggihan ring wawidangan panagara taler ring dura negara. Caciri puniki patut kalestariang yening prade iraga mabudi ngalestariang manusa bali sajangkepnyane. Panyuratan puniki madue tatujon mitegesang sapunapi basa bali kantun dados praciri manusa bali ring aab jagate sekadi mangkin. Pabligbag ring panyuratan puniki katulengang ring praciri manusa bali mungguing paiketannyane ngeninin basa. Basa bali pinaka silih sinunggil ciri manusa bali patut kasumbungang. Bukti bukti sane ngawinang bangga punika prasida kepanggih ring pangelimbak pangawigunannyane. Basa bali pidagingnyane madue wiguna sane dahat mautama ritatkala ngokasang budaya ipune. Nanging ritepengan aab jagate sekadi mangkin basa bali katiben paobahan manut tatujon pangawigunannyane. Nampenin paobahan punika, pakewuh internal wiyadin eksternal patut katulengin mawastu prasida kapanggih naya upaya mapikelatang kawentenan basa bali mangdennye ajeg mawiguna pinaka silih sinunggil praciri manusa Bali.  +
Ida medue karya kidung sane majudul tungtung urip, tungtung urip punika nyritayang napi je kondisi saking gering agung covid19 lan napi je kondisi krama sane jagi ngelawan virus e punika nanging mangde tetep berfikir sane positif. Lan sareng sareng ngemiletin protokol kesehatan duwe  +
Panyuratan puniki maosang makudang utsaha sane kamargiang olih sang maraga balu inggih punika sangkaning sang alaki padem utawi mapasahan rikala natingin wates-wates kepatutan lan sesengguh balu sekadi ketah ring Bali. Risajeroning budaya kapurusa ring Bali, sang meraga istri kirang polih pamargi rikala ngaruruh pakaryan tur taler nampi pikolih sane andapan ring sang alaki. Rikala alaki rabi mapasahan, sang meraga balu nenten je wantah kaicalan somah, nanging taler kapegatan pangupa jiwa. Siosan ring punika sang meraga balu sering kasengguh melaksana dwa para. Kawentenan pamargi adat lang uger-uger panegara sane sami sami kamargiang ring Bali taler ngawinang parindikan kawin cerai ring Bali dados nenten dangan. Ngaresepang kawentenan para bebalu ring Bali natingin parindikan sosial lan budaya, pangulatian puniki nganggen imba bebalu tigang diri. Pierre Bourdieu mangulati kahuripan sang meraga balu ring Bali ngeninin ekonomi, budaya, sosial lan simbolisme, mapengawit saking pikolihan sane sayan nincap sang meraga balu pacing prasida nguripin sentanan ipuni tur swadarma sosial lan agama sane siosan. Antuk punika raris ipun prasida ketampi becik tur kautamiang olih para wargi. Pangulatian puniki taler dados pangeweweh pangeweruh ngeninin kahuripan sang meraga balu ring Bali.  +
Bali gumanti sampun masikian pisan ring pariwisata. Panyuratan puniki mangulati praciri budaya Bali sane stata tumbuh lan paiketannyane ring widang pariwisata ritelenging globalisme ngawigunayang studi kasus wewangunan Taman Budaya Garuda Wisnu Kencana (ngawit warsa siu sangang atus sangang dasa tiga rauhing warsa duang tali pelekutus), sane merupa arca Hindu Dewa Wisnu ngadeg ring luhuring paksi garuda sane agung. Taman lan arca inucap kasengguh pinaka praciri budaya anyar wangsa Indonesia taler pariwisata Bali. Nanging asapunika, studi kasus mantuka ring kawentenan taman puniki taler nyihnayang kawentenan Bali sane sampun magentos, ngawit karuntuhan ipun Suharto ring warsa siu sangang atus sangang dasa kutus, sinambi natingin pakibeh globalisme. Pariwisata Bali sampun magentos saking pariwista budaya sane nunggil saking ulu rauhing ke sor, menados tetujun wisata global. Mabukti rikala mangkin taman punika gumanti pinaka genah ngelaksanayang acara sane ageng tur kamiletin makudang negara.  +
PATAPAN I KEDIS (Nyoman Tusthi Éddy) Suryané kepit makenyit Kampidné kebat makebit Masuaka buah basang Seduké tong dadi tungkulang Nyiksik bulu nunggu tuuh Inget tekén ketélan damuh Ngindangang uripé saking sinah Nganti ka gumi wayah Nyikut langit makbak alas Kapitui idepé olas Kabanda magantung tresna Ngengsap tuuhé kadehdeh tua Nginkin mataki-taki mulih Inget idupé baan nyilih Baat pesan tadtadan karmané Kakilit moha bun lampahé  +
Pangulatian puniki kalaksanayang ring warsa 2008 megenah ring Gianyar, Badung, lan Denpasar. Tetujon pangulatian puniki ten sios nyelehin lan mitatasin separiindikan kewentenan leluu ring paumahan wargi Bali taler ngaresepang makudang pariindikan sane kearepin ngeninin sistem parikrama leluu madasar krama. Nganutin tetujon punika, data kapupulang antuk observasi, wawancara, lan studi literatur. Data sane sampun kapupulang raris kebahbah nganutin antuk deskriptif lan kualitatif. Pangulatian puniki mitatasang makudang pakeweh sane kepanggih ngeninin natingin leluu ring wewidangan desa minakadin ipun: 1) kateleban wargi sane kantun andap, 2) meweh ngerereh genah mupulang leluu, 3) durung memargi utsaha masahang leluu organik lan non-organik ring paumahan soang soang, 4) galah ngemedalang leluu sane durung nepek, 5) kekirangan piranti penektek leluu, 6) pengadol adol reremekan sane kantun arang, 7) pakeweh ngeninin kaselametan para tukang sane nanganin leluu, 8) kantun andap prabea sane kawigunayang nanganin leluu inucap. Midabdabin pariindikan leluu riantuk sosial budaya mawiguna pinaka pangelimbak kawentenan desa lan banjar santukan nganutin pisan ring visi lan misi Tri Hita Karana, ngentosin parikrama budaya Bali ritatkala natingin leluu, lan mitegesang daging daging budaya lan kasucian palemahan pinaka sumber kahuripan sane utama, nincapang pamargi parikrama salunglung sabayantaka natingin palemahan, nginggilang utsaha 3R (reduce, reuse, recycle), nincapang pamidep para istri ngeninin parindikan leluu ring paumahan, ngelaksanayang awig awig ngeninin leluu ring paumahan lan wewidangan sane siosan.  +
Panyuratan puniki matatujon samangdennye kauningin tatuek Karma Yoga ngeninin paiketannyane mantuka ring kacerdasan spiritual lan parilaksana pegawe LPD Kabupaten Buleleng. Tatuek Karma Yoga inggih punika marupa nilai kearifan lokal sane prasida ngawehin tuntunan ring para pegawe LPD marupa rasa susatya ritepengan makarya sane rumaka titi pangancan antuk nincapang parilaksana pegawe LPD. Wawengkon panyuratan puniki inggih punika makasamian LPD sane kantun ajeg ring Kabupaten Buleleng.Sampel kapilih ngawigunayang teknik random sampling. Analisis data ngawigunayang SEM berbasis komponen, partial least square ( PLS ) metode analisis.Pikolih panyuratan mitegesang inggian tatuek Karma Yoga lan kacerdasan spiritual raket paiketannyane ring pratingkah para karyawane.  +
Adaké? (Tudékamatra) Gumi jani yén suba masan pemilu Calon-caloné nyansan liu Mirib ké ia milu-milu? Apang maan tegaké ba duur Dini-ditu gelar-gelur Kemu mai masesaud Ané aget maan tegak Tuah bisa makedék ngakak Mula jelema merkak! Ané sing maan, ngaé rusuh Apang sing pocol peluh Mula jelema buduh! Makejang mapi-mapi ririh Nanging sujatiné pamrih Patuh sing demen tuyuh Adaké ané sujati rungu Tusing guyu-guyu Ané patut gugu? 2009  +
Luh Ayu Putu, pianakné Pan Kembar semengan pesan suba nyetil. Mapenganggo bungah. Bajuné bawak, kantos ngenah pungsedné. Celanané bawak, ngédéngang paané ané putih, nuutang trénd jamané jan...  +
Angayubagia pisan aturang titiang majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, duaning sangkaning asung kerta wara nugraha Ida, cakepan alit puniki prasida embas. Duaning sangkaning sih Ida, titiang prasida muputang cakepan puniki, yadiastun kantun akéh kakirangannyané.  +
Swasti prapta pinaka garapan tari sakeng koreografer Dewa Ayu Eka Putri sakeng Banjar Pengosekan, Desa Mas, Ubud kasarengin komposer I Putu Swaryandana Ichi Oka sakeng Banjar Sayan, Ubud, Gianyar. Garapan tari puniki karipta duk warsa 2018 miwah kapertama kasolahang ring Festival Cudamani warsa 2018. Festival Cudamani puniki kamargiang nyabran warsa sane kakawitin duk warsa 2016. Swasti Prapta madue arti ring Bahasa Indonesia, Selamat Datang. Garapan tari kreasi baru puniki matatujon ngibur miwah ngerauhin sahananin sane becik-becik sakeng sedaging jagate. Sesolahane dangan pisan sakewanten madue kasuksman sane ageng. Punika sepatutne yening nyanggra sekancan napi sane rauh ring kahuripan manusane. Gending miwah tembang sane harmonis miwah dinamis ngantenang sayaga pacang nyanggra parindikan sane anyar. Simetri miwah asimetri setata medampingan. Sekancan sane becik nenten pastika mawit sakeng sane becik nanging mawit sakeng kahanan sane nenten becik. Swasti prapta, rahajeng rauh sekancan kawentenan jagat.  +
Panyuratan puniki katujon mangda kauningin unteng pikayunan prejanane ring Kota Denpasar, kapitatasin ngawit saking napi luir tatimbangan ipune rikale mamilih warnan cet ring paumahan rikenjekan pandemi Covid 19. Survei kalaksanayang mantuka ring 12 toko cet lan wangunan sane wenten ring sawewengkon Kota Denpasar. Metode sane kawigunayang inggih punika marupa wawancara( saur pitaken) terstruktur, medasar antuk kualitatif lan penyajian deskriptif. Data sane kapolihang raris kaparidabdab ngawigunayang teori psikologi warna. Manut pineleb inucap mitegesang inggihan warna sane kapilih inggih punika warna putih lan warna warna sane galang pinaka praciri pikayunan prejanane ngaptiang rasa shanti,deg deg, resik lan lila ring paumahannyane ritepengan pandemi Covid 19. Tatimbangan rikali mamilih warna tingglas mitegesang pangaptin prajanane ring Kota Denpasar ngulati kasukertan riwekas seantukan kauripannyane kasengkalen antuk pandemi Covid 19.  +
Panyuratan puniki maduwe tatujon mitelebin parikrama pangajahan basa Inggris daring sawewidangan desa ring Bali majalaran antuk studi kasus Desa Timpag, Kabupaten Tabanan, Bali. Piteleb SWOT kalaksanayang mangda kauningin kekuatan,kelemahan, peluang lan Ancaman sane mapengrabda ring kareredan pikayun para siswane ngeninin pangajah uruk daring. Pikolihnyane inggih punika gumanti wenten kareredan parikrama pengajah-ajah ring Desa Timpag seantukan daging pangajahan sane tuna interaktif taler kekirangannyane magenduh wirasa orang tua lan guru ritepengan ngawantu parikrama para siswa ne malajah ring paumahan ipune. Pacutetan sane kawetuang inggih punika nincapang paiketan para orang tua lan para guru tur nincapang daging paplajahan sane pacang katibakang.  +
Tatujon panyuratan puniki tan sios mangdennye kakeniang data saking suang suang OPD Provinsi Bali maiketan ring panglaksanan E-Government ( SPBE),mastikayang pidabdab panglaksanan E-Government ( SPBE) ring Provinsi Bali lan mijantenang panglaksane sane inggil mangdennye prasida nincapang indeks tincap kalanggengan SPBE Provinsi Bali.  +
PAMARGINÉ KE GUMI WAYAH (I Wayan Sadha) Pemargin atme tan preside antuk ngandeg. Santukan sampun waneng kewacèn suratané jagi mewali ke sunie loke. Pinakit wantah dados daldalan kumanten, mangda lanus pemarginé ninggalin rageserire. Nike wantah rusian panumadian sané pinih singid kagambel antuk Sanghyang Suratme sekadi petugas saking Saghyang Wenang. Sasih kenem ujané deres nyiramin jagat Bali. Punyan-punyanané ané gedé wiadin ané cenik-cenik, donné makejang gadang lumlum, sawirèh begbeg kesiramin ujan. Sarwe tumbuh-tumbuhané, sarwa bun-bunan sekadi bun paspasan, kesimbukan, don dlungdung wiadin don tui sané dados anggèn jukut, dipagoané smeringah girang nyanggre sasih dayuhé. Ujané sedine-dine nyiramin jagat, sawirè satondènné duges sasih kapaté tanahé engkag-engkag, belah-belah ulian lekahan panes matan ainé keliwat gedé. Kéto masih wargené ané ngelah tebe wiyadin abian, gargite manahné ngiwasin tetandurané, buke kacang jukut tekèn bangkuang mentik donné seger gadang lumlum. Duges totonan nuju dine Bude Kliwon Pagerwesi rerainan tenget, mule kasub kajeng kliwon butekale wiyadin sarwe lèaké ngelah galahé ritatkale peteng. I Wayan Nyambu negak melengok dibataran Balé Delodné sambilange mecik tendas. Anginé ngesirsir dingin ngampehang wisie, mekade trunené totonan ngedged, bulun awakné sembring-sembring naenang wisian rerainané. I Wayan Nyambu uling cenik sube melajahin ilmu keniskalan, ento mekade batinné ènggal nangkep siptan anginé ngampehang wisian menusené ané sakti ngèlmu wegig. I Wayan Nyambu mara dibi teke uli bukit Pecatu. Geginanè mula sewai-wai dadi tukang ngecèt / mulas perangkadan ané manggo di pure-pure, minakadi keben, dulang, bokor, ané melakar aji kayu. Liu pesan anaké di bukit mesuang mulas kebenné lan dulang, miwah bokorné, apang pangus anggon maturan ke pure wiadin ke sanggah. Sané dibi merase mekleteg bayunné, inget tekén adin-adinné jumah, mapan iye suba aminggu tusing taèn mulih. Biasané I Nyambu setate nelokin adin-adinné batak ngalimang dine acepok, apeké mèmènné maan ngalih gaé ejakanan. Teked iye jumah, dapetanga liu anaké negak di ambèn wiadin di asagan ampikné. Mekejang ané negak ditu sebengné sebet, ento ngeranang I Nyambu mepineh-pineh, tongudiang dadi tumbèn jani ade pisaganné negak diampikné sebengné cara anak nepukin pekèweh? Mén Nyambu duut-duut naenang basangné keliwat sakit, sawirèh belingané sube metuwuh 5 bulan, ngerantekan nyakit care anak lakar ngelekadang. Getihné sube uling itelun nyrèkcèk ulidi seriranné. Ento mekade bayunné ngereres, sewai-wai sayan ngendukang. Pan Nyambu bengong mepangsegan tusing ngelah keneh, tusing bise ngorahang ape, mapan dugas warse siengolas nem dasesie di Dése Jimbaran tusing ade bidan wiyadin dokter. Neren atelung lemeng timpal-timpalné nelokin kumahné ulian sebetné ngajinang Pan Nyambu kene pekèweh. Pan Nyambu tan jenek alungguh, sebilang jahan mecik gidat, sambil metindakan ngangin ngauh di natahné, care pianak bikulé kèlangan ine. Sawirèh tusing pesan ngelah keneh, lèn kija lakar idihang petepetan kurenané. Yèn ajak ke balian tusing juari, mapan tusing nyekuk pipis nyang akètèng ané iyug lakar anggon sarin canang, apebuin lakar ajak ke Kamar Sakit, tongosné di Badung, gedènang prebiané, mancan ngantosang ngalih montor, sinah ongkosné liu. Yèn nyilih pipis kepisage sinah iye tusing kegugu mapan ulian tiwasé. Yèn megadé, ané gadèang tuara ade, sawiréh perabot jukung merupe jale bidak, suba telah megadèang setondèn kurenané sakit. Apabuin iye anak uling iluné dadi bendéga tiwas, care petapan canting camplung, apang kude silemang isinné tuah amontoan dogèn, sianh iye tuare ngelah sesepelan merupe sarwe mule-mule, sekadi bungkung, kalung melakar aji mas, kadirasan nyakan lepas kene ané awai, cutetné kaluargané Pan Nyambu mula tiwas nèktèk. Mèn Nyambu aduh-aduh, sebilang jahan jeg mesriyok getihé pesu uli baganné. Pan Nyambu ngènggalang nyemak kancuh, lantas nyaupang tanah ané gebuh anggon ngurugin getihé di pemelang baléné. Kenehné sube merase benyah, ulian pikobeté tidong gigis. Lènan tekèn mikir pekèweh kurenan sakit, pianakné pegrènjèng nu cerik-cerik, klisat-klisat tusing kene nyang titisan uling semengan. Diapinké pianakné naenang bedak layah mekudang-kudang dine tusing medahar nasi, kuale iye tuaraje bani ngeling, apebuin lakar ngorahang basang seduk tekèn ibape. Mapan ané sube-sube, yèn bani nyaduang layah basangné iye lakar tigtige tekèn bapanné. Ento makade diapinké amulape sedukné, iye tusing bani lakar ngorahang tekèn bapanné. Yèn raosang pengalaman mekente, mekejang nyaman-nyamanné I Nyambu anak sube biase. Sawirèh duges warse sèket gumanti warsa nemdase lintang, jagat baliné mula dije-dije kene paceklik. Dedaharané kèweh alih ulian pekaryané tuara ade, apebuin bukejani rariané sasih kepitu, anak mule masan ujané ngungkung, kadulurin angin baret sedine-dine mekuwug uli kelod kawuh, ento ngeranayang ombaké gemulak di pasih......(Wacén selanturnyané ring cakepan “Paruman Betara”)  
Tari kebyar duduk karipta olih maestro tari I Ketut Mario, tari kebyar duduk dados silih sinunggil tarian bali sane sampun kaloktah puniki madasar sakeng paiketan manusa sareng gumine. Karesepang miwah kabaktayang antuk kayun sane halus, kuat, lincah. Sesolahan puniki cihna sakeng jalan idup i manusa sane ngaruruh rwa bhineda, kuat, alus, maskulin, feminim. Kewagedan sang pragina nyolahang tarian kebyar duduk puniki turmaning prasidang ngimbangin tetabuhannyane pacang micayang kelanguan majeng rinh sang sane nonton.  +
DI LAPANGAN PUPUTAN (IDK Raka Kusuma) /1/ di lapangan puputan, Lirang sabilang peteng tiang ngantiang negak di tanggunné ané paak tekén trotoaré kanti endag suriané buka ané suba-suba. lakar ajak ngraos kanti poosé pakecoscos ngraosang démokrasi ngraosang suksési makenyat-kenyatan uat baong sing ngrunguang anaké ngrunyung mabalih iraga. kitak-kituk, bingung sing ngrunguang kuluké ngongkong Lirang, Lirang, Lirang sesai, sesai tiang ngantiang /2/ ada anak ngorahin tiang idéwa sing luas nganging kaluasang ka tongosé sepi jampi di wawengkon Sukabumi koné yén suba di tongosé totonan malipetan sing nyidaang krana yén suba di tongosé totonan ilang, ilang sekayang-kayang ané ngorahin takonin tiang tongosé ento dija anaké totonan seming nadaksara ngejer ngraos: da nakonin tiang laut magedi. nu seming muané nguntul majalan. enduk tindakané /3/ ada buin ngorahin tiang idéwa sing ngilang nanging kailangang sig tongosé silib lan ilid kasaubang buka nyaubang saang koné ngalih tongosé ento kéweh pasaja buina, koné, salantang rurungé kema jagain singa, jagain buaya jagain macan, jagain raksasa makejang galak kabinawa apa liwat sarapa bésbésa satondèn amaha tulangné mabrarakan depina mara tiang ngorahang lakar kema tan pasangkan gagéson magedi ia /4/ Lirang, Lirang, Lirang sajaan idéwa kaluasang? sajaan idéwa kailangang? petengé dibi, dugas nlektekang bintang inget tekén idéwa, patbelas tiban ané lintang girang ngraos: démokrasiné lakar menang suksésiné lakar kalaksanaang tiang matakon: menang kénkén? kalaksanaang kénkén? suud kedék ngraos idéwa sang kuasa ané meled aidupan kuasa ané maparisolah danawa lakar suud ngisi gumi énggal, énggal lakar maganti /5/ petengé jani suud nlektekang bintang diastun suba tengah ratri diastun dinginé tan kadi di tanggun lapangané paak tekén trotoaré tiang nembang Lirang, Lirang, Lirang, nu tiang ngantiang kapining idéwa tiang lakar ngorahang démokrasiné jani, kema-mai ngampehang upas merajah bebai sang angawarat ané gugu kaula kuasa di subané suksésiné liwat jejeh, jejeh setata marasa jejeh tekén lawat aéng angkrag-angkrag joh sawat demen gati atiné yén idéwa teka ngraosang dini kanti endag suria /2008-2012/  
Pangajah ajah ngeninin seksual marupa pamineh dahat utama sane patut kalaksanayang olih para guru rupaka ritepengan natingin pakibeh seks bebas tur puarannyane mantuka ring para yowanane. Indik puniki sandang patut kalaksanayang seantukan kulewarga gumanti marupa genah pengajah ajah sane kapertame, nanging rumasa kirang panglaksanannyane ring Indonesia. Panyuratan puniki maduwe tatujon mangda kawikanang sapunapi sujatine kaweruhan iguru rupaka ngawehin pengajah ajah seksual ring para yowanane. Panuleng interpretatif fenomenologi kawigunayang ritepengan panyuratan puniki. Data kapupulang majalaran antuk saur pitaken satelebnyane mantuka ring dase diri para guru rupaka. Kapanggihin limang baga inggih punika ; (1). Panampen sane becik ngeninin kawentenan pangajah ajah seks. (2). Pangajah ajah seksual sane katibakang majalaran antuk wantuan media sosial. (3). Murdhan ipun inggih punika seks bebas. (4). Sengka antuk mangawitin seantukan kantun katengetang tur rasa lek ring manah. (5).kapisaratang pangerembe saking guru wisesa sane nanganin indik kesehatan. Panyuratan inucap mitegesang inggihan pengajah ajah seksual kantun arang kalaksanayang mewastu patut katincapang. Dahat mapikenoh mantuka ring iguru rupaka Indonesia mangda sayan wikan lan waged mawastu ipun prasida ngicenin pangajah ajah seksual para yuwanane ngawit saking kulewarga ipune suang suang.  +
Pangulatian ngeninin gaguritan cokli ngawigunayang analisis sosiologi sastra, nganggen cara kualitatif. Data kapupulang antuk metode ngewacen, mitegesin lan nelebin artos teks gaguritan cokli. Metode analisis kalaksanayang antuk cara deskriptif - kualitatif, ngawigunayang ungkedan karya teori sosiologi sastra sane keadungan manut teori struktur. Pikolih analisis kaunggahang makadi sistimatis lan terstruktur. Pangulatian puniki ngawetuang penyawis gumanti karya sastra prasida dados praciri kawentenan para warga rikala punika, yadiastun wenten makudang pidabdab sane sampun tan manut yening kalaksanayang.  +
Land Consolidation ( LC) marupa pidabdab sane kapilih olih I Guru Wisesa ritepengan niagaang pekarangan genah pewangunan. Sejaba punika LC matetujon nincapang pikenoh wawidangan majalaran maridabdab widang widang pakarangan mangdennye sayan trepti tur kapitegepin antuk sarana lan pangwasen pakarangan sane nganutin abipraya kawigunannyane.Genah wawidangan Konsolidasi Lahan ring Seminyak sane raket ring pusat pemerintahan, perekonomian lan pariwisata angawe panglahlah mantuka ring Tata Guna Lahan ring wawidangan inucap. Praciri pangawigunan pakarangan ring wawidangan inucap tambis tambis ngalempasin Uger Uger Tata Ruang sane sampun kamedalang olih I Guru Wisesa. Yening parindikan puniki tan kaparidabdab, pastika pacang sayan ngalimbak panglempas pangawigunan pakarangan sane tan nganutin uger uger pangawigunannyane sane mapuara ngawetuang biota lan pikobet rikalaning maridabdab wawidangan inucap.Panyuratan puniki maduwe tatujon mitelebin paobahan pangawigunan pakarangan ring wawengkon Konsolidasi Lahan ring Desa Seminyak lan separiindikan utama sane makaawinan paobahan pangawigunan inucap.Metoda kualitatif kawigunayang ritepengan mitatasin paobahan pangawigunan pakarangan lan parindikan parindikan utama inucap. Data primer kakeniang riantuk observasi, dokumentasi lan saur pitaken mantuka ring wargi sane kajudi riantuk purpose sampling.Pikolih panyuratan mitatasang gumanti wenten kasingsalan pangawigunan pekarangan mantuka ring abipraya Tata Ruang ring widang paumahan lan widang Terbuka Hijau. Parindikan utama sane maka awinan inggih punika ngeninin kapastikayan ngamargiang uger uger, parindikan lingkungan, parindikan ekonomi lan sosial budaya.Pikolih panyuratan puniki prasida kadadosang paungu mantuka ring I Guru Wisesa risedek maridabdab kawicaksanan sane mapaiketan ring pangerencana lan nabdab pangawigunan pekarangan ngulati pangawigunan sane trepti, rajeg lestari rauhing maniwekas.  +
K
MALAIB SUTRISNI! MALAIB! (Komang Adnyana) “Tuah abesik ada jalan. Depang pianaké magedi. Né mara pianak ka pertama. Buin pidan i raga lakar ngelah pianak akuda ja keneh Luhé. Ipian bliné tetep cara pidan. Yan pianaké luh, bli dot ia dadi pragina paling kasub. Yan muani, dumadak ia dadi muani sujati. Kuat. Mawibawa. “. Sutrisni ngidemang paningalanné. Sakit ulian lekadang pianakné ané kapertama enu karasayang dislagan pahané. Awakné lemet, liu anaké ngorahang nglekadang pianak cara mangantung bok akatih, né jani ia muktiang padidi. Mula saja-saja atep bates idup matiné. Pianakné kapertama lekad luh. Seken-seken ngenyudang keneh. Ngaé sing med-med nolih. Kulitné barak, leh nyangling. Bokné selem malengis karasa makeber Sutrini sabilang nepuk buah tresnané ento. Dikeneh ia, sing suud – suud nyerit. Ipun dedarin titiang. Tepuk tiang awakné ngendih. Ditundunné kebat kampid keberang ditundunné, keberang ja mémé jegeg!. Karasa ngumbang Sutrisni kaampehang negehin langit ané paling tegeha. Kewala, makelo-kelo ada ané ngaé tangkahné nek, ada ané ngengsut, mentik cara dui di ulu hati. Makelo-kelo nyasan ngalanyingang. Sumingkin ngamanganang. Pedih. Duiné ento ké ané lakar nyongkét buin pidan, ngaé kampid Luhé uék, laut mémé macepol ulung? *** “Pidan yan pianaké lekad, pastika bagia idupé bli. Mirib cara ngumbang ka langit. “Ngumbang?” “Saja. Tiang ngipiang pianak ragané ngelah kampid.” “Luh liunan mabalih film. Liunan maca buku dongéng”. “Apa pelih bli? Apa pelih tiang ngedotang pianaké nyalanin idup ané luungan tekén i raga?” Kurenané, Made Wisnawa, tuah ngwales aji kenyem. Paninngalané nolih Sutrisni. Maka dua saling tlektekang. Sutrisni seken-seken ngrasayang tresnan kurenané nu patuh cara dugas matemu simalu. Ngendih mangarab-ngarab. Abedik sing ada makuang. Sing pocol ia rasané bani nglawan pangidih mémé bapané Sutrisni pidan. Apang da pesan ngantén ngajak Madé Wisnawa. Mapan gagaéné sing seken. Pergaulané sing beneh, tukang gambar sing laku, seniman masi tidong. “Apa kal amah mani”. Kéto mémé bapané Sutrisni setata ngingetang. Rikala belingané suba maumur kutus bulan, kurenané nyasan ngedénang rasa sayangné. Mirib masaih cara sayangné Prabu Basudéwa tekén Déwaki dugas ngantiang plekadanné Kresna di tengah kerangkéng Kangsa. Tusing med-med Wisnawa nuturang ipian-ipian yén pianakné tumbuh kelih buin pidan. “Bli dot pianak i ragané dadi pregina, apang bli nyidaang ngambar paukudané cara pragina-pragina sané kasub pidan-pidan. Lakar gaénang bli kanvas paling gedéna. Ia lakar dadi modél bliné ané paling luunga”. “Yan kéto pianaké apang luh lekadné. Kéwala tiang dot pianak muani Bli,” Sutrisni ngemanying. “Muani masé dadi. Lakar ajahin bli ia ngambar uli cenik. Apang dadi pelukis ané seken-seken metaksu. Kasub, pokokné seniman”. “Diapin sing ngelah pis?” “Bli masé sing ngelah pis, adi Luh enu demen?” Sutrisni mendep. Da pesan nakonang petakon yan suba pada tawang pesautné. *** Ento tuah I pidan. Né jani ada né mabading. Kaliwat soleh. “Sutrisni ! Sutrisni! Luh. Bangun Luh”. Munyin Madé Wisnawa ngaé Sutrisni tangkejut. Maglebug karasa awakné ulung di subané itunian joh kaplaibang kenehné padidi. Biasané ia setata demen yan nepuk muan kurenané, nanging sasukat marebat gedé aminggu né suba liwat ia nadak gedeg mimbuh seneb. Biasané ia nadaksara dot sabilang ningeh munyin kurenané kisi-kisi disamping kupingné, kéwala jani ia mabalik nyen sing kodag-kodag. Wisnawa suba masalin dadi anak lén. “Kénkén Luh, suba keneh-kenehang Luh buin apa ané orahin bli dugasné?” “Apa seken-seken sing ada jalan lén bli? Apa sing ada ané nyak ngemaang nyilih?” “Tusing ada. Bli suba paling kema-mai. Sing ada ngamaang. Timpal-timpal bliné patuh kéweh idupné”. Sutrisni tusing nyidayang nangkek yéh matané. Pidan ia sing sanget ngitungang pipis, né jani ia seken-seken sing nyidayang makibeh ulian pipis. Diapin suba mautsaha ngirit, sairit-iritné, penghasilanné tetep kuangan dogén. Kéweh ngalih pis yan tuah ngandelang ngadep gambaran. Apabuin kurenané boya ja pelukis terkenal. Wisnawa paling. Stréss. Gambarané sayan soléh-soléh. Né paling sidurina, ulian sisan cétné telah, gambaran légongné nungkak sing matendas. Warnan awak praginané masi abesik, makaukud barak getih. “Jalan to dogén né ada jani. Sing ada lén.” “Bli seken-seken dot ngadep pianak i ragané?” Sutrisni nengkik. Paningalanné nelik. Lengen kurnané kadémbét seken-seken tekek. Wisnawa maanggutan. “Anaké ento ngorahanng teka buin mani. Mirib buin puan mara pragat surat-suratné.” “Apa bli suba buduh? Bli las ngadep pianak bliné padidi? “Apa Luh dot i raga terus-terusan idup sengsara?” “Kéwala sing kéné carané bli!” “Keneh Luhé kénkén? Ngidih ka mémé bapan Luhé? Apa Luh ngengsap suba katundung! Suba sing akuina pianak, suba ulaha cara cicing gudig!!” Sutrisni bengong. “Pipisé ento sing anggon mayah rumah sakit dogén. Pipisé ento anggon idup i raga saterusné. Pidan kénkén ja keneh Luhé. Pianak dadi gaé. Akuda ja kal isinin bli.” Wisnawa magedi ngambrés. Anak muani ané pidan tepukina kuat, ané sayangné kaliwat, né jani masalin dadi anak muani getap, ulah aluh. Apa seke-seken sing ada jalan lén? Singké ada anak olas nulungin nyang besik? To ngudiang kurnané sing mautsaha nanjaang gambarané ka nyén ja ané tepukina di jalan-jalan? Anak idih-idih dogén nyak néndéh ngreremih, to ngudiang kurenané milih jalan ané jelékan? Petengné Wisnawa masi tusing ada di sampingné. Rumah sakité ramé, pasliwer munyin batis matindakan. Kupingné karasa sampetan. Sutrisni sing nyidayang ngidemang paningalanné. Tepukina pianakné pules leplep. Bibihné mungil, pipiné masemu barak. Nawangké ia yan méménné jani sedeng kaliput jejeh? Kresepké ia yan buin pidan aidupan lakar sing nawang taén lekad uli selagan batis anak luh madan Ni Ketut Sutrisni? Di kéné-kénéné inget buin ia tekén munyin bapané dugas pidan. Dui di ulu hatiné nyasan ngedénang. Pianakné jani tusing buin tepukina makampid kebat. Tunduné puyung. Kenehné elung. “Magedi ba Luh. Magedi. Kéwala ingetang. Luh tusing ja pianak bapa buin. Da pesan mabalik mulih, apabuin ngusud bangkén bapané. Apa ja dadiné buin pidan Luh nyalanin padidi” kénéké baya ané jejehanga tekén bapané? Adaké ia suba kena pastu, tulah idup? *** Buin maniné, Wisnawa teka ngajak anak muani soléh ka rumah sakit. Toris. Adané Miké, bulé uli Australia. Diapin manis, kenyem muani macunguh mancung ento ngaé angkihan Sutrisni menék tuun. Gedeg. Apabuin rikala pipin pianakné kacolék, nyasan ngrudug tangkahné. Buléné ento adung pesan matutur-tuturan, ajak kureranané. Kéto masi ajak dokter lan perawaté. Di kénkéné makejang kedék pakrikik sambilanga ngusud panakné. Ngusuhin kulitné ané nadaksara tepukina ocem. Ilang endihanné. Suud mesuang galang. Ada apa mirib? Singké makejang suba milu ngékadaya apang pianakné seken-seken palas ngajak déwékné? Apaké dokteré milu maseka? Diapin tusing seken pascad, Sutrisni kresep gigis-gigis apa ané orahanga buléné ngajak somahné. Buléné totonan tusing pegat-pegat ngorta. Né jani nyasan-nyasan bani. Suud kéto kedék bareng-bareng ajak kurnané. “Shé will bé my néxt hottest dancer. Won’t shé?” Sutrisni nekep kupingné. Dikéné-kénéné ia marasa sanget jelékan tekén Déwaki, jelékan tekén satua-satua iluné, raksasané boya ja Kangsa, kéwala kurnané padidi. Né jani tuah abesik né ada dikenehné. Sing ada lén malaib, malaibang pianakné kénkén ja carané. Kénkén ja apang maan selah satondéné pianakné seken-seken makisid ka liman buléné ento. Malaib Sutrisni. Malaib!!! palaibang ragané ka tongosé ané paling singid!! Malaib cara prabu Basudéwa nyelamatang Kresna. Dénpasar, 2011  
Memplayanan cuk cuk dar - playanan rare bali sane ipidan sesai kemargiang rare ring pesisin kangin. cuk cuk dar, asapunike wantah tiing buluh sane medaging mimis yeh, sane anggene perang perangan. cuk cuk dar niki dados keplayanin sareng kalih /sareng akeh.  +
Maplayanan layangan  +
L
Pikobet ngeninin gizi para balita utaminnyane gizi kirang utawi ngelangkungin gumanti kantun akeh kapanggih. Ajeng ajengan sane madaging gizi marupa silih sinunggil pangrabda pinih dahat sane mastikayang parindikan gizi anake alit.Niagaang ajengan medaging gizi mantuka ring anake alit taler mapaiketan ring kaweruhan para Ibu. Antuk punika ngawehin pengajah ajah ring para Ibu kaapti prasida nincapang pangeweruh para Ibu ritepengan ngicenin gizi sane sayan becik ring alit alit ipune. Mapaiketan ring parindikan inucap pawarah warah ring para Ibu prasida kawedar mejalaran antuk nibakang buku pinaka piranti pangajah ajah ngeninin kesehatan. Tatujon panyuratan puniki inggih punika mitelebin pikolih pengajah ajah kesehatan mantuka ring kaweruhan para Ibu ritepengan ngicenin nutrisi alit alit nyane.Panyuratan puniki marupa panyuratan Pra- eksperimen antuk disain grup pre lan pos- tes. Populasi ring panyuratan puniki inggian para Ibu sane maduwe oka balita tur jumenek ring wawengkon Puskesmas Denpasar Timur I. Mastikayang banjar sane kadadosang genah panyuratan ngawigunayang model sampling acak. Inggian total sampling kawigunayang rikala mastikayang Ibu Ibu ring wawidangan sane kajudi. Uji Wilcoxon kalaksanayang seantukan data nenten nganutin distribusi sepatutnyane ( a:0.05 C 1 : 95 persen). Pikolih panyuratan mitegesang gumanti wenten pabinaan sane dahat ngeninin kaweruhan para Ibu sadurung kalawan sasampun kawehin pengajah ajah ngawehin nutrisi mantuka ring okan ipune. Lembaga kesehatan utamin ipun Puskesmas patut nibakang pengajah ajah katiba ring para Ibu ngeninin gizi sekadi sepatutnyane tan papegatan.  +
Pawangunan pariwisata sane ajeg kapetitisang mantuka ring panglimbak pariwisata perkotaan sane ngajegang kalestarian. Ngupapira tukad ring Kota Denpasar marupa silih sinunggil parikrama Pemerintah Kota Denpasar sane matetujon ngicenin pangajah ajah ngeninin ekologi mantuka ring prajanane ring wawidangan inucap taler mangda prasida nincapang pikolihan ipune. Sekadi sampun dados panyungkem, inggian tukad pinaka wawidangan suci sane gumanti patut kaupapira rikalaning ngalaksanayang parikrama manut tetuek Tri Hita Karana, inggih punika paiketan rasa asih lan bhakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buwana agung lan sesamen manusa, mawastu kawentenan toya ring Bali patut kapastikayang inggian kaeningan lan makuehnyane. Naya upaya utama ngawikanin potensi pawangunan ekowisata ring wawidangan perkotaan inggih punika kakawitin antuk nincapang kaweruhan praja ring wawidangan inucap. Kaweruhan prajanane pinaka unteng sane mapaiketan ring aspek pisik, materi, ekonomi lan pikolihan, aspek kelembagaan (nincapang kasusatyan para angga ngeninin sekeha sekeha), mapikayun sagilik saguluk, waged lan susatya nganutin tur ngalaksanayang daging pangeweruh inucap. Tatuek ekowisata madrebe baga sane tan prasida kapasahang ring utsaha mangirangin pikobet ring wawidangan majalaran nitenin tur nyaganin kelestarian wawidangan lan budaya sinambi prasida nincapang pikolihan prajanane.  +
Tatujon pewangunan pertanian tan sios mangda prasida nincapang pikolihan i petani lan I pangusaha. Pakewuh utama inggih punika marupa katunaan kemulan sane kadruwenang olih para petani. Panguratian puniki mastikayang makudang kudang carca agrobisnis tur mitatasin kawigunan Koprasi Agrobisnis Terpadu mantuka ring pikolihan petani Subak Guama, Kabupaten Tabanan, Provinsi Bali. Subyek panguratian puniki inggih punika petani Subak Guama sane nampi wantuan kemulan.Inggihan obyek panyuratan inggih punika ngeninin pikolihan petani inucap. Panguratian ngawigunayang data kuantitatif antuk teknik analisa deskriptif inggih punika t-tes sampel meakitan. Pikolih panguratian mitatasang: 1. Subak Guama ngalaksanayang makudang parikrama minakadi maridabdab padi-terpadu, parikrama integrasi padi-ingon-ingon lan nincapang kemulan utsaha ring paumahan marupa pinjaman usaha mandiri 2. Majanten pabinaan tincap pikolihan usaha tani petani Subak Guama sadurung kalawan sasampun nampi wantuan kemulan saking Koprasi Agribisnis mawilang 7,24 persen, sane ngawetuang tincap kawigunan mawilang 86,69 persen, dados kasengguh mawiguna.  +
Tumpek Wariga: Maupacara ring Sakala miwah Niskala Nemonin rahina Saniscara Kliwon Wariga, krama Hindune ring Bali ngamargiang upacara Tumpek Wariga, utawi ketah naler kabaos Tumpek Bubuh, Tumpek Uduh, miwah Tumpek Pangatag. Ritatkala rainan suci puniki rauh, sakadi pinget majeng krama Hindu di Bali yening selae likur rahina sane jagi rauh krama Baline pacang ngamargiang rainan suci Galungan. Sakadi sane sampun mamargi, nyabran ngemem sasih ritatkala rainan Tumpek Wariga puniki rauh, entik-entikan sane wenten ring uma, alas, gunung, tegal, taler ring karang umahe sami kapayasin miwah katurin upakara. Upakara punika pinaka yadnya krama Hindu Baline nyuksmayang pican Ida Bhatara Sangkara sane ngawinang landuh jagate sami. Utsaha ngawangun karaketen utawi pakilitan becik imanusa kapining palemahan (bhawana-bhuwana), sinah pisan ritatkala upacara Tumpek Wariga puniki kamargiang. Krama Hindu ring Bali eling yening palemahan punika mautama pisan ring sajeroning kahuripan imanusa. Punika mawinan, imanusa ngaturang malih napi sane sampun kaambil saking palemahanne, masarana antuk banten utawi sarwa upakara. Sakewanten, ring aab jagat sakadi mangkine, napike utsahan imanusa nyaga pakilitan becik majeng ring palemahanne wantah masarana antuk upakara kemanten pacang sida negepin kalanduhan gumine ri pungkur wekas? Indike puniki patut kalaca-laca malih ritatkala jagate katiben pikobet utawi bencana minakadi polusi, blabar, alas gundul, abrasi miwah sane lianan. Sakadi gatra sane sampun munggah ring berita duk sasih Mei 2019 sane sampun lintang, Pasih Lebih ring Gianyar sampun keni abrasi santukan nenten wenten entik-entikan sakadi entik bakau sane sida nambakin toya pasih ageng. Punika mawinan tanahe ring pasisi pasihe ical tur anyud. Bencana tiosan taler sane sampun kagatrayang duk sasih Oktober 2019 inggih punika indik alas sane puun, ring Dusun Wanaprasta, Desa Kintamani Bangli. Akeh entik-entikan minakadi tiing, cengkeh, cemara puun. Santukan anginne baret, genine punika ngeseng alas ring desa-desa tiosan sane nampek irika minakadi Desa Batur Selatan, Desa Batur Tengah, Desa Subaya, miwah Desa Sukawana. Ngantos mangkin, gatra indik reboisasi utawi nandurin sarwa taru ring genah-genah punika durung wenten munggah. Nyaga utawi ngupapira kawentenan palemahanne patut pisan kamargiang, sakewanten utsaha tiosan sakadi nandurin sarwa entik-entikan nika sane pinih mautama yening selehin saking pikobet utawi bencana ring gatra baduur. Sarwa palemahan sane wenten ring gumine pastika madue kawigunan sane matiosan sakadi sane sampun mungguh ring lontar-lontare. Minakadi taru utawi entik-entikan sane becik anggen sarana tamba sakadi sane munggah ring lontar Usada Taru Pramana. Wenten sawetara 168 soroh entik-entikan sane prasida anggen tamba. Minakadi, taru Bingin, taru Majagau, taru Dadap, taru Kepelan, taru Awar-Awar, miwah sane tiosan. Entik-entikan sakadi puniki maguna pisna yening tandur ring karang umah utawi tegalan santukan prasida kanggen malih olih imanusa. Sakewanten, nganutin lontar Aji Janantaka wenten soroh taru sane dados miwah nenten dados kanggen ngaryanin sarwa wewangunan miwah anggen upacara (yadnya). Sakadi taru Jati, taru Ketewel, miwah taru Sentul nenten becik anggen ngaryanin wangunan suci, sakewanten dados anggen ngawangun wangunan umah. Salanturnyane, sakadi taru sane ngamedalang maganda arum sakadi taru Cendana miwah Majagau becik anggen ngaryanin wangunan suci. Sarwa sekar sakadi sandat, pudak, jepun becik anggen yadnya. Sakewanten, taru Jempiring Alit (Tulud Nyuh) utawi Salikonto nenten becik anggen yadnya. Nganutin lontar Usada Taru Pramana miwah Aji Janantaka punika sujatine sarwa palemahanne akeh madue kawigunan ring kauripan imanusa. Rahina ayu sakadi Tumpek Wariga puniki patutne dados galah becik imanusa pacang mautsaha ngalanduhang jagat Baline sakala miwah niskala. Ring sajeroning niskala masarana antuk upakara taler ring sajeroing sakala marupa laksana jati sakadi nandur entik-entikan ring genah-genah sane sampun keni bencana minakadi ring pasih miwah ring alase nika sane kabuatang. (@YesiCandrikaBASAbaliWiki)  
Cerita lisan utawi kabaos satua ring Bali masarana antuk basa Bali, becik katelebin olih krama Baline pamekas alit-alite. Santukan basa Bali punika silih tunggil jalaran ngrajegang budaya baline. Basa Bali sane ketah kanggen ring satua Bali inggih punika basa Bali kapara utawi basa Bali Andap. Satua Bali sane nganggen basa Bali andap lumrahnyane nyatuayang indik tokoh-tokoh buron. Sakadi satua Bali sane mamurda Kambing Takutin Macan, I Kedis Sangsiah Teken I Bojog, I Tuma Teken I Titih, Be Jeleg Tresna Telaga, muah sane lianan. Tiosan punika, wenten taler satua sane nganggen basa Bali alus. Satua sane nganggen basa Bali alus ri tatkala nyatuayang indik tutur, sakadi satua Subakti Ring Guru Pengajian. Salanturnyane, wenten taler satua mabasa Bali Alus santukan nganutin tokoh-tokoh sane wenten ring carita sakadi tokoh pandita sane ngranjing ring satua Katuturan Yuyu Malaksana Melah, Pandita Baka, miwah sane lianan. Kawentenan basa bali Alus yening selehin saking tema panji, sakadi I Dempu Awang, Raden Galuh Gde, Galuh Anom, Ki Dukuh Sakti, sane nganggen sarana basa Bali Alus ring sajeroning bebaosannyane. Manut kawentenan basa ri sajeroning satua Bali, alit-alite sinah sida prasida caluh malajahin indik anggah ungguhin utawi sor-singgih basa Bali.Yening selehin, basa Bali kantun kauningin olih alit-alit sami utamin nyane basa Bali kapara. Sakewanten, sane nyansan rered utawi nenten kauningin olih para yowanane, inggih punika tata titi nganggen basa Bali Alus. Sakadi basa Alus Mider, Alus Sor, Alus Madya, miwah basa Alus Singgih. Basa Bali Alus wantah kamargiang ring acara formal, luire ring sekolah, pasangkepan, miwah sane lianan. Satua punika kawedar antuk tradisi sane kawastanin masatua sane ketahnyane katuturang saking irerama kapining pianaknyane. Sakewanten, ring aab jagat sakadi mangkin, tradisi masatua sampun nyansan rered kamargiang. Sapunika mawinan, wenten makudang-kudang utsaha saking guru wisesane pacang nangiang malih tradisi masatua. Sakadi ngamargiang lomba-lomba ring acara Pesta Kesenian Bali, acara Bulan Bahasa Bali, miwah acara Pekan Seni Remaja sane mamargi ngawit saking desa, nglantur ring kota taler soang-soang kabupaten. Majalaran antuk tradisi masatua kaaptiang mangdane para rerema utawi guru rupaka setata eling ngajahin anak alitnyane indik kasusilan budi pamekas kautaman basa Baline. Tiosan punika, kaaptiang mangdane dados panglalah indik sasane becik sane sida katulad. Ri tatkala sang sane masatua prasida ngawetuang wirasa utawi semita nganutin tokoh-tokoh sane kawacen, sinah sang sane mirengang seneng, nglantur ngamolihang suksma satua sane kapirengang. Tiosan punika, kawentenan palajahan satua Bali ring sekolah miwah ring media daring prasida ngalimbakang malih kawentenan satua Baline, pinaka silih tunggil jalaran ngrajegang budaya Bali. Basa Bali Ri Sajeroning Cerita Tantri Kawentenan satua ring sajebag Bali makeh pisan, napi malih ring desa-desa sane pinaka ceciren utawi kearifan lokal krama Baline. Tema utawi unteng ceritanyane naler makeh pisan. Silih tunggil tema cerita inggih punika indik manusa sibak (manusia sigaran), sakadi satua-satua sane kapupulang olih Hooykass duk warsa 1948, sane munggah ring bukunnyane mamurda Balische Verhalen van den Halve. Tiosan punika, tema utawi unteng cerita indik buron kaparik saking cerita-cerita Tantri. Satua-satua sane wenten ring Cerita Tantri taler sampun munggah ring buku ajah-ajahan miwah kanggen materi utama ri tatkala lomba-lomba masatua Bali. Sakadi sane sampun kauningin, Tantri punika wantah wastan jatma sane listuayu. Ajinnyane mapesengan Patih Bendeswarya. Dyah Tantri kaanggen rabi olih Ida Sang Prabhu Eswaryadala. Cuteting carita, tokoh Ni Dyah Tantri nyabran wengi masatua indik kawentenan buron, jadma, miwah raksasa. Carita-caritane punika makilitan, dados nyane nyabran wengi satua-satuane punika kasambungang. Puniki santukan Cerita Tantri kabaos cerita manyerita (cerita yang sambung menyambung). Carita tantri puniki mawit saking India sane kawastanin Panca Tantra. Carita tantri punika taler nglimbak ring panegara siosan ring sajebag jagate, sakadi ring Syra Kuna sane kawastanin Kalilag va Dimnag, ring panegara Arab kawastanin Kalilah Va Dimnah, ring Cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia, Kantrai. Carita tantri taler sampun kasurat ngangge basa Yunani, minkadi Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Prancis, Jerman, Belanda, miwah sane lianan. Ring basa Melayu carita tantri puniki kawastanin Hikayat Panca Tandran. Ring Bali carita utawi satua Tantri puniki mamurda Dyah Tantri utawi Ni Dyah Tantri (Pasek, 1999). Akeh nyane kapanggih murdan-murdan Cerita Tantri ring sajebag jagat, nyihnayang yening satua-satua sane munggah ring cerita punika madue cecerin sane mabuat pisan kauningin. Ceciren cerita-cerita Tantri punika kaambil saking unsur intrinsik inggih punika indik penokohan. Duaning asapunika ceciren Cerita Tantri wenten tetiga, inggih punika Nandhaka Harana, Mandhuka Harana, miwah Pisaca Harana. Satua utawi cerita tantri sane mamurda Nandhaka Harana nyaritayang indik beburon sane masuku pat, sakadi macan, kambing, cicing, jaran, sampi, muah sane lianan. Mandhuka Harana inggih punika tantri sane nyaritayang indik sarwa paksi utawi kedis sakadi titiran, kukur, blatuk, miwah sane lianan. Pisaca Hrana inggih punika nyaritayang indik manusa utawi raksasa. Manut panampen bapak I Ketut Curik ring tulisan dane sane mamurda Artos Kidung Tantri, irika kabaosang indik Tri Tantri, inggih punika (1) Kidung Tantri Nandaka Harana sane kawangun olih Ida Nyoman Pidada duk warsa 1630 utawi 1728 masehi, (2) Kidung Tantri Manduka Prakarana olih I Gusti Made Tengeb, miwah (3) Kidung Tantri Pisaca Harana kawangun olih Ida Pedanda Made Sidemen duk warsa saka 1860-1866 utawi 1938-1944 masehi. Carita- carita sane ngranjing kabaos Carita Tantri ring Bali, bebaosannyane ketah nganggen basa Bali Alus. Cerita Tantri sane kapupulang olih bapak I Made Pasek sane mamurda Buku Carita Tantri (1999), makehan kamargiang nganggen basa Bali Alus. Sakadi Satua I Kedis Manyar, Satua Prabu Singa Lan Sampi Jagiran. Silih tunggil Satua Tantri sane kasub kauningin inggih punika Katuturan Yuyu Malaksana Melah. Cerita puniki maosang indik I Yuyu sane polih kapiwelasan olih Ida Padanda tur kauripang. Ri tatkala punika, wenten ula ageng jagi mademang Ida Padanda. Cuteting carita, irika I Yuyu sida ngawales kapitresnan Ida Pdanda. Indik basa Alus sane munggah magenah ring pangawit cerita, “Sane riin weten reke yuyu padem, kaurip antuk Ida Padanda”. Kawentenan basa Bali Alus ri sajeroning carita prasida kacingakin ring sajeroning kruna-krunannyane. Kruna-kruna punika, sakadi kruna pengentos jadma (kata ganti). Yening maosang Ida Padanda, kruna sane kanggen ‘merem’. Kruna merem sinah pisan nyihnayang basa Alus Singgih. Imba tiosan inggih punika ngenenin indik kruna kria tiosan, inggih punika ‘matur’ sane kaanggen ri tatkala Yuyu matur kapining Ida Padanda. Kruna ‘matur’ ngranjing ring soroh kruna basa Alus Sor. Punika sane kanggen olih I Yuyu ri tatkala kacunduk Sang Pandita. Salanturnyane, nganutin kawentenan lengkara, sakadi kawentenan kruna kria ‘padem’ kanggen ring lengkara sakadi,”Padem reke I Gagak”. Kruna ‘padem’ kanggen, santukan maosang lengkara mabasa Alus. Sapunika mawinan, kruna sane kanggen boya ja ‘bangka’ utawi ‘mati’, ri tatkala maosang buron. Tiosan punika, kruna aran ‘lelipi’, ring carita kagentosin antuk kruna ‘ula’. Kruna ‘ula’ puniki kawastanin basa alus mider. Sakadi sapunika indik kawentenan basa Bali Alus sane kaanggen ring Cerita Tantri. Punika mawinan, satua-satua Bali patut pisan kauningin miwah katelebin pinaka silih tunggil sarana anggen malajah basa Bali, utamin nyane basa Alus. Nyuksmayang Satua Pinaka Suluh Urip Nganutin basa sane wenten ring sajeroning satua Bali sampun pastika nyiriang rasa basa utawi etika mabasa ri tatkala nganggen basa Bali. Basa punika pinaka piranti anggen mabebaosan sane pacang ngicenin tetuwek indik sasana utawi kaluihan budi imanusa. Kawentenan basa sane lengut miwah kanggen ngawedarang tutur-tutur luih, kaaptiang sida nudut kayun sang sane mirengang raris sida kaanggen tetuladan. Nyuksmayang satua sane kawacen, sida ngicenin ajah-ajahan utawi tuntunan ri tatkala nuluh kahuripan. Sakadi panampen Teeuw, sastra mawit saking basa Sansekerta saking kruna ‘sas’ (kruna kria) sane maartos ‘nuntun’, ‘ngajahin, miwah kruna ‘tra’ sane maartos ‘piranti’ utawi ‘alat’. Punika mawinan, sastra maartos piranti sane kanggen ngicenin ajah-ajahan utawi tuntunan majeng ring para janane ri tatkala ngamargiang kahuripan (1984: 23). Tiosan ring daging cerita, suksman satua lumrahnyane kawedar naler ring pamuput cerita, antuk lengkara sane marupa piteket-piteket. Sakadi sane wenten ring Satua I Kambing Takutin Macan. Ring pamuput satua kabaosang sakadi asapuniki, ‘Asapunika tutur anake wikan, sampunang ampah makta raga, duaning sareng makeh ring gumine. Pikayunang dumun sadurung malaksana’. Salanturnyane, Satua Tantri sane mamurda I kedis Manyar becik pisan kasuksmayang. Satua puniki nyaritayang indik I Kedis Manyar sane ajum miwah pariceda kapining I Bojog. Cuteting satua, taluh I Kedis Manyar sane masebun ring duur tarune sami enyag pacretcet ulung antuk jengahne I Bojog. Ring cerita punika wenten istilah-istilah sakadi Sang Kawi Swara miwah Ida Batara sane nyihnayang madue pakilitan kapining sasana agamane, utaminnyane indik karmaphala. Suksman satua-satua Baline naler prasida anggen ngentenin kramane indik maparajana ring pagubugan. Sakadi sane wenten ring Satua I Cita Maprakara, Satua Kedis Sangsiah Teken I Bojog, Satua I Tuma teken I Titih. Yening selehin tokoh-tokoh buron ring sajeroning satua pinaka imba laksana manusa ring jagate. Satua I Citra Maprakara nyihnayang kritik sosial ri tatkala mapagubugan. Satua puniki nyaritayang indik jadma sane mawasta I Cita nulungin I Macan sane keni kerangkeng. Nanging, I Macan nenten ngawales pitresnan I Manusa saha jagi nyagrep I Manusa. Cuteting satua, I Macan keni sengkala santukan I Manusa sampun katulungin olih I Kancil. Ring pamuput cerita, irika madaging lengkara, “Yadiapin lakar mapitulung teken anak lenan pineh-pinehang malu”. Yening suksmayang, satuane punika ngicenin pangenten mangda imanusa nganggen pamineh sane patut miwah mersidayang minayang laksana becik kalawan kaon. Tetuek-tetuek sane kapolihang saking satua-satua sane katlatarang iwawu, patut kanggen imba. Punika ngawinang kriya sastra ketah kabaos suluh urip utawi cerminan hidup (@YesiCandrika-BASAbali Wiki)  
Ri tatkala para yowanane ngamargiang piteket guru wisesa indik ngawatesin pagubugan (social distancing) sangkaning sasab marana Corona (Covid-19) sane nibenin jagate sami, BASAbali Wiki nagingin galah inucap antuk ngamargiang Wikithon. Wikithon inggih punika lomba ngripta taler ngunggahang lengkara-lengkara mabasa Bali ring kamus daring BASAbali Wiki. Lomba Wikithon sane sampun kamargiang kaping kalih duk warsa 2019 puniki, kamargiang ring rahina Redite, tangal 29 Maret 2020. Acara sane mamargi ngawit galah 08.30 semeng nglantur 10.30 wengi, kepah dados nem sesi. Sane kasarengin olih 133 pamilet sane kantun ngranjing ring smp, sma, perguruan tinggi (mahasiswa) miwah masyarakat umum. Para pamilet punika mawit saking Denpasar, Badung, Tabanan, Karangasem, Klungkung, Buleleng, miwah Gianyar. Tiosan punika, wenten naler semeton Bali sane magenah ring Thailand nyarengin acarane puniki. Sane pinih mautama, acara puniki prasida mupulang 1.971 lengkara basa Bali saking para pamilet. Sadurung Wikithon puniki kakawitin, Ketua Dewan Pembina Yayasan BASAbali Wiki inggih punika Drs. I Gde Nala Antara, M.Hum ngicenin sambrama wacana majeng ring para pamilet sami saking media daring. Dane maosang, rasa angayubagia santukan akeh pamilet sane kayun nyarengin acarane puniki. Duk punika, ketua dewan pembina Yayasan BASAbali Wiki taler mapangapti, dumugi malarapan antuk acara ngranjingang lengkara-lengkara basa Bali ring kamus BASAbali Wiki, basa Bali druene prasida ajeg, lestari, tur werdhi anut ring panglimbak jagat. Manggala prawartaka acarane puniki, I Kadek Widiantana, S.Pd.,M.Pd naler mapangapti mangdane nyansan akeh krama Baline sareng-sareng nincapang rasa sutindih ring kawentenan basa Bali pinaka basa ibu krama Baline. Tiosan punika, malarapan antuk lomba Wikithon sane mapiranti media daring (online), basa Bali kaaptiang mangdane nyansan raket ring sajeroning para yowanane (generasi muda) taler sida setata kaanggen sarana mababaosan. Pangaptin tiosan majalaran antuk lomba puniki, basa Bali sane kaunggahang ring media daring prasida dados sarana dokumentasi digital, pamekasnyane, mangdane basa Baline prasida nglimbak kapungkur wekas. Dane taler maosang acarane puniki prasida mamargi sangkaning wantuan makudang-kudang sponsor, sakadi Waterboom, Sorga Bali Chocolate, United in Diversity, Matt’s Burger, Italian Riviera Restaurant and Bar, Taco Beach Grill, miwah Puri Konveksi. Wikithon sane kamargiang warsa 2020 puniki ngamolihang para jayanti sane kapah dados kakalih. Sane kapertama, para jayanti sane prasida ngripta lengkara akeh taler patut ring sajeroning pasang aksara Bali latin, tata basa, miwah anggah-ungguhing basa Bali. Para jayanti punika, inggih punika Dharma (saking Badung), Krismantara (saking Denpasar), Weda (saking Singaraja), Dharma (saking Badung), Ayumi (saking Denpasar), miwah Jayanta (saking Singaraja). Sane kaping kalih inggih punika para jayanti sane sampun ngranjingang lengkara pinih akeh. Para jayanti punika, inggih punika Dharma (saking Denpasar), Bayu (saking Tabanan), Indah (saking Singaraja), Krismayanti (saking Badung), Weda (saking Singaraja), miwah Krisna (saking Denpasar). Silih tunggil mahasiswa Sastra Bali Universitas Udayana sane dados jayanti lomba Wikithon warsa 2020, inggih punika I Made Adi Krismantara maosang, acara lomba sakadi puniki mabuat pisan. Santukan, prasida nagingin galah malajah jumah ri tatkala wenten pangarah-arah saking guru wisesa indik nambakin panglalah sasab marana (virus corona) antuk meneng ring puri, griya, utawi pakubon soang-soang. Tiosan punika, majalaran antuk lomba sakadi puniki prasida nincapang kawagedan mabasa Bali, utaminnyane ngenenin indik tata basa miwah anggah-ungguh basa Bali. Asapunika taler, lomba puniki prasida ngicen galah malajahang angga mangda satata pratiaksa miwah anut ring galah sane sampun kacumawisang ritatkala ngripta lengkara basa Bali sane kaungghang ring media daring. Dane naler mapangapti mangdane acara lomba Wikithon puniki prasida mamargi nyabran warsa. Acara lomba Wikithon BASAbali Wiki sane mamargi kirang langkung arahina puniki, raris kapuputang antuk nyukserahang hadiah majeng ring para jayanti sane marupa jinah, voucher, miwah cihna yasa lianan. Saking acarane puniki, iraga prasida nyuksmayang utsaha nglestariang basa Bali ring masane puniki taler becik pisan maprakanti ring panglimbak teknologi digital. (@YesiCandrika BASAbali  
I.Kawentenan Karya Sastra Bali Modern Ring sajeroning panglimbak kasusastraan Bali, nganutin aab jagat nyane kasusastraan Bali Anyar ngawetuang karya-karya sastra modern silih sinunggilnyane kawentenan roman miwah puisi Bali Anyar. Kawentenan kasusastraan Bali Anyar utawi modern nganutin penampen Ngurah Bagus (1969), ngawit saking kamedalang nyane roman Nemu Karma (Ketemu Jodoh) pakardin Wayan Gobiah olih Balai Pustaka Jakarta duk warsa 1931. Indik kawentenan punika kabaosang olih para sastrawan minakadi Simpen AB (1971), Wayan jendra (1976), Made Sanggra (1978). Salantur nyane nganutin panampen saking Ida Bagus Gede Agastia, kawentenan roman Nemu Karma punika pinaka cihna pangawit kawentenan kesusastraan Bali Modern. Tiosan punika, wangun kesusastraan Bali Modern minakadi marupa roman, drama, cerpen, miwah puisi Bali modern. (1980: 14). Ida Bagus Gede Agastia ring penelitian nyane maosang, ri sajeroning kawentenan roman sane nganggen basa Bali minakadi nyane Nemu Karma miwah Melancaran ke Sasak. Roman Melancaran Ke Sasak punika pakardin Gede Srawana (sane madue pesengan tiosan utawi nama pena inggih punika Wayan Bhadra). Roman punika raris kaunggahang antuk cerita manyerita (cerita bersambung) duk warsa 1939 sane wenten ring majalah Jatayu. Panglimbak nyane duk warsa 1978 kaunggahang (macetak) malih olih Yayasan Sabha Sastra Bali. Wangun sastra sane tiosan minakadi drama, cerpen, miwah puisi taler makeh panglimbaknyane. Kawentenan puniki makilitan saking kawentenan sayembara olih Lembaga Bahasa Nasional Cabang I Singaraja (sane mangkin kabaos Balai Penelitian Bahasa). Sayembara punika naanin kalaksanayang duk warsa 1968, 1969, 1970 (sane kamargiang ping kalih), miwah 1975. Taler ring warsa 1972 sayembara punika naaning kamargiang olih Listibya Provinsi Bali. Ring masyarakat taler sampun ngalimbak sane madaging pupulan cerpen miwh puisi Bali Modern, minakadi Ketemu Ring Tampak Siring (1975), Togog (1975), Ganda Sari (1973), Galang Kangin (1976). Pinih untat raris kamedalang buku Kembang Rampe Kesusastraan Bali Anyar (dua jilid) sane muatang karya-karya sastra Bali Modern sane sampun kaunggahang (kapublikasiang) (Agastia, 1980: 15). Maosang indik kesusastraan Bali Anyar, duk warsa 2005 Prof. Dr. I Nyoman Dharma Putra ngamedalang buku sane mamurda “Tonggak Baru Sastra Bali Modern”. Salantur nyane duk warsa 2010 (edisi baru) malih kamedalang antuk murdan buku sane pateh. Ri sajeroning buku sane kamedalang punika, kawentenan Roman Nemu Karma nenten ja dados pangawit kawentenan kasusastraan Bali Modern. Panampen-penampen sane lintang maosang roman Nemu Karma manados cihna pangawit kasusastraan Bali Modern santukan; 1). Mabasa Bali taler marupa roman, 2). Kamedalang olih Balai Pustaka (Dharma Putra, 2010: 4). Nganutin sakadi panempen Dharma Putra ri sajeroning buku “Tonggak Baru Sastra Bali Modern” kawentenan politik ring Bali ngawit warsa 1900 prasida nyihnayang panampen anyar indik kawentenan sastra Bali modern. Dados nyane sakadi panampen punika, panglibak kawentenan kesusastraan Bali Anyar nenten ja kakawitin antuk kawentenan Roman Nemu Karma. Sakemaon panglimbak nyane sampun wenten sadurung nyane, inggih punika duk pemerintahan kolonial Belanda ring warsa 1900-an. Tiosan Roman panglimbak kawentenan puisi Bali Modern taler becik mangda kauratiang. Puisi Bali yening rerehang ring panglimbak kesusastraan Bali, ngeranjing ri sajeroning kasusastraan Bali Anyar sane polih pengaruh saking kesusastran modern sane embas saking kebudayaan barat (Eropa). Puisi Bali Anyar ngawit medal duk warsa 1959, sane kacihnayang antuk kamedalang pupulan puisi pakaryan Suntari PR sane mamurda “Basa Bali” sane munggah ring majalah Medan Bahasa Yogyakarta. Huwus punika kalanturang antuk medal puisi sane mamurda “Bali” pakaryan Yudha Panik miwah “Pura Agung Jagadnatha” olih Wayan Rugeg Nataran. Panglimbak puisi Bali Anyar kantos mangkin sumingkin becik, puniki kacihnayang antu medal nyane pupulan puisi Bali Anyar sane ngamolihang penghargaan Sastra Rencage. Minakadi, “Ang Ah lan Ah ANg” pakardin I Made Suarsa, “Coffe Shop” (warung kopi) pakardin I Dewa Gede Windhu Sancaya, miwah sane tiosan (Setiawan, 2014: 58-59). Babaosan indik panglimbak kawentenan sastra Bali Anyar salanturnyane, pacang nganutin panampen I Nyoman Dharma Putra ring buku “Tonggak Awal Sastra Bali Modern” (2010). Santukan buku punika madaging informasi sane pinih anyar indik panglimbak kesusastraan Bali Modern. II.Cerpen-Cerpen Sastra Bali Modern Sadurung “Nemoe Karma” (1931). Nganutin kawentenan pulau Bali, panglimbak kawentenan sastra Bali Modern punika polih pengaruh (imbas) saking kawentenan pendidikan modern sane kamargiang olih pemerintah kolonial Belanda duk warsa 1900-an. Sekolah Dasar sane kapertama sampun kawentenang olih kolonial duk warsa 1875 sane magenah ring Bali Utara. Pamargin nyane nyansan ngamecikan duk ngalintangin warsa 1908. Ritatkala pamargin pendidikan modern punika wenten pikobet pemerintah kolonial indik kakirangan nyane buku bacaan sane pacang kaanggen olih para sisia lokal (Bali). Santukan punika raris pemerintah kolonial ngicenin pawarah-warah mangda para guru prasida nulis buku anggen buku pelajahan taler anggen buku bacaan sane nganggen basa Bali. Kawentenan pawarah-warah saking pemerintah kolonial Belnda mangdane nulis buku utawi ngaripta cerita sane nganggen basa Bali sujatine madue tatujon. Tetujon punika minakadi, rasa sumengken nyane ritatkala ngamargiang politik etis, pemerintah kolonial sida antuk nyingakin (ngontrol) jenis buku miwah bahan bacaan sane manggen ring sekolah-sekolah, siaga ritatkala wenten buku-buku tiosan sane kamedalang olih penerbit swasta, miwah kaanggen ngalimbakang kawentenan basa Bali mangda nenten dados pialang ritatkala malajahin basa Melayu. Lempas saking tetujon punika, pawarah-warah saking pemerintah Belanda punika prasida nangiang kahyun para intelektual Bali, minakadin nyane para guru mangda nyurat karya-karya sastra sane wangun nyane matiosan saking karya-karya sastra tradisional minakadi kakawin, kidung, miwah geguritan. Wangun tulisan sane anyar punika sane marupa cerpen. Cerpen-cerpen punika nenten ja wantah transformasi saking tradisi lisan sane kauwah dados tradisi tulis miwah sasuratan-sasuratan anyar nanging ritatkala struktur utawi wangun sasuratan nyane kantun nganggen ekspresi-ekspresi tradisi lisan (satua). Minakadi lengkara sedek dina anu (pada suatu hari), kacerita mangkin (Diceritakan sekarang), keto katuturan (begitu kisah). Tulisan-tulisan punika kaungghang (katerbitang) olih penerbit kolonial ring Batavia. Yening selehin indik wangun miwah daging nyane, makeh karyane punika sane kabaosang karya sastra sane nampek saking wangun modern sane prasida kakeniang dados cihna pamahbah (pembuka) embas nyane sastra Bali Modern. Cerpen-cerpen sane kamedalang duk warsa 1900-an kaungghang (katerbitang) olih kolonial Belanda sane marupa buku pelajahan (text book) nganggen basa Bali sane kasurat antuk aksara Bali miwah latin. Buku sane kapertama medal mamurda Peroempamaan, Jaitoe Beberapa Tjerita Dalam Bahasa Bali (1910), sane kakardin olih I Wayan Dwija (Juru bahasa di Praja). Buku punika kamedalang ring Batavia. Salantur nyane duk warsa 1913, I Made Pasek ngaryanin buku sane mamurda Tjatoer Perenidana, tjakepan kaping doea papladjahan sang mamanah maoeroek mmaos aksara Belanda (Catur Perinadana, buku pelajaran kedua bagi peminat belajar bahasa aksara Belanda). Guru I Made Pasek puniki produktif ritatkala nyurat buku-buku pelajahan, minakadi Aneka Roepa Buku Bacaan (1916), Aneka Warna Tjakepan Kaping Kalih (1918), miwah Aneka Warna Peratamaning Tjakepan papaosan Bali Kasoerat Antoek Aksara Belanda (1918). Karya-karya Made Pasek sida ngawetuang daya tarik duaning nganggen tema-tema kontemporer (modern ring rajeroning zaman punika). Cerita ane wenten ring buku Aneka Roepa Kitab Batjaan nyihnayang pisan wangun sastra cerpen. Minakadi cerpen sane mamurda ‘Pemadat’ sane nyatuayang indik bogolan (narapidana) sane katangkep mamaling sapi anggen numbas madat (opium). Irika kaceritayang pemadat punika malaksana corah tur nista, santukan mangda ngamolihang madate punika, ipun ngadol sawah warisan, mamaling sapi tur telas sami artan nyane. Irika raris ipun masuk bui (kepenjaraang). Cerpen lainnya, yaitu “Djelen Anake Demen Nginem Inoem-Inoeman Ane Makada Poendjah, loeire : djenewer, berandi, teken ane len-lenan” (Kejelekan orang yang suka meminum minuman yang memabukkan, seperti: jenewer, beradi, dan lain-lainnya). Ceritan nyane indik jadma sane madue wit wang Cina mapesengan Tan Sing Swie sane geginane mamunyah tur satata ngutang kapining anak tiosan. Ritatkala ipun mabuk raris ulung ke tukade tur mati. Murda sane tiosan, inggih punika “Ajam Mapaloe” (Ayam Mapalu) sane nyatuayang indik Luh Sumerasih sane ningalin laksana siape ane noltol-noltol miwah maluang dewekne ring meka (cermin). Indike punika anggena sasuluh tekening Luh Sumerasih mangda seleg malajah tusing dadi jadma belog. Memen ipune raris maosang indik kawentenan anak luh ring Bali. Yadiapin bisa memaca miwah nulis sinah nenten pacang makarya ring kantor, tur dadi pejabat. Ring ceritane punika kasatuayang indik anak istri sane nenten kasekolahang olih rereman ipune. Tiosan Made Pasek, wenten taler Niti Mas Sastro sane ngaripta cerpen mamurda “Lobha” (Loba) sane nyatuayang indik anak ane setata melaksana corah. Tioasan punika, ring buku nyane sane mamurda ‘Anak Ririh’ (Orang Cerdik). Ceritane puniki nyatuayang indik Pan Karsa taler anak alit nyane sane sedek ngaryanin proyek ngaryanin semer. Ritatkala ngaryanin semer wenten ujan bales. Irika Pan Karsa miwah anak alit nyane nancepang udud (pacul) nyane taler pangangge nyane sakadi anak murug tanah. Santukan ujan tanahe ngurug udud miwah panganggo punika. Anake sane nyingakin ngicen pitulungan tur sareng makeh nyongcong semer punika. Ri sampune dados semer ane dalem, irika raris saereng kalih matur suksma ring kramane. Karya-karya punika sampun kabaos nganggen proses cerpenisasi. Daging-daging cerita ri sajeroning buku-buku sane kakardi olih para guru ritatkala masa kolonial punika sampun kapastikayang marupa reproduksi saking tradisi lisan nanging rariptan nyane anyar santukan ngeninin indik kahuripan jadmane sarahina-rahina, nenta ja indik mitologi sane madaging cerita dewa-dewi taler cerita para beburon sakadi satua. Punika taler saking wangun (bentuk) nyane nenten ja marupa geguritan, kidung, miwah geguritan. makakalih indike punika sida nyihnayang karya-karya sastra punika prasida kawastanin cerpen sane ngaranjing kesusastraan Bali Anyar. Nganutin kawentenan karya-karya sastra sane karipta olih Mede Pasek miwah Mas Niti Sastro punika sapatut nyane sane kadadosang perintis utawi pangawit Sastra Bali Modern. Karya-karya naratif punika madue tetujon anggen pelajahan para sisia ri sajeroning uning ring kawentenan karya sastra modern. III.Sastra Bali Modern Sane Ngeranjing Abad ke-21 Duk tanggal 28 Oktober 1969 wenten kamargiang “Pesamuhan Pengawi Bali” (Temu Pengarang Bali) sane makilitan saking kawentenan Sumpah pemuda. Ritatkala punika I Gusti Ngurah bagus ngicenin buku alit (stensilan) sane mamurda “Situasi Sastra Bali Modern dan Masalah Pembinaannya. Ring daging buku punika Gusti Ngurah Bagus maosang kawentenan sastra Bali Modern nyantos warsa 1960-an nenten becik. Santukan, ngalimbak saking kewentenan roman Nemu karma miwah Melancaran ke Sasak nenten malih kekeniang karya sastra Bali Modern. Kayun nyurat malih medal ritatkala kagelarang sayembara suk warsa (1968) Direktorat Bahasa dan Kesusastraan cabang Singaraja (Balai bahasa sekarang). Indike punika raris kabilgbagang olih para pangawi, raris ngamedalang sakancan utsaha, minakadi; 1) Nincapang siaran mabasa Bali ring radio miwah surat kabar, 2) Ngamedalang majalah basa Bali (kasarengin olih pemilet psamuan), 3) Dokumentasi sastra sayembara penulisan, 4) Mangdane Listibya ngawerdiang percetakan aksara Bali. Sane wenten ring sajeroning tim punika, mikadi I Gusti Ngurah Bagus (ketua), Wayan Simpen AB, I Wayan Bawa, B.A., I Made Sukada, B.A., miwah Wayan Rugeg Nataran (makasami dados anggota). Badan puniki kabaosang “Sabha Sastra”. Kawentenan Sabha Sastra puniki raris ngawangun kerjasama sareng kakalih surat kabar, inggih punika Suluh Marhaen (Bali Post) miwah Angkatan Bersendjata (Nusa). Irika Sabha Sastra nagingin rubric sane mamurda “Sabha Sastra Bali” sane ngawit warsa 1969. Rubrik puniki kamedalang nyabran minggu taler makeh sastrawan Bali nulis irika, minakadi Made Sanggra, made taro, Ida Bagus Mayun, I Nyoman Manda, Rugeg Nataran, muah sane lianan. Kawentenan rubric puniki sida nangiang malih kawentenan sastra Bali Modern. Rubrik-rubrik punika raris kapupulang tur katerbitang manados antologi sane mamurda Kembang Rampe Kesusastraan Bali Anyar (1978). Salantur nyane malih kamedalang pasamuhan pangawi II (1975). Ring pasamuhan punika taler mligbagang indik utsaha ngawerdiang miwah ngalimbakang Sastra Bali Modern. Ring tanggal 2 Mei 1975 puniki taler Sabha Sastra dados Yayasan Sabha Sastra Bali, sane kamanggalaning olih Ida Bagus Mayun, B.A, Ida Bagus Gede Agastia (Sekretaris), I NYoman Sukada (Bendahara), I Gede Sura, B.A., I Made Taro, B.A., Ida Wayan Oka Granoka, Ida Bagus Udara Narayana (anggota). Gagelaran sane kamargiang olih Yayasan Sabha Sastra Bali minkadi Seminar Sastra Bali Modern (warsa 1976 miwah 1978), pementasan drama Bali Modern (1977 di Aula Kanwil Depdikbud Bali, miwah siaran-siaran mabasa Bali ring RRI Denpasar. Kawentenan Sabha Sastra puniki madue tetojon; 1) Mangda kawentenan sastra Bali Modern ngalimbak ring sajeronig media cetak miwah elektronik, 2) Nincapang pengetahuan sastrawan taler peninat sastra indik sastra Bali Modern (seminar, pasamuhan), 3) Dokumentasi karya sastra. Buku-buku sane sampun kamedalang olih Yayasan Sabha Sastra minkadi, Pupulan Puisi Galang Kangin (1976), Puyung (1981), Ngayah (1982), Ai (1983), Gending Pangapti (1984), Crakian (1996). Kumpulan naskah drama, minakadi Suluh (1990), Antologi Cerpen Bahasa Bali (1996), Satua Bawak (1999). Tioasan Yayasan Sabha Sastra Bali taler wenten yayasan tiosan sane nerbitag karya-karya sastra Bali modern, minakadi yaysan Dharma Budhaya Gianyar nerbitang cerpen Togog pakardin Nyoman Manda (1975) miwah Ketemu Ring Tampak Siring pakardin Made Sanggra. Salantur nyane wenten Yayasan Wahana Dharma Sastra Sukawati sane nerbitang pupulan puisi Kidung Republik pakardin Made Sanggra (1997). Yayasan Kawi Sastra Mandala sane nerbitang pupulan puisi Bali Modern sane mamurda Satria Kuladewa pakardin IGP Antara (1988). Miwah Yayasan sane tiosan. Makeh nyane kawentenan lembaga-lembaga sane madue uratian sareng kawentenan kesusastraan Bali Modern sida ngajegang basa, sastra, miwah aksara Bali sane dados urip saking kebudayaan Bali. IV.Kawentenan hadiah Sastra Rencage (1998-2010) Nyabran warsa para sastrawan bali ngamoligah anugerah Hadiah Sastra rencage. Hadiah punika kakeniang majeng ring buku sastra Bali terbaik ring awarsa punika, miwah tokoh sane madue uratian (dedikasi) tur ngicenin pembinaan ri sajeroning ngalimbakang kawentenan basa miwah sastra Bali. Hadiah punika kamedalang olih Yayasasan rencage bandung sane kamanggalain olih sastrawan Ajip Rosidi. Pangawit nyane hadiah puniki katujuang majeng sastrawan Sunda. Raris ngawit warsa 1989 katujuang majeng sastrawan jawa, tur duk warsa 1998 katujuang majeng sastrawan bali. Ritatkala nyukserahang hadiah punika kalaksanayang risajeroning kota-kota di Indonesia, minkadi Bandung, Bogor, Jakarta, miwah Jogja. Bali taler naanin dados genah penyelenggara suk warsa 1999. Nyantos warsa 2010, hadiah sastra Rencage sampun mamargi sane ke-13. Ajip Rosidi kawantu olih jur-juri sane wenten ring daerah soang-soang. Minakadi ring Bali sane kadadosang juri, inggih punika I Nyoman Tusty Edy (1998-2000) miwah I Nyoman Dharma Putra (2001-nyantos mangkin). Para sastrawan sane ngamolihang penghargaan puniki minakadi, I Wayan Sadha (kumpulan cerpen ‘Leak Pemoroan”, warsa 2010), I Nyoman Manda (Roman “Depang Tiang Bajang Kayang-Kayang”, warsa 2008, I Made Suarsa (Pupulan cerpen “Gede Ombak Gede Angin”, warsa 2007), miwah sastrwan sane lianan. Para sastrwan puniki taler kantun produktif nyantos mankin. Nanging, penulis-penulis muda taler mangda kaaptiang tur sida ngamolihang penghargaan hadiah Sastra rencage.  
Wibisana nenten prasida nawengin kaduhkitanidane, ritatkala nguningin rakanidane sane pinih duur inggih punika Rahwana sampun seda ring rananggana. Yadiastun Rahwana ngamargiang laksana adharma, Wibisana rumasa sungsut ring ati, mapakayun indik sameton tugelanidane sane sampun seda. Ritatkala punika, Sang Rama raris rauh ngawirangin atinidane Sang Wibisana sane sedek kaliput antuk rasa duka. Ida Sang Rama muji Rahwana sane malaksana luih ritatkala ngamargiang tapa taler kasub pinaka raja mawisesa ring jagate sane nenten jerih yening seda ring rananggana. Sapasira sane padem ring payudan pacang ngamolihang Suargan ((prasasta sira nguni sampun tapa, gahan ta sira cakrawartting jagat, pejah sir ataman surud ring rana, asing mati mamuk ya moksatmaka). Asapunika ida Sang Rama sane maha wicaksana maosang, sane setata negdegin kayun miwah ngicenin rasa dayuh antuk babaosanidane. Kadigjayan idane saking Rahwana nenten manadosang ida nyapa kadi aku utawi sumbung. Ida wantah sareng mrasa kaduhkitan sane nibenin jagat Alengka. Raris, Sang Rama mapangapti ring Wibisana sane malaksana luih taler anut ring ajah-ajahan sastra agama mangdane mimpin jagat Alengka. Salanturnyane, Wibisane kicen tutur utawi piteket-piteket saking Ida Sang Rama Dewa. Silih tunggil pahan cerita ring Kakawin Ramayana baduur, ngicenin tutur utama indik pamimpin taler mimpin, sane prasida kaplajahin ring kawentenan aab jagate sakadi mangkin. Pamimpin sering kadadosang tetuladan utawi imna olih kramannyane sane kapimpin. Pamimpin punika sapatutnyane malaksana sane susila taler mresidayang ngicenin kaweruhan sapunika mawinan becik tiru. Kakawin Nitisastra sampun nugesang indike punika yening swadharma raja pinaka pamimpin ngicenin tuntunan majeng ring makasami rakyatidane, ngawit saking sane utama, madya, miwah nista. Pamimpin patut nuntun kramanidane antuk laksana sane becik (tingkahnikang prabhu sumiksa ri bhretya sanggya, sakwehnya kottama kamadhya lawan kanista, yeka warah warahaneka ya karma yukti). Sapunika mawinan, manados pamimpin nenten ja dangan santukan wenten babaosan yening sadurunge mimpin anak tiosan, patut malajah mimpin dewek padidi. Kawentenane punika naler kabaosang Sang Rama majeng ring Sang Wibisana yening pangawite mangdane prasida mimpin padewekan antuk dharma.Wusan punika, yening sampun janten ngamargiang dharma miwah ajah-ajahan agama, raris para panyeroan miwah mentri taler nulad (awakta rumuhun warah ring hayu, telas ta mapageh magom agama, teke rikang amatya mantra tumut). Salanturnyane, tiosan ring kakawin Ramayana miwah Kakawin Nitisastra sane sampun kabaosang, ajah-ajahan indik niti utawi ring sajeroning kriya sastra, tiosan dados dokumen intelektual sapatutnyane becik kawacen, karesepang, taler kamargiang. Minakadi, sane munggah ring Kakawin Sutasoma sane nugesang indik tresna asih ritatkala mimpin, Geguritan Niti Raja Sasana sane muatang indik suksman manados pamimpin, Udyogaparya, Arjunawiwaha, miwah sane tiosan. Teks-teks puniki ngicenin panuntun sane utama indik ajah-ajahan niti. Sakewanten, sapunapi para pamimpine ngutsahayang nelebin sastra pinaka kesadaran literasi? Yening nenten sangkaning ngwacen kriya-kriya sastra, raris saking dija para pamimpin polih panuntun ritatkala mimpin? Napi malih pamimpine punika kadadosang tetuladan ring masyarakat? Ring kawentenan sane sampun mamargi, ring sajeroning kawentenan sejarah pamimpin Bli sane kasub antuk kawisesanidane, inggih punika I Gusti Ngurah Made Agung utawi Cokorda Denpasr. Raja Badung sane naler kabaos Cokorda Mantuk Ring Rana punika mimpin perang puputan ritatkala nglawan penjajahan Welandane ring tanggal 20 September 1906. Tiosan punika, kawisesan I Gusti Ngurah Made Agung pinaka raja Badung, madue kawisesan sane nenten ja wantah magenah ring Badung, sakewanten ring sajebag jagad Bali. Para Welandane mapakayun yening raja Badung punika pinaka cihna taksun jagad Baline sane ngawinang Welandane urati ring Bali. I Gusti Ngurah Made Agung pinaka pamimpin sane masanjata antuk keris, taler nyihnayang angganidane antuk lemat tulis (pisau tulis). Suksmannyane, ida nelebin sastra antuk ngaripta kriya sastra. Punika mawinan, ida naler kabaos pinaka pamimpin sane matungked antuk sastra. Kriya sastra sane sampun kasurat, inggih punika Geguritan Loda, Niti Raja Sasana, Hredaya Sastra, Dharma Sasana, Nengah Jimbaran, dan Purwa Sanghara (Agastia, 2006: 7). Kawagedan antuk ngolah basa taler rasa sane kadurenang olih I Gusti Ngurah Made Agung luih pisan. Sakadi ring silih tunggil kriya sastranidane sane mamurda Geguritan Dharma Sasana, ida nyihnayang kawagedanidane nganggen basa Jawa-Mlayu (Basa cara Jawa Mlayu).. Tiosan punika, ring Geguritan Cara Mlayu (Geguritan Nengah Jimbaran), I Gusti Ngurah Made Agung nyihnayang kawagedanidane nganggen basa Mlayu. Salanturnyane, ring geguritan sane dawa taler ageng sane sampun surat ida, inggih punika Geguritan Purwa Sanghara nganggen basa Bali antuk tembang Surakarta (nanging tembang cara Surakarta/ basa Bali pangikete). Asapunika pamimpin sane madasar antuk sastra prasida nuntun kramane antuk pamargi sane patut utawi dharma. Pamimpin sane prasida nuntun yening inargamayang ring sajeroning banawa, inggih punika pamimpin punika manados juru setir (nahkoda). Juru setir ring banawane, madue swadharma dados juru slamet utawi manados jalaran kasengsaran utawi pademnyane para kramanidane. Pamimpin kaptiang nayuhin utawi manados catraning jagat sane nglingkubin kramanidane antuk sane tepek (adil) santukan punika prasida ngwangun jagadita.  
I.Kawentenan Aksara Bali Nganutin kawentenan jagate, kala utawi waktu punika sida terus mamargi taler pacang wenten panglimbaknyane. Duaning asapunika patut pisan mangdane nincapang utsaha-utsaha sane satata pacang nyegjegang utawi ngawerdiang. Minakadi utsaha anggen nyegjegang kawentenan kelisanan sane ngamerluang utsaha marupa dokumentasi maruka keberaksaraan krana kawentenan informasi ring sekancan kelisanan punika sida katamiang. Aksara punika suksman ipun nenten prasida kaicalang, sane pinaka symbol utawi pralambang basa. Nganutin sakadi asapunika, Aksara punika madue kawigunan sane tanpa wates ri sajeroning kahuripan I manusa. Tiosan ring punika, aksara taler prasida dados sarana anggen ngelingin kawentenan peradaban I manusa ring jagate sane marupa lambang. Para krama Bali ngelinggihang Aksara punika ring genah sane pinih utama ri sajeroning kebudayaan Bali. Indiki puniki taler pateh sakadi pikayunan silih sinunggil budayawan miwah sastrawan ring Bali, inggih punika Ida Wayan Oka Granoka Gong. Aksara kabaos Makuta Mandita, sane suksman nyane aksara pinaka mahkota budaya indike puniki sane sida dados sarana anggen mendokumentasikan tur maning ngawerdiang kebudayaan Bali. Kawentenan kebudayaan sane utama punika kacihnayang antuk nruenang aksara. Sapunika santukan aksra Bali nenten ja wantah madue kawigunan ri sajeroning ilmu linguistik, suksman nyane wantah ring sajeroning symbol utawi lambang saking kawentenan basa lisan nanging aksara Bali taler madeu peranan Mistik sane madue pakilitan sareng kepercayaan miwah kawentenan upacara ring Bali minakadi kawentenan Kajang miwah Rajah. Ri sajeroning mistik punika, aksara Bali sampun kadadosang utawi terformulasi dados Kajang miwah Rajah sane kauripang nganggen mantra-mantra suci punika santukan madue urip tur maning magis. Makaklih kawentenan punika, sane sida ngembasang pah-pahan aksara Bali manados aksara biasa, inggih punika kabaos Wreastra miwah aksara Suci utawi modre miwah wijaksara. Punika manut pah-pahanbapak Prof. Dr. I Gusti Ngurah Bagus sane kaketus saking buku zprof. I Gst. Ngr. Nala (2006). II. “Baligrafi”: Utsaha Ngawerdiang Kawentenan Aksara Bali Aksara Bali sane nganutin panglimbak nyane setata madue genah miwah kawigunan sane utama ri sajeroning masyarakat Bali. Indike puniki mabukti ri sajeroning kawigunan aksara Bali sane nyansan mabinayan utawi mauwah. Panglimbake punika kakawinang olih minat utawi kebutuhan sane mabina-binayan. Ri sajeroning panglimbak nyane, aksara Bali madue kawigunan linguistic miwah mistik. Kawentenan Baligrafi sane kartiang dados seni menulis aksara Bali, puniki dados silih sinunggil inovasi sane sampun nyansan kasobyahang ri sajeroning pacentokan-pacentokan sane kamiletin olih para sisia, minakadi ngawit saking sisia SMP, SMA, miwah perguruan tinggi. Kawentenan Baligrafi, manadosang aksara Bali punika dados hasil karya sane madue nilai estetis. Sakewanten, kawentenan seni melukis aksara Bali puniki sane nganggen istilah indik Baligrafi durung kacumpuang. Wenten taler para krama Bali sane mapikayunan istilah Baligrafi punika pateh sakadi istilah Kaligrafi. Kaligrafi punika mawit saking basa Yunani, inggih punika kallos ‘indah’ miwah graphein ‘tulisan’. Santukan punika kaligrafi mateges wangun tulisan sane ngulangunin utawi indah. Kawentenan kaligrafi identik saking budaya isalam, santukan seni kaligrafi sering kaanggen ri sajeroning budaya arab. Sakewanten, kaligrafi taler ngalimbak ring negara Cina, Jepang, Amerika, taler ring panegara tiosan ring Benua Eropa. Ring Jepang istilah Kaligrafi taler kabaos Nihongo (menulis dengan indah). Kawentenan istilah Baligrafi ring Bali minab durung ketah kauningin. Sakewanten silih sinungguil kawentenan Baligrafi utawi Kaligrafi Bali puniki mabuat pisan ri sajeroning utsaha utawi inovasi sane prasida pacang nincapang para krama Bali pacang nelebang aksara Bali sane ngawit bidang seni utawi estetis nyane. Kawentenan jenis-jenis miwah bangun (bentuk) sane kabaos Baligrafi punika makeh rupan nyane. Seni nyurat aksara Bali puniki prasida ngicenin ruang utawi genah ngengkreasikan utawi mengekspolrasi aksara Bali. Nanging mangda tetep nganutin etika miwah uger-uger sesuratan aksara Bali. Minakadi ring acara pacentokan-pacentokan Baligrafi sane kamargiang olih Dinas Kebudayaan Kota Denpasar, sane ketah nyane nganutin tema-tema, minakadi Tri Hita Karana, Puputan Badung, miwah sane lianan. Baligrafi sane nganutin tema utawi pola gambar sane ngaranayang lukisan saking seni melukis aksara Bali puniki dados mabina-binayan (variatif). Minakadi wangun keris, tokoh pawayangan sakadi Merdah, Sangut, muah sane lianan. Tiosan punika wenten taler wangun-wangun sane tiosan. Kawentenan seni melukis aksara Bali puniki taler naanin kamargiang ring acara International Balinese Festival sane kalaksanyang olih Museum Gunarsa ring warsa 2013 sane sampun lintang. Acarane punika kamargiang ring kabupaten Kelungkung. Pamilet ri sajeroning lombane punika makeh pisan. Karya-karya Baligrafi utawi Kaligrafi Bali sane kamedalang irika makeh pisan. Lakar utawi bahan nyane wenten sane mawit saking kayu, wenten sane media kanfas lukis, wenten sane nganggen benang, plastik, daun lontar, muah sane lianan. Aksara Bali punika kasurat nganutin pola gambar miwah tema sane kabaktayang olih para pamilet. Kawentenan parikrama sakadi asapuniki, nyihnayang semangat para kramane sane sida satata ngawerdiang aksara Bali sane dados silih sinunggil kearifan lokal Bali. III.Balisimbar: Utsaha Ngalimbakang Kawentenan Aksara Bali Kebudayaan Bali punika nentenja statis sakewanten satata dinamis. Indike puniki kacihnayang antuk inovasi saking kawentenan aksara Bali sareng kecanggihan teknologi sakadi aab jagate mangkin. Ring sajeroning era digital sakadi mangkin, aksara Bali sakadi matangi malih ri sajeroning program Komputerisasi aksara Bali sane ketah kabaosang Balisimbar. Kawentenan Balisimbar sida nangiang tur nincapang minat alit-alite ritatkala malajah aksara Bali. Ring kemajuan teknologi sakadi mangkin, masyarakat Baline sampun sida malajah aksara Bali ring Laptop, Komputer, miwah Handphone. Ritatkala warsa 1996, Balisimbar utawi program pengetikan aksara Bali sane nganggen computer kasobyahang ring Krama Baline sami. Ngawit saking warsa punika nenten wenten sane mauwah malih. Salantur nyane ri sajeroning warsa 2005, aksara Bali kadaftarang ring sajeroning UNICODE utawi ISO 10646 tur ngalimbak nyanto swarsa 2006. SAlanturnyane pamargin aksara Bali kakaryanang program IME (cara pengetikan) anggen Microsoft windows. Punika ngawinang aksara Bali prasida dados Smart Font (Huruf Pintar) tur prasida kawigunayang. Naskah latin prasida caluh pisan kauwah dados aksara Bali, sane tata caran nyane wantah ngauwah font utawi tulisan nyane (Suatjana, 2009). Program komputerisasi aksara Bali sane sampun kasobyahang ring masyarakat, minkadi Bali simbar B, Bali Simbar Dwijendra, miwah Bali Galang. Makatiga program komputerisasi aksara Bali punika prasida nulungin masyarakat Bali utamin nyane para alit-alite mangdane malajah tur nelebang aksara Baline sane nganggen sarana elektronik. Ring sekolah-sekolah materi Balisimbar puniki taler sampun kamargiang ring sekolah-sekolah. Sane ngawit saking sisia SMP, SMA, nyantos perguruan tinggi. Ring Dinas Kebudayaan Kota Denpasar taler sering ngalaksanayang pacentokan Balisimbar. Kawentenan Baligrafi miwah Balisimbar prasida anggen sarana pembelajaran alternatif indik aksara Bali. Kakalih utsaha punika mangdane kaplajahin nganutin minat alit-alite makasami sane nganutin kawigunan nyane soang-soang. Makakalih utsaha puniki nyihnayang utsaha utawi upaya pacang ngawerdiang budaya Bali taler mangda terus ngalimbak aksara Bali nganutin aab jagat. Baligrafi miwah Balisimbar kabaosang utsaha sane sinergi ri sajeroning ngawerdiang miwah ngalimbakang, sane prasida ngajegang kawentenan aksara Bali tur nadosang aksara punika makuta mandita kebudayaan Bali.  
Ngamargiang kahuripan ring aab jagat sane kabaos masa kali puniki nenten ja dangan. Santukan, ring masane puniki, kawentenan jagat prasida nglahlahin parilaksana imanusa pinaka daging jagate. Kocap kabaosang, para jana utawi manusane ring masane punki pacang nangkepin sahananing kasengsaran. Sakewanten, dharmane kantun wenten ring jagate, yadiastun prasida raris kalahlahin olih kaprawesan jagat, sakadi nyandalain, drenggi, loba, nyakitin anak tiosan, taler ngawinang anak tiosan keni sengsara. Kruna kali mawit saking basa Sansekerta sane maartos yuga utawi masa sane kapat. Panglalah masa kali puniki prasida karasayang olih makasami para janane. Sakadi pikobet sane wenten ri tatkala mapagubugan, inggih punika nyiarang gatra sane ten patut (hoax), doleg kapining anak tiosan sakadi sane munggah ring media-media sosial, korupsi, miwah laksana uripwesi sane ngawinang cidra ring sajeroning angga sarira miwah ring pikayunan. Yening selehin saking pikobet sane wenten, pikayunan utawi buddhi cita imanusa punika pinaka akahnyane. Utsaha sane kanggen nambakin panglalah kaon ri tatkala mapagubugan, inggian punika para yowanane sane pacang nglanturang prayojanan bangsa Indonesiane, pinaka tetujon utama nabdabin laksana maparajana sane sida ngarepin kawentenan masa sane sampun ngawit saking alit. Mangda prasida ngarepin kawentenan masa, santukan punika merluang utsaha-utsaha sane prasida ngawinang para janane ngunadika ring sajeroning tata titi utawi kewentenan jagat sane terus ngalimbak. Ring pangawit warsa 2020 sane lintang, wenten utsaha anyar ring sajeroning aguron-guron sane kamanggalain olih Bapak Menteri Republik Indonesia Nadiem Makarim, indik mahardikaning aguron-guron utawi kabaos “merdeka belajar”. Utsaha puniki matetujon mangdane para janane, madue pikayunan sane mahardika. Pamekasnyane, majeng ring para guru ngenenin indik pula-pali aguron-guron taler majeng ring sisia ngenenin indik ngamolihang kaweruhan. Maduluran antuk utsaha puniki, madue tetujon sane patut miwah utama, inggih punika Bangsa Indonesia sedek mautsaha ngembasang para yowana inggil sane waged, maderbe jati tatwa, madue guna-gina, miwah kasusilaning budi. Yening selehin saking kawentenan utsaha “merdeka belajar” sane katuju majeng ring para sisia utawi yowanane indik pikayunan sane mahardika anggen nglimbakang guna kaya, patut nulad utsaha Ekalawya sakadi sane mungah ring cerita Adiparwa. Ring kriya sastra puniki, iraga polih sasuluh urip yening Ekalawya sane pinaka putra saking Sang Hiranyadhanuh madue pikayunan sane ageng pacang malajah utawi mapaguron-guron kapining Guru Drona. Ekalawya sampun uning yening Drona punika guru sane ngajahin ilmu panah, sane dados gegilihan utama Ekalawya. Santukan Guru Drona naanin mapaguron-guron ring Sang Ramaparasu. Sakewanten, Ekalawya nenten kanggeanga olih Guru Drona dados sisiannyane santukan Ekalawya mawit saking wangsa Nisada utawi juru boros (Hana ta sang Ekalawya ngaranya, anak sang Hiranyadhanuh, ya tahyun mangajya ri Dang Hyang Drona, ndatan tinanggap nirapan Nisadaputra). Tiosan punika taler ambek ageng Ekalawya jagi mapaguron-guron ring Guru Drona tamis-tamis ical ri tatkala Guru Drona sampun katunasin mangdane dados guru majeng ring para ksatria ring Hastina Pura. Sakewanten, antuk gebrasan idep sane tegeg utawi teguh, Ekalawya makarya patung Drona, nglantur antuk pikayunannyane sane uleng ring patung punika, ajah-ajahan saking Guru Drona indik ilmu panah prasida kapireng olih Ekalawya. Punika raris sane ngawinang Ekalawya waged nganggen panah santukan baktinnyane sane sujati majeng ring gurunnyane (Mgawe ta ya Drona pratima, manggalanyan pangabhyasa dhanurweda. Mogha ta widagdha de ning bhatinya ring guru). Pahan cerita puniki, nyihnayang kawentenan utsaha mahardikaning aguron-guron (merdeka belajar) sane kamarging olih Ekalawya, anggen nincapang guna-ginannyane. Ekalawya uning ring guna sane wenten ring anggannyane, raris antuk kasujatian pikayunannyane maoaguron-guron antuk sarana patung pinaka simbul gurunnyane, Ekalawya prasida ngamolihan ginannyane indik nganggen ilmu panah. Kocap kabaosang, sapa sira sane setata mautsaha ngincepang idep (pikayunan) antuk kateleban, sinah prasida ngamolihang napi sane dados kaaptiang. Ngenenin indik mapaguron-guron nenten ja wantah indik genah miwah galah. Pateh sakadi kawentenan jagat sakadi mangkin, ri tatkala wenten sasab marana (pandemi covid-19) sane nenten ical ngawinang para sisiana nenten ngranjing ka sekolah taler malajah manut galah sane kacumponin ring sekolahan. Kawentenan uger-uger indik ngwatesin pagubugan (social distancing), ngawinang para sisiane malajah ring jero, puri, griya, utawi pakubon soang-soang. Ring sajeroning kawentenane kadi punika, yening selehin ring cerita Ekalawya, para sisia kaptiang mangdane madue rasa jengah taler teleb ri tatkala malajah antuk kakirangan sane kakeniang. Ekalawya uning guna sane wenten ring anggannyane santukan punika Ekalawya percaya yening sahananing jadma maderbe kabebasan malajah pinaka mahardika sajeroning aguron-guron, anggen nincapang gunagina ring angga. Ring masane kadi puniki, malajah saking pakubon soang-soang utawi nenten prasida kacunduk sareng para guru ring sekolah antuk media daring taler prasida ngamolihang ajah-ajahannyane, miwah nenten malih ngaryanin patung guru pinaka simbol sane ngicenin tuntunan sakadi Ekalawya. Santukan punika, wenten tigang parindikan sane patut kasuksmayang saking cerita Ekalawya ri tatkala malajah. Sane kapertama, Ekalawya malajah ngaraga wantahantuk tuntunan maya saking Guru Drona punika sane gawinang Ekalawya sida daos juru panah. Kaping kalih, cerita puniki nyihnayang yening rasa teleb malajah punika metu sangkaning pikayunan. Aguron-guron sane mawit saking pikayunan para sisiane (syudent center learning) sakadi Ekalawya sampun mapikolih. Sane kaping tiga, wenten pikayunan sane erang indik guru bakti “guru susrusa” saking Ekalawya sane prasida katulad tiru ring masane mangkin. Sangkaning rasa bakti punika embahan kaweruhanne prasida kapolihang pinaka sunar kahuripan. Yadiastun ring cerita Mahabarata, Arjuna kabaos ksatria pamanah sane pinih luih, sakewanten para pangwacen kriya sastrane puniki setata eling yening salampah laku Ekalawya pinaka sisia sane pinih luih (@YesiCandrika BASAbali Wiki)  
Para sujana sane sampun wikan ring wewidangan kesehatan kantun mautsaha ngarereh miwah ngripta tamba anggen nambakin kawentenan sasab marana Corona utawi Covid-19. Tiosan punika, kawentenan sasab marana puniki ngranayang akeh para janane ring sajebag jagat padem. Panglalah sasab marana puniki boya ja wantah ri sajeroning baga kesehatan. Sakewanten, sampun ngalalahin sahananing kahuripan i manusa, inggih punika ring wewidangan ekonomi, pariwisata, pendidikan, miwah sane lianan. Wiwilan sasab marana Corona utawi Covid-19 nyantos mangkin durung janten kauningin. Sakewanten, akeh nyane pikobet sangkaning sasab mara Corona utawi Covid-19 ri sajeroning kauripan i manusa, ngawinang akeh anake sane mautsaha uning ring wiwilan kawentenan sasab marana puniki. Silih tunggil nyane inggih punika sarwa pasu (buron) sane dados panangkan wit sasab marana puniki. Ri sahananing media daring maosang, yening para sujanane malomba-lomba ngarereh buron sane dados panangkan sasabe puniki. Inggih punika kawentenan lelawah sane kabaosang dados wit panglalah sasab. Tiosan malih, buron sakadi ula (lelipi) miwah kleih (trenggiling) naanin kabaosang dados panangkan sasab marana sane ngawinang i manusa sungkan nyantos padem. Sahananing buron sane kabaosang ri tatkala masan pandemi puniki, kauratiang pisan olih para janane. Tiosan punika, agama Hindune ring Bali sampun saking nguni madue tata cara pacang nginggilang kawentenan buron, utaminnyane ingon-ingon inggih punika sarwa buron, sato, mina, paksi, patik, kebo, aswa, banteng, asti, miwah bawi. Sarwa buron punika karastitiang miwah kakaryanin upakara nyabran ngenem sasih nepek ring rahina Saniscara Klion wuku Uye. Ri sajeroning pamargi upacara Tumpek Kandang utawi Tumpek Uye puniki, patut kasuksmayang sakadi sane sampun munggah ring Lontar Sundarigama inggih punika ngarastitiang sarwa sato taler nunas kaslametan majeng ring Sang HYang Rare Angon (astawakna ring sanggar, mangarcana ring Sang Hyang Rare Angon). Napi sane ngawinang sembahe katur majeng ring Sang Hyang Rare Angon? Indike puniki samun kabaosang ring Sundarigama yening manusane wenang nunas panugrahan saking Sang Hyang Rare Angon, nganutin panumadian i manusa, yening sarwa paksi, ulam, miwah sarwa buron sane tiosan punika prasida karuruh ring anggan i manusa. Angga i manusa kawangun antuk wewalungan sane sujatinnyane panrestian Sang Hyang Rare Angon sane nyrewadi ring anggan manusane (rikang wang wěnang mamarid ring Sang Hyang Rare Angon, twi tatwayan ing manusa, ikang paksi sato mina ring raganta kapraktyaksaknanta, apan raganta walungan ing śarīra twi tatwaya Sang Hyang Rare Angon, sira umawak uttama ning śarīranta). Nganutin kawentenan lontar Sundarigamane punika, kawentenan upacara Tumpek Kandang utawi Tumpek Uye nginggilang burone ri sajeroning kahuripan i manusa. Utaminnyane, ring anggan manusane. Sahananing buron sane kabaos patik utawi ingon-ingon madrebe swadharmanyane soang-soang anggen ngupapira kawentenan jagat. Sakadi kawentenan Singa (Kesari), sane madue swadharma ngraksa alas mangda nenten kausak-asik olih i manusa. Sakadi sane sampun munggah ring Kakawin Nitisastra, singhā raksakaning halas halas ikāngrakṣakeng hari nityaśa/ singhā mwang wana tan patūt paḍa wirodhāngdoh tikang keśari/ rug brāṣṭa ng wana denikang jana tinor wrěkṣanya śirņāpadang/ singhānghöt ri jurang nikiang těgal ayūn sāmpun dinon durbala (singa punika sang sane ngraksa alas, sakewanten ipun taler karaksa olih alas, yening alas punika jagi karusak olih i manusa, makasami tarune kaenteb, singane raris mengkeb ring jurang, ring tengahing uma kakepung ngraris kamatiang). Tiosan punika, ula antuk wisyannyane prasida ngawetuang padem manusane (mreta). Sakewanten, ula antuk wisyane punika naler prasida ngicenin kahuripan (amreta) ring kahuripan i manusa. Ri sajeroning teks Adi Parwa ritatkala ula (naga) jagi nginem mreta sane kapolihang olih Garuda, para ulane raris mersihin awak. Sakemaon, ri tatakala sampun rauh ring genah ngambil amrta, Sang Hyang Indra sampun dumunan ngambil amrtane punika. Raris, ri tatkala amrtane punika kakeberang, wenten amrta sane ngetel ring muncuk ron ambengane. Punika raris sane kasilapin olih para nagane. Layahnyane raris kepah antuk mangan ambengan punika. Punika sane ngawinang nyantos mangkin layahnyane dwijihwa (masepak kalih) (siwak ta ya liḍahnya de ni tikṣņa ning alalang, matang yan katêka mangke dwijihwa krama nāga, maparwa ilatnya). Cerita indik ula (naga) sane kaparik saking teks Adi Parwa puniki prasida ngicenin pangeling-eling i manusa riantukan utama pisan yening ngraketang pakilitan utawi pasawitranne ring sahananing sane karipta olih Sang Hyang Kawi. Asapunika mawinan, wenten malih cerita sane becik kanggen sasuluh ngenenin indike punika. Inggih punika cerita sane munggah ring cerita Tantri Kamandaka wenten kaceritayang indik snag brahmana sane maparab Sadnyadarma miwah pande besi sane mapesengan Suwarnangkara. Sane dados urati, ring ceritane puniki santukan Suwarnagkara nenten ngawales pitresnan ayu sang brahmana sane sampun ngicenin kapiolasan ri tatkala ipun runtuh taler maclempung ka semer sareng buron tiosan sakadi ula miwah macan. Sakewanten, ula miwah macan sane sampun katulungin punika, prasida ngawales pitresnan ayu sang brahmana punika taler prasida nylametang kahuripan sang brahmana. Wenten suluh urip sane prasida kaangen ring cerita puniki. Ri tatkala sang brahmana mikayunin indik panca sengsara sane nibenin manusa ri tatkala murip ka gumine, inggih punika becikan ngicenin kasih-asih majeng ring beburon bandingang ring manusa sane malaksana kaon taler nenten beik yening nenten nginutin tatuek para kantine duaning prasida ngawinang sengkala (Ika lěhěng masiha ring satwa, syapadi masiha ring nīca, muwah anala ning tan mangiḍěpa warah ning mitranya, bwat maněmu duḥka). Santukan punika, nyuksmayang rahina suci Tumpek Kandang ring galahe punika mautama taler mabuat pisan, pinaka utsaha anggen ngiket tali tresna pantaraning manusa kalawan sarwa buron, sane polih pasuecan saking Ida Sang Hyang Widhi. Asapunika mawinan, jagate prasida ajeg kapungkur wekas.  
Demo utawi unjuk rasa indik UU Cipta Kerja duk bulan Oktober warsa 2020 sane lintang, ngawinang akeh mediane nyiarang yening nenten kidik para yowanane nyarengin demo, sane boya ja wantah wenten ring ibu kota negara, sakewanten wenten naler ring genah-genah tiosan ring Indonesia. Tiosan punika, ritatkala para polisine ngamargiang interogasi, para yowanane nenten uning indik napi sane dados bantang pikobet ritatkala nyarengin demo. Nganutin kawentenane punika, akeh kramane mapakayun yening para yowanane sane nenten prasida ngiket indriannyane wantah nuut, utawi parikramane punika wantah kadadosang galah ngicalang rasa waneh santukan pandemi sane nenten puput kantos mangkin. Napi malih laksana sane grasa-grusu, madue rasa uning sane ageng, taler seneng ring parindikan anyar leket pesan ring para yowanane. Sujatinne, demo sane kaaptiang mamargi landuh punika kapuputang antuk rusaknyane genah-genah umum sane ngawinang negarane rugi. Parilaksana para yowanane punika manados pikobet sane mabuat pisan ngenenin indik yowane negara Indonesia. Sakadi sane wenten ring sajeroning carita runtuhnyane Kerajaan Dwarawati sane munggah ring teks sastra Mosala Parwa inggih punika parwa ane pinih bawak ring Astadasaparwa. Carita indik Kerajaan Dwarawati ring parwa sane kaping nenem punika kakawitin antuk carita yowana Wangsa Yadu inggih punika Arya Samba miwah Sang Wabru sane mapi-mapi dados alaki rabi ritatkala nyambut sapangrauh tetiga wiku ring Dwarawati. Tetiga wiku punika, inggih punika Resi Wiswamitra, resi Kanwa, miwah Dang Hyang Naradha. Santukan mrasa meled uning indik kasidhian para resi, Sang Arya Samba mapi-mapi nyamar dados anak istri taler Sang Wabru manados rabinnyane. Antuk rasa sumbungnyane, para yowane Wangsa Yadu puniki mapikayun yening napi sane kalaksanayang punika kasuen-suen pastika kicen pangampura santukan sampun sering ngwantu para pandita. Ritatkala para wiku sampun rauh ring Dwarawati, Arya Samba miwah Sang Wabru raris matur taler nunas kapiolasan ring para wiku mangda kicen oka. Indike punika rari kauning olih para wiku. Brangti para wiku sami santukan rumasa kabogbogin olih Arya Samba okan Ida Sang Prabu Kresna sane maha wicaksana. Pamastu saking sang wiku sidhi pisan. Napi sane kabaosang pastika nadi. Wangsa Yadu ring Kerajaan Dwarawati ngamangguhang pralaya sangkaning laksana nenten patut saking para yowanane. Pamastu raris kaucapang olih sang wiku, inggih punika yening Arya Samba jakti-jakti mobot taler ngembasang palu wesi sane sida ngursak sami Wangsa Yadu, sajabaning Prabu Kresna miwah Baladewa sane nenten keni pamastu. Prabhu Kresna miwah Baladewa uning yening pamastu punika nenten prasida kaicalang. Ida sareng kalih raris nenten purun ngicalang pamastu sang wiku. Nganutin laksana sane kamargiang olih Arya Samba miwah Sang Wabru ring carita punika, madue suksmam utama ngenenin indik laksana idup para yowanane ritatkala nglintangin aab jagat sakadi mangkin. Kruna muda ring basa Jawa Kuna maartos tambet, punika mawinan tuntunan kabuatang pisan ring sajeroning kahuripan. Silih tunggilnyane, indik laksana ngwangiang anak sane lingsir utawi sang sane maraga guru, napi malih sane maraga suci. Laksana nyapa kadi aku ritatkala kantun muda, punika silih tunggil meseh ring raga sane patut kaicalang. Arya Samba miwah Sang Wabru nenten prasida ngasorang mesehidane. Punika mawinan karma sangkaning laksana mogbogin para brahmana pacang kakeniang. Sakadi sane menggah ring Kakawin Nitisastra, yening laksana nyalung-nyaluh baos ida sang mraga brahmana, sastra-sastra, taler nyalung-nyalung baos sang mraga guru prasida ngrauhang kasengsaran ngraris padem. Ring sajeroning demonstrasi sane rusuh, kawentenan para guru utaminnyane guru rupaka miwah guru wisesa sedek katureksain. Ring sajeroning kawentanane punika, para guru rupaka kaaptiang madue kawagedan ritatkala ngupapira anak alitnyane pinaka swadharmannyane majeng ring anak alitnyane sinah prasida nlintangin kasengsaran urip. Salnturnyane, Nitisastra mosang yening ngajahin anak alit punika patutne anut ring sajeroning yusannyane. Sutasasana, inggih punika anak alit sane kantun mayusa limang warsa patut kaupapira sakadi raja, saptangwarsa ritatkala mayusa pitung warsa patut kaajahin nuut raos, sapuluhing tahun inggih punika anak alit patut kaajahin ngwacen, sodasawarsa inggih punika enem welas warsa patut kadadosang sakadi prakanti saha mangda alon-alon nyihnayang kaiwangannyane, wus putra suputra inggih punika yening sampun madue anak alit patut kacingakin manten taler ngicenin imba anggen paplajahan. Ngajahin anak alit ngawit saking kulawarga nenten ja dangan. Uning ring sajeroning yusannyane, napi sane kabuatang, taler napi kawagedan anak alit manados silih tunggil palajahan sane kicen mamargi antar, ngraris sampun sayaga dados krama ri pungkur wekas. Yowana ring babaosan puniki, kaaptiang dados anak alit sane sadu gunawan majeng ring guru rupakannyane. Maosang indik putra suputra, Abhimanyu ring carita mahabarata patut kanggen imba sane patut. Abhimanyu, okan Sang Arjuna miwah Subadra ritatkala kantun anom kajahin olih Sang Krisna, punika mawinan ajah-ajahan utama sane kadasarin antuk dharma sida kapolihang olih Abhimanyu. Tiosan punika, duk ida kantun nyeneng ring garban biangnyane, ida sampun kaajahin kaweruhan indik ngentasin formasi perang Cakrabyuha saking ajinidane. Sakewantten, utsaha Sang Abhimanyu mela negara miwah dharma punika puput, ritatkala ida seda ring rananggana Kuruksetra sakantunne mayuse nenem welas warsa. Yadiastun, ida Saang Abhimanyu kasor, ida nenten naanin magingsir saking ranang gana nyihnayang kaprawiran sang ksatria. Kaweruhan sane kicen olih sang mraga guru rupaka ngawit saking garba pinaka silih tunggil ngembasang putra-putri sane suputra. Embasnyane para-putra sane utama taler ngamolihang ajah-ajahan sane patut ring kulawarga sida ngwantu nginggilang kadigjayang panegara.  
BASAbaliWiki Ngamargiang Parum Program Kerja Warsa 2020 Magenah ring Dharmanegara Alaya Denpasar Ngawitin warsa anyar 2020, Yayasan BASAbaliWiki ngamargiang parum program kerja warsa 2020 ring rahina Saniscara, 11 Januari 2020 sane magenah ring Gedung Dharmanegara Alaya Denpasar. Acara sane kamanggalain olih Putu Eka Guna Yasa, S.S.,M.Hum punika kasarengin olih para pembina miwah para pengurus Yayasan BASAbaliWiki. Parum sane mamargi ngawit galah 09.00 wita kantos 15.00 wita punika mligbagang indik program kerja ring soang-soang baga sane wenten ring web BASAbaliWiki, inggih punika baga Perpustakaan Virtual sane kaenter olih Ni Nyoman Clara Listya Dewi, baga lontar miwah upacara sane kaenter olih Ida Bagus Arya Lawa Manuaba, baga Inisiatif Lingkungan sane kaenter olih I Wayan Artha Dana, baga Media Sosial olih IGA Wiwin Rusma Windiyana Putri, baga Gatra Milenial olih I Made Agus Atseriawan Hadi Sutresna, baga Buku Cerita Anak miwah Cerita Rakyat olih Made Sugianto, baga Biografi olih I Wayan Jengki Sunarta, baga Kamus Daring oilh Ida Wayan Eka Werdi Putra, taler baga Sejarah Tempat miwah Pelatihan olih I Kadek Juniantara. Makasami baga sane kawangun ring web BASAbaliWiki pinaka utsaha ngalimbakang kawentenan tradisi Bali (basa Bali, pamekas budaya Bali) ring sajeroning interaksi global sane masarana antuk media digital. Manggala Yayasan BASAbaliWiki, Dr.Drs. I Wayan Suardiana, M.Hum ring sambrama wacananyane maosang sakancan utsaha sane sampun kamargiang oilh tim BASAbaliWiki ring soang-soang baga sampun mamargi becik. Ngalantur dane maosang, saluiring pakaryan ring BASAbaliWiki taler sampun polih panampen becik saking jagat internasional minakadi Unesco asapunika taler saking pemerintah Provinsi Bali. “Yayasan BASAbaliWiki puniki sampun polih panampen becik saking dura negara miwah pemerintah Provinsi Bali. Santukan punika, program-program sane kamargiang ring BASAbaliWiki mangdane madue pakilitan becik ring sajeroning program pemerintah Provinsi Bali inggih punika “Nangun Sat Kertih Loka Bali”, antuk kawentenan basa, sastra, miwah aksara Bali. Santukan punika, sinah budaya Baline setata ajeg tur ngalimbak”. Salantur nyane, Manggala Dewan Pembina Yayasan BASAbaliWiki, Drs. I Gde Nala Antara M.Hum taler ngicenin sambrama wacana ring parum pangawit warsa punika. Dane akeh ngicenin pangeling-eling majeng ring tim BASAbaliWiki mangdane nenten gelis kadalon ring sajeroning prestasi sane sampun kapolihang. Tiosan punika, dane mapangapti mangda program-program sane wenten ring BASAbaliWIki sida maguna majeng para janane sami. “Sampunang gelis kadalon ritatkala ngamolihang panampen-penampen becik. Tim BASAbaliWiki mangda setata nincapang kawagedannyane ritatkala ngaryanin program-program sane sida maguna ring para jana sami, ngawit saking generasi muda ngalantur wrdha. Punika sida mamargi yening tim BASAbaliWiki setata maprakanti majeng ring lembaga sosial tiosan, instansi pemerintah, miwah sekolah-sekolah sane wenten ring sajebag jagat Bali”. Silih tunggil pangremba BASAbaliWiki, Alissa Stern ring sambrama wacananyane sane kawakilin olih Putu Eka Guna Yasa, S.S.,M.Hum maosang piteketnyane mangdane BASAbaliWiki puniki setata prasida dados silih tunggil media digital sane ngajegang kawentenan basa Baline ring aab jagat globalisasi. “Kawentenan basa-basa daerah ring dura negara nyansan rered taler tamis-tamis ical. Puniki sane patut yatnain ring aab jagat sekadi mangkin. Punika mawinan, majalaran antuk kawentenan BASAbaliWiki sane muatang indik basa Bali ring media digital, prasida dados imba ring sajeronig utsaha ngajegang basa-basa daerah sane wenten ring Nusantara pamekas ring dura negara”. Tiosan Alissa Stern, pangremba BASAbaliWiki lianan sane mersidayang rauh ring parum punika inggih punika I Putu Suasta. Dane akeh ngicenin piteket-piteket majeng ring pengurus BASAbaliWiki, ngenenin indik utsaha anyar miwah kreatif ring sajeroning program-program BASAbaliWiki. Parum program kerja BASAbaliWiki warsa 2020 sane mamargi kirang langkung enem jam punika kapuputang antuk ngaryanin sakancan pangapti saking para pamilet parum sane rauh, ngenenin indik kawentenan program-program kerja BASAbaliWiki ring sajeroning awarsa, taler kaping untat kamargiang foto bersama. (@YesiCandrika BASAbaliWiki)  
Nepek ri sajeroning mikelingin rahina Pahlawan Nasional sane kamargiang ring bulan November warsa 2016 sane lintang, Bapak Presiden Republik Indonesia Joko Widodo nyantenang gelar Pahlawan Nasional majeng ring silih tuggil pamimpin Bali sane ngawinang seed utawi bangga krama Baline, inggih punika I Gusti Ngurah Made Agung. I Gusti Ngurah Made Agung wantah silih tunggil Raja Badung sane dados pamucuk ri tatkala krama Baline ngamargiang puputan nglawan Kolonial Belanda ring tanggal 20 September 1906. Raja Badunge punika nenten ja wantah pejuang sane mimpin puputan, sakewanten ida punika sang sane ngetohin kawentenan literasi Baline utawi pejuang literasi Bali. Pinaka raja sane nyastra, ida ngembasang utawi ngaripta makudang-kudang kriya sastra. Kriya sastra sane kakaryanin, inggih punika Geguritan Nengah Jimbaran, Geguritan Niti Raja Sasana, Geguritan Dharma Sasana, Geguritan Hrdaya Sastra, miwah Geguritan Purwa Sanghara. Kriya sastra sane kakaryanin olih I Gusti Ngurah Made Agung punika nenten ja prasida embas yening ida nenten akeh ngwacen kriya sastra-kriya sastra tiosan utaminnyane sane mabasa Jawa Kuna. Silih tunggil kriya sastra sane karipta antuk ida mamurda Geguritan Purwa Sanghara. Kriya sastrane puniki nlatarang ceciren utawi pangawit (purwa) indik kapralayan jagat (sanghara). Ri tatkala ngawi kriya sastrane puniki, I Gusti Ngurah Made Agung marik cerita saking kriya sastra tiosan, inggih punika Adi Parwa, Mosala Parwa, miwah Prasthanika Parwa sane kanggen ngaryanin palet kapertama indik negara Dwarawati miwah para Wangsa yadu sane katiben pralaya. Salanturnyane, Kakawin Sutasoma sane kaanggen ngaryanin palet kaping kalih, ngenenin indik payudannyane Sang Sutasoma kapining Raksasa Purusadha. Asapunika taler, Kitab Cantakaparwa sane kaanggen ngaryanin palet katiga, inggih punika indik Sang Suprasena taler Sang rudradasa. Nganutin sastra-sastra mbasa Jawa Kuna sane kaparik olih I Gusti Ngurah Made Agung ri tatkala ngaripta Geguritan Purwa Sanghara, pinaka imba utawi suluh becik majeng ring para yowana Baline. Pinaka tedung jagat Badung utawi Raja Badung, I Gusti Ngurah Made Agung teleb ngwacen sastra-sastra Jawa Kuna. Utsaha sane nenten surud-surud ri tatkala malajah antuk ngwacen miwah masesuratan punika kaanggen titi pangancan ri tatkala ngamargiang kahuripan. Indike puniki sane sinah pisan saking laksanan idane. Santukan punika, Ida Bagus Gede Agastia, silih tunggil peneliti miwah pangawi essay-essay mabasa Jawa Kuna punika maosang I Gusti Ngurah Made Agung kabaosang Cokorda mantuk Ring Rana, Pemimpin sane nyastra. Utsaha-utsaha sane kamargiang mangda sida matangi malih kelisanan punika nuju keberaksaraan, prasida ngicenin masa sane anyar ri sajeroning kahuripan imanusa. Budaya literasi sane kautsahayang olih I Gusti Ngurah Made Agung antuk parikrama ngwacen miwah nyurat prasida dados imba majeng ring para yowana Baline mangdane nulad utawi niru utsahan idane punika. Tiosan saking parikrama ngwacen miwah nyurat, pinaka silih tunggil apresiasi tiosan ring sajeroning kriya sastra sane karipta olih I Gusti Ngurah Made Agung, sakadi nembangan kriya sastra ida taler mligbagang daging kriya sastra ida mangdane polih suksman sastra sane utama. Tiosan punika, ngamargiang utsaha antuk adaptasi karya, transformasi, miwah sane tiosan taler mabuat. Pamekasnyane, utsaha-utsaha punika prasida ngukuhang budaya literasi sane pastika ngicenin suluh urip, kasusilaning budi, taler ngukuhang identitas miwah jati diri ring aab jagate mangkin. (BASAbali Wiki @YesiCandrika).  
Basa ibu wantah basa sane kapertama kaajahin olih sang maraga ibu ring anak alitnyane. Ngawit saking garbannyane nyantos kelih, ibu sampun mapajar kapining anak alitnyane nganggen sarana basa. Basa kabaos sistem lambang bunyi sane arbitrer nanging konvensional, madue kawigunan anggen sarana komunikasi ri tatkala mapagubugan ring masyarakat (sosial miwah budaya). Yening basa Bali kanggen piranti kapertama miwah utama ri tatkala mababosan, punika sane ngawinang basa Bali kasengguh basa ibu olih krama Bali. Kawentenan basa Bali pinaka piranti basa utama sane kanggen mababaosan kantun akeh kapanggih ring desa-desa. Sakewanten, ring kota sane kabaos heterogen sakadi ring Denpasar, basa Bali pinaka sarana anggen mababosan nyansan rered karasayang. Indike puniki sangkaning makudang-kudang parindikan, inggih punika pawiwahan beda budaya, seringan nganggen basa Indonesia kalawaning nganggen basa Bali (sakadi ring wewidangan akademis miwah acara formal), taler wenten penampen yening nganggen miwah malajah indik basa Bali nenten pacang mabuat santukan nenten akeh prasida ngamolihang merta yening saihang kapining malajahin basa asing. Ri tepengane sane mangkin, kawentenan basa daerah utawi basa ibu sampun karasayang nyansan rered kanggen ring masyarakat. Sakadi sane munggah ring Koran Kompas duk Bulan Juni warsa 2020 sane sampun lintang, kabaosang wenten solas basa daerah sane sampun punah utawi nenten malih kanggen mababaosan olih krama sane nuenang basa daerah punika, sakadi sane magenah ring Papua, Maluku, miwah Maluku Utara. Salanturnyane, sapunapi raris panglimbak basa Baline yening krama Baline nenten malih mababaosan nganggen basa Bali pinaka basa ibunnyane? Kawentenan basa Bali naler kasuen-suen prasida punah yening nenten malih kanggen olih krama Baline. Sapunika mawinan, para guru wisesane ring Bali ngamedalang makudang-kudang utsaha anggen nambakin pangrered basa Baline. Utsaha-utsaha punika sakadi nyiagayang penyuluh basa Bali ring soang-soang desa, sane wenten ring sajebag jagat Bali. Tiosan punika, utsaha lianan anggen nglimbakang basa Bali, inggih punika ngamedelang uger-uger rahina mabasa Bali (Wrhspati mabasa Bali) ring genah-genah formal. Sakadi ring sekolahan, instansi pemerintahan, miwah genah-genah publik di Bali. Pangaptine, uger-uger punika taler mangdane kasokong olih krama Baline. Yening selehin saking media digital, utsaha nglimbakang basa Bali puniki kacihnayang antuk akehnyane menggah kamus daring basa Bali, papan tik (keyboard) maaksara Bali, miwah sarana-sara malajah basa Bali marupa video, gambar, miwah buku-buku pelajahan indik basa Bali, taler satua sane mabasa Bali prasida kapolihang ring media daring. Patut pisan kauningin yening basa miwah aksara Bali puniki cihna kebudayaan Baline. Ngenenin indik punika, silih tunggil guru besar Fakultas Ilmu Budaya Universitas Udayana, Prof. I Gusti Ngurah Bagus (alm) maosang yening basa punika pinaka makuta sastra Baline. Salanturnyane babaosan punika kalanturang olih silih tunggil budayawan Bali taler panglingsir Sanggar Mahabajrasandhi, Ida Wayan Oka Granoka nglanturang yening aksara Bali punika makuta mandita budaya Bali taler budi punika makuta imanusa. Yening kilitang babaosan indik basa, sastra, miwah aksara saking para ahli punika , inggih punika basa makuta sastra, aksara makuta mandita budaya, miwah budi makuta imanusa. Sapunika mawinan, nganutin baos para ahli punika kapolihang panampen becik yening jagi ngawentuk manusa sane madue budi sane sadu gunawan,. Sapunika mawinan, cihna kalokalann antuk basa miwah aksara Bali punika mautama pisan katelebin olih alit-alite ngawit saking alit. Kawentenan kulawarga, utaminnyane sang maraga guru rupaka madue pabuat sane kalintang utama pacang ngicenin alit-alitnyane pangajah-ajah indik pendidikan karakter. Sapunika mawianan, kawentenan kulawarga pinaka genah utama sane pacang nglimbakang kebudayaan Baline mabuat pisan, sane prasida ngawangun karakter alit-alite pamekas karakter bangsa. Pendidikan karakter punika pinaka utsaha ngicenin pangajah-ajah alit-alite (para yowanane) antuk tutur-tutur utama ring sajeroning kahuripan, nangiang miwah ngupapira kawagedan sane kadruenang olih alit-alite, taler ngajahin alit-alite mangda urati ring palemahannyane. Sapunika mawianan, pendidikan karakter punika sapatutnyane ngawit saking kulawarga, utaminnyane ajah-ajahan saking guru rupakannyane (reramannyane) sane prasida ngicenin piteket-piteket, taler imba laksana sane patut katulad olih pianaknyane. Tetujon pendidikan karakter puniki mangdane prasida ngwangun jati tatwa (jati diri) para yowana sinah prasida minayang panglalah becik kalawan kaon ring aab jagate sakadi mangkin, madue budi sadu gunawan, taler prasida uning indik sane kaptiang utawi kabuatang ring kahuripannyane. Basa Bali pinaka akah pendidikan karakter sajeroning pakilitannyane ring budaya Bali. Indike puniki sangkaning basa bali pinaka sistem, madue uger-uger mabasa sane kawastanin anggah-ungguh basa Bali. Kawentenan anggah-ungguh basa Bali ngawinang basa Baline kabaos unik santukan sangkaning kawentenan anggah-ungguh basa Bali, prasida ngicenin alit-alite pangajah-ajah indik tata krama mabaos. Salanturnyane basa Bali kabaos unik sangkaning madue aksara Bali. Aksara Bali nyihnayang kaluihan budaya (peradaban budaya yang tinggi). Tiosan punika, basa Bali kabaos unik sangkaning madue makudang-kudang kosa basa, sakadi kruna ‘makan’ ring basa Indonesia yening terjemahang ring basa Bali, inggih punika ‘neda’, ‘ngamah’, ‘ngaleklek’, ‘madaran’, ‘nunas’, ‘ngajeng’, ‘ngrayunang’. Kawentenan uger-uger mabasa Bali utawi anggah-ungguhin mabasa Bali sajeroning pakilitannyane ring budaya Bali ngenenin indik tata susila (etika dan sopan santun) taler nincapang pangrasa ritatkala mapagubugan ring masyarakat. Sapunika mawinan, ngwangun rasa tresna ring basa daerah (basa Bali ring sajeroning basa ibu), punika utsaha utama nglimbakang budaya Baline.  
Silih tunggil utsaha para krama Hindune ring Bali nyomya kawentenan Buta ring sajeroning angga inggih punika antuk ngamargiang upacara taur ritatkala sandyakala sane nepek ring rahina Tilem Kasanga. Utsaha punika kamargiang antuk nyiagayang upakara marupa sesajen, segehan, taler caru. Ri sampune ngamargiang Taur Agung, raris kalanturang antuk acara ngrupuk sane madue suksma ngesahang Bhuta Kala ka genah utawi wit nyane soang-soang masarana antuk geni miwah kalanturang antuk negen Ogoh-Ogoh (simbol Buta) ring sajebag desa. Asapunika utsaha krama Hindune ring Bali mangdane kicen kasalametan miwah karahayuan ring sajeroning baya taler panglalah kaon. Salantur nyane, rahina benjangne krama Baline ngamargiang Nyepi salami arahina. Sakewanten para krama Hindune ring Bali punika taler para janane ring sajebag jagat, ngamargiang rahina Nyepi warsa 2020 (Saka 1940) puniki karasayang mabinayanan. Wenten parindikan sane kalintang ajerih saking kawentenan Buta sane prasida ngarauhang panglalah kaon ring sajeroning kahuripan i manusa. Sasab marana sane nglimbak punika kawastanin Corona utawi Covid-19 sane nibenin para janane. Krama Baline ngamargiang uger-uger guru wisesane mangdane ngawatesin pagubugan (social distancing), nenten medal saking girya, jero, utawi pakubon soang-soang, sadurung rahina suci Nyepi punika rauh. Para kramane kaptiang mangdane ngamargiang pakaryan ring girya, puri, jero, utawi pakubon soang-soang taler ngirangin parikrama sane mamargi ring jaba griya, puri, jero, utawi pakubon. Nganutin wit kruna, taur maartos naur (mayah) miwah artos tiosan inggih punika yadnya. Salantur nyane kruna agung maartos ageng sajeroning paiketannyane ring jagate inggih punika Bhuana Agung. Tiosan punika, kruna kasanga maartos sasih kaping sia ring sajeroing ketekan kalender masehi. Asapunika mawinan, suksman Taur Agung Kasanga inggih punika upacara utawi yadnya sane katur majeng ring Bhuana Agung ring sasih kasanga nepek rahina Tilem Kasanga. Nganutin lontar Sundarigama katlatarang yening sadurung upacara taur kalaksanayang, krama Hindune kaptiang mangdane ngamargiang upacara Bhutayajnya sane marupa caru ngawit saking desa-desa kantos ring soang-soang griya, puri, jero, miwah pakubon saking paletan sane nista nglantur sane utama. Salanturnyane, katlatarang ring lontar Sundarigama yening nepek rahina Tilem Kasanga punika manawita wenten makudang-kudang kahanan sane kaon sangkaning pikayunan sane kaliput dening kapetengan. Yening krama Hindune nenten nglaksanayang upacara taur taler eedan sane lianan punika prasida ngawinang kapralayan jagat (Bhuana Agung), gering nglingsebin para janane sami (gering sasab magalak), taler laksana para janane soleh miwah galak sangkaning kasusupin antuk kahanan Buta (wwang kasurupan Kala Buta) sane ngawinang aro hara ring sajebag jagat. Sakadi sane sampun katlatarang ring lontar Sundarigama, krama Hindune madue pustaka miwah srada indik ngamargiang taur prasida nyomya panglalah kaon sane nibenin jagate puniki, prasida rajeg malih taler kahuripan manusane setata slamet tur rahayu (mulih hayu ning praja mandhala sarat kabeh, wang ring sarwa janma, wastu ya paripurna). Nampenin indik sasab marana Virus Corona sane nibenin manusa ring sajebag jagad ri tepengane mangkin, krama Baline madue pangapti ageng ring sajeroning pamargin taur warsane puniki. Asapunika mawinan, yening upacara taur puniki prasida becik miwah patut pamargine, sinah pandemi sane sue taler akeh ngawinang manusane padem, prasida ical raris mawali ka segara (sasab marana pada mantuk maring samudra). Napi malih wus upacara taur kamargiang krama Hindune ngamargiang rahina suci Nyepi, sane kaptiang prasida ngicenin panyupatan ring sahananing mala sane magenah ring jiwa pramana antuk ngamargiang Catur Brata Penyepian. Toisan punika, wus Sasih Kasanga mamargi, nglantur ruh Sasih Kadasa sane kaumpamiang saluiring kahanane resik miwah suci (kedas) miwah kaaptiang mangdane rahina punika prasida ngicenin karahayuan ring sajeronin kahuripan manusane ring jagate. Nganutin pamargin upacara Nyepi miwah rauhnyane Sasih Kadasa, krama Hindune ngaptiang prasida ngaresikin taler nyuciang anggannyane. Sakewanten, ri tepengan mangkin sangkaning kawentenan sasab marana Covid-19, anggan manusa pinaka Bhuana Alit taler muatang taur anggen nambakin sasab marana sane nibenin angga sarira. Sasab marana sane dados pikobet para janane ring sajebag jagat puniki, ngrangsuk ring sajeroning angkihan (pernafasan) sane ngawinang sungkan taler prasida ngawinang padem. Nganutin teks Wrhspatitattwa, gumi miwah angga sarira punika kabaos sarwatattwa (sakancan kahanan sakala ring sajeroning Panca Maha Buta). Kawentenan pertiwi, toya, geni, angin, miwah bayu punika wenten taler ring sajeroning angga sarira sane marupa daging, getih, panes sarira, angkihan, miwah aung-aungan untek. Asapunika mawinan, angga sarira i manusa taler muatang taur sane kaptiang prasida nambakin sasab marana. Nanging, taur sane sakadi napi sane prasida kabuatang olih angga sarira? Yening suksma sarira muatang yadnya marupa tapa miwah brata anggen mareresik miwah masucian, asapunika taler angga sarira (stula sarira) muatang sakadi vitamin, protein, mineral, miwah sane tiosan, sane mawit saking sarin-sarin boga sane becik kasadanayang mangdane setata kenak taler prasida nambakin sungkan. Teks Nitisastra maosang yening ajengan becik punika madue cihna ngawinang anggane setata seger-oger (ring wara bhoga pustining awakya juga panengeran). Mangda ngamolihang pangan sane becik, patut naler kauningin sarwa pangan sane ten becik kasadanayang majeng ring angga sarira utawi sida ngawinang wisya. Salanturnyane, ring Nitisastra kabaosang nenten patut yening ngajeng daging sane nenten becik. Daging sane nenten becik kabaosang sakadi bikul, cicing, katak, lipi, ulet, miwah cacing. Makasami ajeng-ajenganne punika nenten dados ajeng tur mangdane kakelidin (Haywa mamukti sang sujana karta pisita tilaren, kasmalaning sarira ripu wahya ri dalem aparek, lwirnika kasta mangsa musika sregla wiyung ula, krimi kawat makadinika papahara hilangken). Sakadi sane munggah ring Nitisastra indik ajeng-ajengan sane becik ring sajeroning angga sarira, ngawetuang panarka yening sasab marana sane kawastanin Covid-19 mawit saking sarwa boga sane nenten becik. Taur sane kabuatang ring angga sarira antuk sarwa boga sane becik, tata cara ngolah sane patut, miwah ngripta pangrasa sane negdegin patut kautsahayang pinaka nyuksmayang angga sarira. Sakancan ajeng-ajengan sane jagi kajeng miwah sapunapi ngolah ajenganne punika, muatang uratian sane utama. Sakadi sane sampu kauningin, miara ngga sarira nenten ja wantah antuk ngamargiang olahraga. Sakewanten, ajeng-ajengan sane becik prasida nambakin panglalah sasab marana ring angga sarira. Indik ajeng-ajengan sane katur majeng ring para wiku umpaminnyane, sakadi sane sane munggah ring lontar Wrati Sasana (teks sasana indik pandita sane ngamargiang brata), sahananing sarwa pangan sane kasadanayang patut kauratiang utaminnyane sang sane kabaoas siddhanta inggih punika sane ngamargiang brata suci (tan yogya ika bhaksan de snag siddhanta suddha brata). Sarwa pangan sane kabaosang nenten suci sakadi daging manusa, bojog, banteng, macan, gajah, kuda, meong, dongkang, miwah lipi. Tiosan punika, sarwa buron sane rupannyane soleh kabaosang ajengan sane nista sakadi lintah, ulet, kuricak, teledu, lasa, toke, miwah cecek. Kabaosang naler sarwa pangan sane dados ajeng (muwah ikang yogya bhaksaken) inggih punika celeng alas, ayam alas, kebo, siap pitik, kedis miwah sahananing soroh ulam segara sajabaning buaya miwah soroh ulam sane magoba aeng taler soleh. Salanturnyane, tata cara maratengan taler patut kauratiang, sakadi ri tatkala ngaryanin ajeng-ajengan sampunang pisan yening kantos kaencegin buyung, legu, limpit, tuma, tengu, kutu, miwah kapinjal, asapunika kawastanin cemer, nenten wenang ajeng santukan kabaos sampun leteh utawi kotor. Pateh sakadi sahananing palemahan utawi entik-entikan sane wenten ring jagate, yening makasami entik-entikan sane madaun gadang punika prasida kasadanayang mangda ngamolihang vitamin sane becik anggen angga sarira (unsur nabati). Asapunika taler, mangdane angga sarira puniki ngamolihang vitamin sane mawit saking soroh beburon (unsur hewani), nganutin lontar Nitisastra miwah Wrati Sasana yening nenten makasami soroh buron punika prasida kasadanayang. Asapunika mawinan, tiosan ajeng-ajengan sane kawastanin becik salanturnyane patut kauratiang kasuciannyane sinah prasida mabuat majeng ring angga sarira. Sahananing ajeng-ajengan sane becik, resik, miwah suci punika sane sapatutnyane kasadanayang majeng ring angga sarira, katur pinaka taur. Ri tatkala napi taur sane kasadanayang majeng ring angga sarira punika kamargiang? Panyawisnyane malih kawaliang majeng ring ida dane soang-soang. Gumi (Bhuana Agung) miwah angga sarira (Bhuana Alit), kakalih punika patut kaupapira. Gumi pinaka genah ngaruruh urip sahananing sarwa murip. Asapunika taler, angga sarira punika linggih atma sane ngicen kauripan. (Yesi Candrika BASAbaliWiki)  
Majeng ring sapa sira sane sedek mlajah taler ngruruh kaweruhan, Sang Hyang Pangutpati, Sang Hyang Wagiswari setata kaaptiang mangdane rauh ngraris ngicenin kaweruhan pinaka pasuecanidane. Punika mawinan, ring rahina Saniscara Umanis Watugunung, krama Hindu mikelingin rahina tedunnyane kaweruhan punika antuk ngamargiang puja ring Sang Hyang Aji Saraswati. Ring sajeroning basa Sansekerta, kruna ‘Saraswati’, madue suksma ‘embahan’, ‘bebaosan’, ‘kruna’. Tiosan punika, ring kitab suci Weda, kruna Saraswati kabaosang wastan tukad miwah parab dewa. Salanturnyane, Dewi Saraswati naler kauningin pinaka sakti, Ida Bhatara Brahma utawi pinaka dewa ning aksara, dewa ning sekancan kaweruhan (widya), sane madue parab tiosan sakadi Bharati, Brahmi, Ptkari, Sarada, taler Wagiswari. Ngraris, para kawi ritatkala ngawitin makarya kakawian taler ngamargiang puja ring dewi kalengenagn mangda prasida rauh miwah ngicenin panugrahan. Sang sane sedek mlajah utawi ngruruh kaweruhan punika kawastanin sisia. Mangdane uning, ngamargiang, miwah dados sissia sane sujati, becikne uning ring swadharma manados sisia. Sakadi sane wenten ring kriya sastra Geguritan Kawiswara, wenten kocap jadma sane mapesengan kawiswara miwah makakalih sametonnyane kabaosang jadma sane weruh ring sekancan kaweruhan, taler setata bakti ring Widhi antuk dasar ngamargiang dharma. Kaceritayang yening Kawiswara pinaka putra sane kaping kalih. Rakannyane utawi semeteonnyane sane pinih duur mapesengan Sang Bajradana taler rainnyane mapesengan Sang Rasutama. Rasutama kocap akeh ngamolihang kaweruhan sangkaning mlajah saking tutur-tutur sane kabaosang olih Kawiswara. Tiosan manados rakannyane, Rasutama ngangkenin Kawiswara pinaka gurunnyane. Kawiswara ngicenin piteket-piteket ring rainnyane, inggih punika indik tata susila taler uning ring tetujon kauripanne ritatkala nyrewadi ka gumine, sinah prasida lempas ring kasengsaran idup. Kawiswara maosang yening jagi ngruruh kaweruhan sane utama, kaaptiang prasida ngasorang meseh. Kawiswara ngicenin pangeling-eling ring Rasutama mangda nyiatin meseh (sad ripu) sane wenten ring angga sarira imanusa sane ngawinang kasengsaran. Kawiswara malih maosang, yening angga sarira sane mapawakan ening prasida ngasorang meseh sane wenten ring ati. Sakewanten, mangda prasida uning indik punika, sang sane ngaruruh ening punika angga sarirannyane patut resik miwah suci. Ring genah sane resik miwah suci punika rasa ening sida kapolihang. Ening punika yening sad ripu utawi musuh sane nenem punika, sakadi kama, lobha, kroda, mada, moha, miwah matsarya prasida ical. Maka nenem meseh puniki kuat pisan. Arang jadmane sane prasida nyiatin nglawan sad ripu. Antuk punika pakilitannyane ring rahina suci Saraswati inggih punika ring rahina benjangne, arahina wusan Saraswati para kramane ngutsahayang mangda nuju genah-genah pamedalan toya anggen ngresikin miwah nyuciang angga sarira. Sakadi nuju ka pasih, tukad, danu, pancuran utawi palukatan, miwah genah-genah siosan. Pamargin bakti Saraswati punika sida paripurna yening sampun ngamargiang Banyu Pinaruh puniki makilitan ring sajeroning konsep gangga. Gangga punika mateges ‘membah’, ‘toya’. Punika mawinan ring sajeroning agama Hindu ring Bali wenten kakeniang pesengan Dewi Gangga pakilitannyane indik kasucian. ida sane katunasin rauh olih ida sang pandita antuk yoga mangda ngicenin panugraha ring toya sane suci magenah ring wadah utawi kabaos swamba. Pamargin upacara puniki muatang jnana santukan mangda prasida ngrauhang dewi-dewi sane prasida nyuciang miwah ngicenin amrta. Tiosan indik carita Kawiswara, Rasutama, miwah Bajradana, sane ketah kauningin inggih punika Arjuna ring sajeroning wira carita Mahabarata. Widya utawi kaweruhan nenten prasida lempas ring kalengengan, sane setata nudut kahyun miwah ngranayang sang sane ngruruh mrasa kalangen. Asapunika naler yening selehin saking Arjuna, sane kabaosang rupanidane bagus, taler sida nudut kahyun para widyadarine. Sakadi sane menggah ring kriya sastra Kakawin Arjuna WiwahaRitatkala Indraloka kausak-asik olih Raksasa Niwatakwaca, Bhatara Indra makahyunan wantah Sang Arjuna sane prasida ngasorang Niwatakwaca. Sakewanten sadurungne Arjuna kauji tapanidane antuk widyadari. Sakewanten para widyadarine nenten prasida ngoda Sang Arjuna. Salanturnyane Bhatara Indra naler tedun ka marcapada nyuti rupa dados apsari ngoda Sang Arjuna. Sakewanten, tapan Sang Arjuna kantun teguh. Indike punika ngawinang, Bhatara Indra nyansan teguh kayun ida, yening Sang Arjuna prasida ngasorang Niwatakwaca. Sadurung Arjuna nuju Indra Loka, ida naler kauji teguh tapanidane antuk celeng alas. Irika Sang Arjuna kacunduk Bhatara Siwa sane nyuti rupa dados Kirata. Arjuna prasida ngasorang celeng alas. Antuk kasaktian idane punika Arjuna raris kicen panugrahan marupa panah pasupati sastra olih Bhatara Siwa. Yening seleh-selehin, panah punika pateh sakadi manah marupa kaweruhan. Kaweruhanne sane kabaos senjata utama ngasorang pikobet-pikobet sane wenten ring kahuripan. Antuk tapa, brata, yoga, miwah semadi sane kukuh, Arjuna patut ngamolihang panugrahan punika. Parikan caritane baduur ngicenin sasuluh majeng ring para sisiane yening patut ngutsahayang kaweruhan punika anggen nglintangin sengsaran urip. Tiosan punika, pinaka sang sane sedek malajah utawi dados sisia. Sang Arjuna ritatkala matapa ngulengang bakitidane ring Bhatara Siwa, sadurung kicen panugrahan ida wenang kauji. Asapunika naler para sisiane patut kauji sadurung molihang panugrahan. Punika mawinan, sakantune dados sisia patut setata uleng miwah teleb mangda kaweruhan sane utama sida kapolihang. Pangacepe kaweruhanne punika prasida maguna ring sajeroning kahuripan.  
M
Autobiografi indik "Wajah Plastik" danene.  +
Gegambaran mozaik saking luu plastik  +
Saluwiring pakibeh adat istiadat ring Bali minakadinnye nabdabin sekancan kasingsalan risajeroning awig-awig ring Bali, taler ngeninin paiketan para warga rikala ngemargiang utsaha makasamian ipun misaratang kapastikayan ngeninin uger- uger seantukan leket paiketannyane mantuka ring sima sane sampun memargi. Panyuratan puniki maduwe tetujon mangda para warga sayan ngawikanin kawentenan paiketan awig-awig mantuka ring uger-uger inucap. Ngawigunayang study yuridis, panyuratan puniki pacang mitatasang sajeroning pamaridabdab sane patut kasungkemin olih sang mautsaha utaminnyane wargi sane mawit saking dura desa rikala ngemargiang utsaha ring Desa Pakraman.  +
Kantun wenten warga Bali sane jenek ring pagunungan ngupapira gong barungan kuna melakar antuk perunggu lan wesi sane kasengguh gong gede. Barungan kekelentingan inucap kaupapira pinaka piranti utama rikala ngemargiang upacara yadnya mewastu prasida nyujur kalestariannyane. Ngawitin abad-20, wewidangan sane siosan ring Bali nenten malih katah nganggen Gong Gede seantukan sampun kagentosin antuk barungan gong sane anyar. Gong Gede kantun lestari ring wawidagangan pagunungan seantukan kawentenannyane tan prasida kepasahang antuk upacara yadnya inucap sane misaratang sekancan tetabuhan manut tetuwek yandya sane kemargiang. Kawentenan makudang tetabuhan punika taler sapisanan kawigunayang olih I krama nyujur kelanggengang gong inucap. Panyuratan puniki matetujon maosang sapunapi krama Bali ring pagunungan ngupapira lan nyaganin Gong Gede pinaka agem-ageman, antuk ngawikanin pengawitnyane, paiketan krama, swaran tetabuhan, mangda sauninga napi sane ngawinang Gong Gede inucap prasida ajeg lan lestari.  +
Pidangingnyane agrowisata ten sios ring ngelinggihang sektor primer (pertanian) ring sektor tersier (pariwisata) sane matetujon nincapang pikolihan i petani. Petani lan sektor pertanian pacing ngamolihang kawigunan saking kawentenan agrowisata. Agrowisata taler prasida nyaganin kalestarian sektor pertaniane lan ngalimpasang sektore puniki mangde nenten kapinggirang. Wenten mekudang kudang dadalan mantuke ring para wisatawane meled ngaksinin kaluwihan palemahane sane gumanti limbar taler ngaksi kewentenan agrowisata inucap. Makudang wawidangan ring Bali rikala mangkin gumanti katincapang dados agro wisata, nanging mabinaan pamargi nganutin praciri suang suang wawidangan. Kawentenan makudang praciri punika patunyane dados pangulation rikala pacang ngardinin tata cara nincapang agrowista nganutin kawentenan praciri sane mabinaan ring suang suang wawidangan inucap. Panyuratan puniki mahbahang sekadi tinglas sapunapi pemargi utsaha nincapan agrowisata ring Bali, tur mapengati mangda prasida dados imba ring wawidangan siosan sajebag panegara Indonesia.  +
Panyuratan puniki matatujon ngicenin gagambaran inggihan pandemi Covid 19 mapikobet kalintang dahat mantuka ring perekonomian tur sane lianan ring Bali pinaka wawidangan sane ngumandelang widang pariwisata. Metode sane kawigunayang ring panyuratan puniki inggih punika metode diskriptif kualitatif. Teknik ngapupulang data majalaran antuk observasi, wawancara lan dokumentasi. Pikolih panyuratan mitegesang inggih punika sejaba pikobet negatif sane kawetuang olih pandemi Covid 19 wenten taler pangrabda positif widang ketenagakerjaan ritepengan utsaha nincapang digitalisasi transformasi pakaryan sane misaratang mangda prajanane digelis nampenin sekancan paobahan sane ngawentuk tata kauripan lan dunia kerja sane anyar manut pakibeh revolusi industri 4.0. Kapisaratang utsaha sane komprehensif kawicaksanan sane sagelise lan mawiguna natingin pikobet pandemi Cocid 19 ring widang ketenagakerjaan mangda prasida angayomin lan ngawaliang kasukertan prajanane inggihan rikala mangkin rauhing mariwekas sasampun pandemi.  +
Adung adungan visual lan koreografi ngeninin topeng tradisional Jepang lan Bali gumanti dahat kakatonang, yadiastun pailetan sane tepas ngeninin topeng mantuka ring maka kalih budaya punika tan prasida kacihnayang riantuk data sane katureksa saking witnyane. Jajaran makakalih nyane mawiguna mitatasin sasolahan topeng inucap. Topeng sane katulengin inggih punika Shishi Asu/Singa ( Jepang ) lan barong ( Bali ), Hannya ( Jepang ) lan Rangda ( Bali ) sane sumaih ring sang juru teluh lan wong wreda suci Okina( Jepang ) lan Sidha Karya ( Bali ). Paiketan sane manawi prasida kacarca pinaka patemon budaya lan pikayunan i manusa. Nanging basa visual rikala topeng punika kasolahang lan taksu sane dados caciren manawi mawit saking Tantra India.  +
Panyuratan puniki ngawetuang gagambaran indik tatincapan ipun pragina wong istri ngeninin sasolahan topeng Bali sane kamedalang mapangawit saking pabligbagan lan email para panyurat inucap. Nganutin gagambaran sane gumanti ketah mitatasang inggian kantun arang para istri sane nyolahang makadi wentuk seni puniki tur karuntutin bacakan makudang pare istrine sane manados pamucuk sane mucukin paobahan. Sang panyurat mitelesin sapunapi ipun pinaka pragina lan pamiteleb dura- Bali,ipun ngamanggihin makudang satua, rasa meled uning lan pikobet sane tan doh mabinaan ring paurukan lan pangalaman ipune.Pamineh ipune niagaang gagambaran sane jangkep ngeninin makudang parindikan utama mantuka ring para istri ring jagat teater Asia.  +
Nyuh lan juuk  +
Sasuratan puniki madue tatujon mangdennya prasida makta kakuatan intelektual natasin budaya mantuka ring makudang cita Bali ngeninin budaya sane katon campuh inggihan marupa budaya napi ke idiologi. Natasang budaya boya je pateh ring mitelebin budaya, nanging marupa tatimbangan sane mitegesang budaya mawentuk kaiwangan ring pemarilaksanannyane karuntutin antuk gagambaran sane ngeleganin mantuka ring Sang Angawe Rat. Orde Baru mitegesang kabudayaan marupa pamineh mangda prejanane anut tur seneng nampi pariwisata global. Budaya nenten malih ngeninin asapunapi prejanane mapakardi nanging wantah mikayunin sekancan dedagangan sane prasida keadol tur kadabdab marupa" tradisi kuno" . Bali pinaka swargan inggihan wantah marupa klise. Nusa Bali puniki mangkin wantah nagingin panyumpene Madam Soeharto ngeninin Disneyland. Rarincikan kapitalis ngeninin panincapan gratis tanpa tanggu tan madue kasumaihan mantuka ring kosmologi Bali sane gumanti mautama mawaste Kali Yuga, sane pamuntatnyane marupa karugaan sane dahat; taler mantuka ring pamineh populer saking dura negara sane tan rered ngawetuang paobahan. Yadiastun je kabudayaan mapenampen i manusa pinaka sang sane nambet nanging ipun sering ngalepasang raga saking kapaiketan idiologi kabudayaan riantuk mitelebin kabudayaan sewates pinaka tata pakraman ipune sedina dina.  +
Pabligbagan ngeninin budaya Bali kantun kimeng seantukan napi sane kesengguh kebudayaan gumanti durung tatas pisan. Napike kebudayaan punika pinaka unteng utawi jenyana manusa Bali, napike eka daya politik order baru, utawi wantah madedagangan seni balih balihan lan saluwir ipun mantuka ring sang mawisata. Arang sane tatas ring Indonesia, gumanti Bali sampun kasub ring Eropa ngawit sadurung para atiti saking Barat rauh ke Bali ngaruruh swarga ring mercapada. Sejarah Bali tan prasida kepisahang ring panyumpenan manusa Barat. Manut penampen pangulati budaya, Bali saking ngawit pinaka merek sane sandang adol, inggih punika wantah budaya sane merupa parilaksana manusa Bali. Mangda tatas ring kawentenan Bali rikala mangkin patut sauninga ring pamineh konsumsi lan branding. Yadiastun sane katon dados dagangan wantah sekadi barang utawi pengalaman, nanging sujatine mabinayan. Panyuratan puniki najenin kateleban artos ngeninin tata titi branding manut penampen budaya.  +
Sapunapi penampen manusa Bali? Panyumpene ngeninin Bali sane kasengguh swarga ring sekala gumanti nungkalik ring kajusatiannyane. Antuk punika kapisaratang rarembayan ngeninin sape sira sane wenang ngangganin Bali, sekadi punapi lan rikapan. Parindikan puniki taler mapaiketan sareng napi sane dados unteng pabinaan inucap, napi ke wantah nyihnayang bukti utawi kasingsalan penampen, lan sapunapi pabligbagan inucap ngelempasang pilihan. Pikayunan sarwa kuasa sane kasengguh monolog kesenengin olih sang sane kuasa gumanti mewiguna nanganin pajugjag. Siosan ring punika, pikayunan mapablibagan sane paras paros ngutamiang kaadungan kantun kasungkemin olih I krama nanging sayan kalempasan. Kasujatiannyane, mararembayan dahat mawiguna ngulati kaadungan, gementos monolog ngutamiang utsaha natingin parindikan sane dahat meweh. Ring Bali, unteng pamineh mawit saking napi sane kapikayunin manut warisan budaya saking rihin.  +
Bali, 50 years of changes: A Conversation with Jean Couteau, Eric Buvelot lan Jean Couteau sampun mikolihang gagambaran sane gumanti sukil, nyapuhang, lan ngawetuang gurnita ngeninin kaelingan, pratingkah mapraja, lan kauripan maagama ring Bali, tur tategak Bali ring wawengkon Nasional Indonesia. Tan sumbangsaye malih, puniki marupa utsaha sane pinih kainggilang mangdennye prasida misuguhang pangaksi ngeninin nusa sane sajangkepnyane sasukat Fred Eiseman, Jr's Bali : Sekala lan Niskala ( 1990), utawi Adrian Vickers Bali : A Paradise Created ( 1989). Nanging pakarya puniki nenten marupa narasi sejarah,utawi puncuk panyuratan sejangkepne makudang kudang warsa ngeninin separiindikan sane wenten. Katimbang sekadi kapanggihin transkrip widia tula ekpatriat sareng kalih, Buvelot pinaka jurnalis sane jenek ring Wadingan punika ngawit saking 1995, lan couteau pinaka pangripta, pinuleng sosial lan komentator kasub sane jenek ring Bali ngawit warsa 1970.  +
PALET 1 SETTING: Magenah ring abian utawi tegalan sane sampun akeh katandurin entik-entikan minakadi pala wija, pala gantung, pala rambat, miwah sahananingipun. Sakemanten wenten aundag tanah sane nenten madaging entik-entikan lan madaging plastik sane akeh matumpuk. GEDE PURNAYA negak di baduur batu sane magenah di samping plastik sane matumpuk punika PURNAYA: Aduh Dewa Ratu, luu napi ja niki ane metumpuk-tumpuk di tegalan tiange? Yen keneh-kenehang. Abulan suba luu makacakan dini, uli uliane abedik jeg ngancan ngebekang tur jani dadi cara bukit. Inguh tiang ngenehang kenken ja tegalan tiange ne. Lantas rauh NYOMAN DUAJA jagi ngutang luu di tegalane Purnaya. PURNAYA: Ih man apa kel gae ditu? DUAJA :Ngutang luu lah, kadan awake raga kel ngutang pipis? PURNAYA :Ih dong tingalin malu Man, to luu suba makacakan ditu dong ngawag- ngawag awake nagih ngutang luu. Kone anak Bali to suba nyalanang ane maadan Tri Hita Karana, adi jeg ngawag ngutang luu, dija ane maadan Palemahan ento ane satata satya sareng lingkungan. DUAJA :Dueg ja masi Gede Purnaya. Nah sabar malu De, ne sujatine tiang ngutang luu dini wantah kel dadi investasi. PURNAYA : Apa? Investasi kone, ento luu Man tusing ja pipis ane ngidang dadi investasi. DUAJA: Justru itu, karena luu itu bisa dijadikan investasi. PURNAYA: Maksud Nyoman to apa? DUAJA: Nah kene ceritane De, kan rage ngelah timpal ane tegalane patuh alah awake, bek misi plastic, ia kone maan pawisik mangda ngurug plastik ento aji tanah, terus to pulanina tanah ento aji punyan juuk. Jeg mebuah plastik kone punyan juuke, adepa di peken jeg laku keras jani buah plastik ento. PURNAYA: Men jani kenken rage tusing ngelah punyak juuk ne ada tuah punyan duren dogen. DUAJA: Bah sing kenken malah to luungan biin. Juuk kan cenik buahne, yen duren bisa gedenan biin. PURNAYA: Oh nyak seken to, men jani kenken carane. DUAJA: Jeg aluh to, tanem gen alah punyan biasa. PURNAYA: Maksud awake apa? DUAJA: Badah aduh lengehne ngelah timpal, ane paling si malu ngae malu bangbang. PURNAYA: Ih ngudiang ngae bang-bang, nyen ane kal tanem ditu? DUAJA: Bah awake be ane lakar tanem rage ditu PURNAYA: Meh seken to? Sing mati rage nyanan toh? DUAJA: Tusing lah, ne ngae bangbang anggon ngurug plastike ento, masak nyen timpal pedidi kaurug. PURNAYA: Men di be suude urug rage tanahe kudiang jani? DUAJA: Ih pulain duren nyanan, punyan duren ento mabuah dadi plastik terus to adep. PURNAYA: Ah seken to? Kenapa sing semangka gen pulain? DUAJA: Ah dadi gen yang penting inget bagi-bagi komisine nah. PURNAYA: Oh nah santai gen nyanan yen be mebuah durenne. Oh saja kel siam sing punyan ne? DUAJA: Oh ingetang nyiam nah tiga kali sehari sesudah makan PURNAYA: Adi alah minum obat dogen. Nden malu yen pupuk perlu sing? Rage sing ngelah pupuk jani. DUAJA: Perlu lah, amen keto jani atehina ja meli pupuk PALET 2 Di tengah alase sane wenten punyan duren gede ngandang di tengah margi alase. Duren punika mabuah emas makasami gede-gede PURANAYA majalan-jalan di alase lantas ngoyong di punyan durene punika PURNAYA: Bih adi gede-gede san buah durenne nah jeg mas dogen asane isine puk Wusan punika wenten buah duren sane ulung pas di arep PURNAYA mare bukak. Buah durene punika nenten je misi emas dogen. Di buah durene punika wantah wenten anak cenik sane ngeling. PURNAYA: Ih dadi ada anak cenik dini di tengah durene, nah yang penting rage sugih hahahaha ulian duren. Lantas ada duren macepol sane pas ngenenin sirahne PURNAYA raris limuh. PALET 3 Magenah ring tegalan Gede Purnaya. PURNAYA sedeng sirep di batan punyan poh ane gede lantas DUAJA teka ngalih sambilanga nundun I Purnaya. DUAJA: Ih Purnaya Bangun-bagun… PURNAYA: Ih ada apa ne semengan gati nundun raga, DUAJA: Aruh semengan kone, suba sanja ne De PURNAYA: Apa? Sanja? aduh bangkung rage konden ada ngemang ngamah ne (Purnaya rengas nagih enggal-enggal mulih). DUAJA: Ais, sabar ke malu. Ne rage kal matakon kenken punyane? Suba ada perkembangan? PURNAYA: Uli aminggu raga mula punyan ne, masih tusing ada mentik. DUAJA: Pasti awake engsapan yiam ae? PURNAYA: Ye sajan puk adi jeg engsapin dogen nyiam. DUAJA: Badah kenkenan men ngelah punyan mentik engsapang dogen nyiam toh. PURNAYA: Nah sabar gen malu Jhon, jani ba kal siam. PURNAYA raris nyiam punyane ento. Saget wenten suara grudug lan ujan bales. Wusan punika tanahe makeplug wenten anak cenik ngeling uli tanahe. PURNAYA: Ih Nyoman, adi pesu panak uli punyan ne ento man? DUAJA: Adi tumben keto nah biasane nak nyak ye pesu punyan, apa ja ane ngranayang nah? Saget wenten raos saking langit SUARA: Rare puniki lekad santukan madue tetujon jagi kewaliang kaentegan para manusa ring marcapada, kaentegan sareng dewa, manusa sane lianan tur gumi genahe melinggih. Sira ja sane jagi nguwugan jagate puniki lakar kepadaman olih sang rare puniki. PURNAYA: Apa tuni ngomong to? DUAJA: Oh awake masih ningeh munyi to? PURNAYA: Oh awake masih ningeh? Berarti ne bhatara ane ngeraos ne. DUAJA: Nah yen keto berarti ne tusing ja raos boya, berarti rare ne seken lakar ngisiang gumi. PURNAYA: Bih berarti ane hubungane ajak ipian titiang dibi. DUAJA: Maan ngipi apa awake De? Ngidang ngipi awake? PURNAYA: Ih adi bani keto awake ngeremehan rage adi? Awake tusing nawang ipian rage biasane seratus sepuluh persen terbukti beneh. DUAJA: Bihh, serem san asane nok. Nah kenken ipian awake ento? PURNAYA: Nah kene kone ceritane. Rage kone mejalan di alase pedidi, saget di tengah rurung alase ento ada punyan duren ane buahne ngaad sajan. Nah awake nawang apa isin durene ento? DUAJA: Ije je rage nawang? Kan awake ane ngelah ipiane adi rage takonin. PURNAYA: Ye sajan puk hehe. Isin buah durene ento tusing je duren. Nanging isine ne to emas bek gati. Nah tusing emas dogen kone isin durene ento, durene ento masi misi panak cenik. DUAJA: Bih, keren ipian awake puk, men kenken biin? PURNAYA: Suud to ada buah duren biin ulung, tepena sirah rage, rage langsung limuh suud ipiane. DUAJA: Badah! Yen keketo asane luung ipian awake De. Nah ne jani kal kudiang ne panak cenik ne? PURNAYA: Ahaa, perlu sing gaenan banten telung bulanan? DUAJA: Ih lengeh celenge, adi ngawag-ngawag ngaenan banten telung bulan. Awake nawang pidan rare ne lekad? Nyen memene? Nyen Bapane? PURNAYA: Hehe tusing nawang puk, kan tebak-tebak dogen je. DUAJA: Ah pang sing kene, pang sing keto, jeg aba gen anak cenik ne ke balian lan kelihan dini. PURNAYA: Ane cen alunan Man? Ke kelihan malu apa ke balian malu? DUAJA: Aduh! Lengeh celenge!! To lo sik Jero Kelihan Mangku Pancer balian lan kelian di desa ne. PURNAYA: Oh sik Jero Pancer, oh nah lan abe rare ne kemu. Ih sajan bangkung rage nyen ngemang ngamah? DUAJA: Arah to urusan belakangan, tusing je mati bangkung awake mare awai tusing baang ngamah. Mai jeg enggalan majalan. PALET 4 Magenah ring jero MANGKU PANCER irika wenten masi wenten PAN BADRA sareng MEN BADRA. JRO PANCER: Apa ane ngidang Pan Badra bang si gelahe, yen tiang ngidang ngemang Pan Badra Pianak Muani. PAN BADRA: Napi je sane jro kayunan tiang jagi jangkepin. MEN BADRA makisi-kisi ajaka PAN BADRA MEN BADRA: Seken beli lakar nuutin mekejang keneh kelihan sekaligus balian ane sesai mamunyah ne? PAN BADRA: Men kudiang biin luh, iraga suba tusing nyidang ngelah panak. Beli masih tuah pianak adiri saking reraman beli. Pasti nyanan reraman beli lakar ngenah megantung di tiing petunge luh. MEN BADRA: Nah amen suba keto keneh beline lan jalanan, sakewala tiang mebesen melah-melahang ngomong ajak Jro Pancer nah bli. JRO PANCER: Kenken?Ada ne kuangan? PAN BADRA: Nenten jero sami sampun siaga, tiang jagi nuutan napi ja pikayun Jero. JRO PANCER: Engken? Mekejang? Yan keketo tiang tuah asiki, Pan Badra patut ngadep tanah ane di tegalan punika. PAN BANDRA: Ih balian loba, suba mekejang tanah tiang nagih adep cai jani biin nagih ngadep tanah cang. Cuih cang tusing je lakar nyak ngadep tanah. yening Jro ngidang gemang tiang pianak muani tuah akijapan mata mare cang lakar ngidang nuutan munyin jrone. Wenten lantas I SIDIA pecalang ne Jro Pancer. Ia melaib angkihane nyangsur ngereh Jro Pancer SIDIA: Jro, wenten kocap anak sane ngrereh Jro. JRO PANCER: Nyen to Yan? Sing kaorahin ne bapa nu nerima pasien dini? SIDIA: To Gede Purnaya ajaka Nyoman Duaja Jro, suba kal orahin tiang tapi kone anak penting sajan Jro anak menyangkut urusan dunia kone! JRO PANCER: Badah apa je gaena ajaka dadua to, ngae ruwet gen puk tusing ngerti rage sibuk ne. Saget PURNAYA sareng DUAJA melaib ngangsur ngalih Jro Pancer sambilangan ngaba panak. Raris panak sane kabakta olih Purnaya punika kaambil olih Jro Pancer kaicen ka Pan Badra JRO PANCER: Neh jani pianak muani akijapan mata, hahaha ne jani Pan badra harus ngadep tanah ane di tegalan ento. PAN BADRA: Kenken ne maksudne? JRO PANCER: Nah ne penting jani tegalan pan badra suba tiang ane ngelah ne jani pan badra lan men badra pesu uli dini yan tusing gelahe lakar Nundung Pan Badra uli desa. MEN BADRA: Ih sing dadi kenene, tiang tusing lakar nyak ngadep tanah tiang. JRO PANCER: Ih Men Badra nawang apa to satya wacana hah? To tuni kurenan cai ane manunyi yen ngidang bang cang panak akijapang mata jeg lakar maadep mekejang tanah tegalane. MEN BADRA:Ih kelihan lebihan bog-bog, asanan nyanan kenken karma phala to nah. JRO PANCER: Ih lebian munyi cai, Sadia aba jleme-jleme ne pesu diolas.. SADIA: Ngihh jro SADIA raris nundung PAN BADRA ajak MEN BADRA PESU. PAN BADRA: Ihhh sajan balian berek. Kenkenan gumine melah yening ada kelihan biin misi dadi balian ane nista kekene? Kene ane meadan guru wisesa? Nah santukang tiang satya wacana tiang lakar ngadep tanah tiange sakemaon inget karma phala pasti mejalan Jrooo….. Wusan PAN BADRA miwah MEN BADRA katudung, PURNAYA miwah DUAJA nglanturan ngeraos majeng MANGKU PANCER. PURNAYA: Jro, ampura niki, sujatine tiang jagi nglanturan ngeraos akidik indik.. JRO PANCER: Gelahe suba nawang apa ane lakar Gede ajak Nyoman raosan jani. DUAJA: Maksud jero napi? JRO PANCER: Ne pasti masalah panak cenik ane tuni to kan? Saja sing? DUAJA: Bih jakti san nika jro. Men jro uning napi pikobet sane polihan titiang lan Gede indik rare punika? JRO PANCER: Bih masak ane keketo gelahe tusing nawang. Pasti Gede lan Nyoman maan nuduk rare ne di tegalan, saja sing? PURNAYA: Bih jakti san nika jro DUAJA: Jeg mula seken jro mangku pancer to mula balian ane paling top. Nah yening kekenten napi sane ngaryaning asapunika jro? JRO PANCER: Pasti Gede ajak Nyoman maan ngurug plastik di tegalan, lantas di ba duur urugan plastik ento kapulain bibit duren beneh sing? DUAJA: Bih jakti nika tu. Sujatine tiang anak nuutang timpal tiange ring kota, ia masih patuh ngurug plastik nanging punyan sane kapula nika tios jro. Tiang mamula punyan duren timpal tiang sani ring kota nika mamula punyan juuk jro. PURNAYA: Punapi men jro, iriki titiang anak nenten medue punyan juuk, sane wenteh wantah punyan duren kemanten. Buah duren kan agengan nika sareng buah juuk. Sira uning akehan tiyang polih rejeki. JRO PANCER: Aduh pelih to De, anak tusing dadi plastik ento pulain ajak duren. Anak harus juuk sane patut kapula de. PURNAYA: Oh kekenten ngih jero, nah niki nyambung akidik, sedurung punika kocap tiang polih ngipi nuduk duren sane isine mas-masan sareng anak cenik, napi nika artine ngih jero? JRO PANCER: Bah jelek to artine De, nyening ngipi maan nuduk mas pasti wenten sane nenten enteg di tegalan Gede ne. DUAJA: Oh sajan jro. Dugas tiang mare maan nuduk anak cenik puniki. Wenten suara saking langit sane ngerosan rare puniki jagi nyaga kaentegan ring marcapada, ten punapi nika jro? JRO PANCER: Bih sing kenken. Ento ane tusing seimbang artine kene Man, timpal nyoman kan juuk pulane, nah nyoman kan duren pula yoman. Makane to ane tusing enteg utawi seimbang orang. DUAJA: Oh kenten ngih, men mangkin punapi rare punika? JRO PANCER: Tenang, urusan ento depang Jro ane ngurus, ane penting jani Gede patutne nglukat di tegalan. PURNAYA: Punapi nika carane jro? JRO PANCER: Jani Gede harus ngadep tegalan gedene. DUAJA: Tusing dadi mecaru kemanten jro? Pedalem timpal tiange nika jro, ten wenten malih genah anggen makarya. JRO PANCER: Oh harus ento Man, santukan tanahne Gede suba leteh apa buin krana mamula palstik. Tusing ada caru ane ngidang nglukat tegalane ento. PURNAYA: Bih amen keto dija tiang lakar mekarya Jro? JRO PANCER: Nah Gede malu harus ngadep tegalan gede ento, pipisne to anggon ngae usaha baru, anggon menin umah anggon menin sanggah, nyak sing? PURNAYA: Becik sajan nika pikayunan Jro, nyen adol tiyang tegalan tiyange, tiyang dados pengusaha sukses, umah luung, merajan luung, bih jeg komplit idup tiyange jro. Nah sane mangkin sira sane jagi numbas tegalan tiyange? JRO PANCER:Nah jeg aman to De, nyanan gelahe ane ngurus, pokokne gede jeg nerima pis beres. PURNAYA: Bih cocok nika asane jero. DUAJA: Nah de, adep be tanahe ento, inget gen ngedum nah PURNAYA: Adi ngedum tanah? Kan ane ngelah tegalane rage. DUAJA: Nah de inget nake ane maadan satya mitra. PURNAYA: Nah amen keto satu persen gen nah komisine. DUAJA: Nah sing kenken. Ih sajan jro santukan sampun galah tiyang sareng kalih nglungsur pamit ngih. JRO PANCER:Nah mu ja, adeng-adeng di jalan nah. PURNAYA: Ngih jero suksma. (PURNAYA lan DUAJA majalan sambilange magending): Kita orang kaya…kita orang kaya PALET 5 Megenah ring natah jero sane asri MEN BADRA negak sambilange mamula punyan di natahe sambilanga ngempu pianakne PUTU ARTAWA MEN BADRA: Mai tu tulungan ja kesep meme! Bibit punyan di samping ceninge. ARTAWA: Ngih me (sambilanga majalan nyemak bibit punyanan) MEN BADRA: Suksma ngih Tu. ARTAWA: Meme, meme punyan napi niki adane me? MEN BADRA: Oh to punyan juwuk adane cening. ARTAWA: Men kenken rasan juwuke ento me? MEN BADRA: Rasan juwuke ento manis alah muan Putu dugas mekenyem. ARTAWA: Ih meme. Oh saja me kenken carane memula punyan me? MEN BADRA: Putu dot nawang kenken carane? Yen dot mai jemak bibite bin besik. ARTAWA: Nah antiang malu me. Putu jani lakar nyemak bibite ento. ARTAWA raris ngambil bibit sane wenten, raris ia mewali ka meme ipun MEN BADRA: Nah yen suba jemak jani tuutan meme nah. ARTAWA: Alon-alon carane ngajin ngih me. MEN BADRA: Ngih Tu, sane kapartama cening ngae malu bang-bang anggon tongos mula juwuk. ARTAWA: Aampun me, suud punika napi ngih me? MEN BADRA: Nah nyen suba jani jang bibite di bang-bangne suud to urug di tanahe. ARTAWA: Oh sube me, suud to jani siam ngih me? MEN BADRA: Nah to dueg, mu jani langusng siam punyane Saget wenten punyan plastik ane mentik ring genah Artawa mamula ARTAWA: (makesiab, bingung)Me, ne punyan apa ane mentik jani me? Adi langsung mentik punyane? MEN BADRA: Ih ne punyak plastik adane. Adi bisa saget mentik punyan plastik mentik. ARTAWA: Men punyan plastik ento kenken asane? MEN BADRA: Punyan plastik ento tusing dadi ajeng tu, plastik ento nyanan dadi adep. Saget teka PAN BADRA nyagjagin panak lan kurenane. PAN BADRA: Ada apa ne rame gati? MEN BADRA: Tuni tiyang ajak Putu kan mamula juuk pa, nah pas Putu nyobak mula juuk saget langsung mentik punyan, nanging tusing ja punyan juwuk ane mentik. Ane mentik ento wantah punyan plastik pa. PAN BADRA: Apa? Punyan plastik cen cobak bapa tolih, PAN BADRA langsung nyingakan entikan punyan plastik ane mare mentik punika PAN BADRA: Ih sajan niki buk. Niki punyan plastik. Punyan plastik ane paling lung ane maan tolih bapa. MEN BADRA: Men yan suba keto apa artine pa? PAN BADRA: Ento artine punyan ne wantah punyan ane paling mael yan adep buahne me. Nah punyan ne masi paling enggal mebuah yen bandingan ajak punyan ane lianan. MEN BADRA: Bih men keto berarti enggal sugih iraga ajak dadua pa, ARTAWA: Wuih sugih pa? Amen keto kenapa tusing pula di tegale dogen punyane pa? PAN BADRA: Aduh yen unduk di tegal iragane…. ARTAWA: Kenapa tegalan iragane pe? MEN BADRA: Nah jeg tagaran gen jani orain Putu pa. PAN BADRA: Nah sebenarne. Tegalan iraga suba makelo kaadep baang Jro Balian Pancer, Tu.. ARTAWA: Adi bisa keketo pa, adi bisa Jro Pancer ane ngadep? PAN BADRA: Sujatine bapa tuah tusing nyak tanah tegalan iraga adepa, nanging dayane Jro Pancer bes keliwat, bapa dadine kena paksa ngadep tanah tegalane. ARTAWA: Nah yan asapunika jani hen antiang, tiyang lakar ngwales karma majeng Jro Pancer, Antiang tiyang !!! PALET 6 Magenah ring pasar sane rame akeh anak jagi mablanja, irika akeh wenten dagan sate, dagang bibit juuk, miwah bibit duren ARTAWA sane sampun kelih sareng maadolan ring pasar ARTAWA: Om Swastiastu semeton tiang sareng sani meriki-meriki tampekin tityang, niki wenten punyan sane baru, sane unik. Meriki-meriki… Raris anake tame sane namekin Artawa ANAK 1: Napi sane punyan baru niki gus? ANAK 2: Sajan, ento tuah punyan plastik biasa dogen, ne ada yening mamula punyan plastik sinah lingkungan di jumah tiange lakar usak dadine. ARTAWA: Ibuk-ibuk sareng sami, punyan niki nenten ja punyan plastik sane biasane. ANAK 2: Napi maksud gus? Punyan plastik, tetep ja punyan plastik, patuh-patuh lakar ngae usak lingkungan. ARTAWA: Hais ibuk ibuk sampunan ngeraos kekenten dumun, punyan plastik niki nenten ja patuh sareng punyan plastik sane lianan satukan punyan plastik niki ramah lingkungan, tur mabuahne pasti enggal. ANAK 3: Nah amen keto ibuk lakar meli besik, tapi harus wenten jaminane. ARTAWA: Nah ibuk-ibuk sareng sami nenten perlu jejeh, jaminan tiange yening punyan niki nenten cara sane kebaosan tityang wawu, jinah ibuk-ibuk sareng sami jagi waliang titiang dua kali lipat. ANAK 1: Nah amen keto ibuk meli besik neh kal nyobak malu. ANAK 2: Tiyang masih lakar nyobak buk. ANAK 3: Tiyang patuh masih. Saget anake rame-ngeramean mablanja sik I Artawa. Sakemanten wenten kalih dagang sane iri nika wantah dagang juwuk miwah dagang duren ring pasar punika. DAGANG DUREN: Ih buk tingalin ja I Purnaya to laku sajan dagangane puk. SAFANG JUUK: Bih sajan kita merasa tersaingi ne Mbok, men iraga harus ngudiang jani nah? DAGANG DUREN: Ah orin gen nyanan kurenan awake, kurenan awake kan pecalang kesayangane Jro Pancer, nah bang ba ye nyanan ane ngelapor ajak Jro Pancer. DAGANG JUUK: Nah beneh to buk rencana ne becik asane buk PALET 7 Magenah ring jero Jro Pancer JRO PANCER negak di kursi ring arep jendela JRO PANCER: Aduh, jani kene rasane dadi bos gede nah, maan melog-melogan anak yang penting maan pipis, makejang tanah tegalan krama desa ne dini suba makejang bakat adep, ne jani tiyang pasti kal dadi balian nomer satu ring desa puniki hahhaha… I SADIA raris rauh sambilanga akhihane yangsur. JRO PANCER: Ada apa ne? SADIA: Ada berita baru jro! JRO PANCER: Berita apa ne yan? Adi jeg sepanan sajan mara ningehang orta di margi, nah jani tegaran ragane adeng-adeng ngorta. SADIA: Puniki jro, tiang I wawu polih nerima orta saking rabin tiange sane meadolang ring pasar. JRO PANCER: Men kenken yen kurenan Wayane madagang di peken? SADIA: Puniki tu ring pasar wenten anak baru sane tumben madolan irika, dagangane punika lais sajan. JRO PANCER: Men nyen suba keto apane ane soleh? SADIA: Nah ane paling soleh ento ia medagang punyan plastik jero, sakewala tusing ja punyan plastik biasa. nika wantah punyan plastik sane enggal pisan mabuah tur ramah lingkungan Jro. JRO PANCER: Badah tumben gelahe ningeh ada punyan plastik ane keketo. Nah yen keketo atin jani gelahe ka peken, ajaka meli bibit punyan plastik ane ramah lingkungan ento. SADIA: Ampunan dumun jro, santukan niki nenten ja indik bibit plastik kemanten. JRO PANCER: Men ada apa buin masalahne? SADIA: Puniki jro, jro eling dumun sareng Pan Badra miwah Men Badra? JRO PANCER: Bih nu lah inget, Pan Badra to kan anak ane maan metamba nunas pianak lanang mai sing? Nah yen sing pelih gelahe ento ngemang rare plastik ane abane ajaka Purnaya ajaka Duaja sing? SADIA: Jakti pisan nika jro. Nah sane mangkin anake sane madagang bibit plastik ento tusing ja lenan rare plastik ane baang Jro majeng Pan Badra ajaka Men Badra. JRO PANCER: Badah, tusing dadi depang ne, jani Wayan ngelah tugas, alih rare plastike ento orahang tiyang nagih nanem bibit plastik ento di tegalan tiange, apang bakat tiange mula punyan plastik ane ramah lingkungan lan ane paling penting ngematiang rare plastike ento, hahahha.. SADIA: Ngih jero yen asapunika tiyang jagi memargi ka pasar jagi antos tiang jero ring tegalan jerone. JRO PANCER: Nah mu adang-adang orahang dogen Jro Mangku Balian Pancer ane nagih. Pastika tusing ada bani nglawan. SADIA: Ngih tu tiyang gelungsur pamit mangkin. PALET 8 Magenah ring tegalan Jro Pancer, irika sampun akeh wenten entik-entikan plastik JRO PANCER sampun siaga mengantosan Sadia lan Artawa JRO PANCER: Ye, sampun rauh gus punika punapi sampun ngajeng gus? ARTAWA: Oh tiang sampun ngajeng nika jro, oh ngih langsung kematen wenten napi jro ngrereh titiang? SADIA: (nyeletuk) Oh sujatine Jro Pancer nunden awake mai anak wenten maksud tersembunyi. JRO PANCER: (sambilange nekep bibihne sadia) Oh ngih maksud tersembunyi tiange tiang jagi nunas tulung gus, anggo memula bibit plastik gus iriki ring tegalan titiang, tetujon tersembunyi tiiange, buah puniki jagi adep tiang, suud ento jinahne jagi angeen tiang mapunia anggen ngwangun karya ring pura ARTAWA: Oh ngih langsung kemanten ring dija genah tiyang mamula. mangkin JRO PANCER:Ngih mangkin pecalang tiange jagi ngatin gus JRO PANCER makisi-kisi ajaka I SADIA. JRO PANCER: Nah jani tujoin tongos anak ento memula, suud ento gelahe lakar nyemak arit lakar ngematiang anak ento. SADIA: Oh ngih jro, oh ngiring gus, genah sampun kecumawisang. Ritatkala I Artawa mamula plastik, Jro Pancer Raris mewali ngambil arit, Disampune Jro Pancer makta arit jagi ngematiang Artawa. Nadak Jro Pancer ulung lan angkihane sesek, Sadia Raris Melaib Ngereh pitulung JRO PANCER: Kenken ne? Apa ne ane ngeranayang? Adi bisa kekene? ARTAWA: Niki sane newasta karma phala Jro, Jro eling napi sane kabuat Jro duang dasa tiban sane lintang? Jero sampun loba nagih ngadep makejang tanah tegalan krama desa i riki. Tanah punika jagi jro tumbas mudah kal anggen jro memula plastik, makasami krama desa keni paksa mangda ipun ngadol tanah tegalan durene. Bapan tiange Pan Badra masih keni daya mangda ipun ngadep tanah ring Jro. Nah Jeni rasayang Karma Phala sane majalan. Plastik-plastik sane Jro pula mangkin mewali ngaryaning angkihan jro sesek tur ngemasin mati. Nah jani rasayang mangkin jro… JRO PANCER: Ampura…ampura…ampuraa.. Astawa.. Makasiamian punyan plastik sane wenten ring tegalan Jro Pancer Idup Lastas nyekuk. Nyegut, Nanjung Jro Pancer. Jro Pancer Nenten Mresidayang napi-napi. Wusan puika angkihane ngancan sesek lan Ngangsur mati Wusan Punika Sadia Rauh Nanging Nenten makta anak lianan sane jagi nulungin Jro Pancer SADIA: Suksma Gus sampun nulungin titiang, miwah krama desa sane lianan. ARTAWA: Ih maksud jro pecalang puniki napi? Ados Jro nenten tengkejut utawi sebet tatkala Jro pancer nenten kari? SADIA: Oh puniki nika gus, sampun sue tiang, sareng krama desane iriki sampun katindas sampun kasiksa olih Jro Pancer, tatkala tiyang ningehan gus mewali iriki tiyang sampun ngaryaning rencana mangda gus mresidayang ngaryaning rahayu jagate iriki. ARTAWA: Ngih ten punapi nika jro nika wantah tetujon titiyang ring mercapada iriki dados jatma sane nulungin jatma sane lianan. SADIA: Oh suksma atur tiang majeng gus Artawa. Ne mangkin Gus kayun dados kelihan ring desa punika jagi ngentosin Jro Pancer? ARTAWA: Ngih yening nika pinaka swadarmaning tityang dados jatma ring marcapada titiyang nerima, tahta sane jro icen. SADIA: Ngih sekat rahina ne mangkin Gus Artawa dados kelihan iriki. Lan binjang wenten upacara anggen menekin kelihan sane anyar ring desa puniki. ARTAWA: Ngih suksma jro, benjang tiang sampun sadia. PALET 9 Magenah ring Bale Banjar, akeh sampun anake mekumpul drika, makasiamian anak cenik gede, lanang istri tua bajang sampun siaga jagi nyingakanan kelihan sane anyar irika, akeh sampun bibit punyan plastik irika sane jagi kapula ring arep bale banjare. WAYAN SADIA sampun siaga jagi ngalanturan upacara SADIA : Om Swastiastu semeton sinareng sami mangkin, titiyang jadi nyinahang kelihan sanyar durene, kelihan sane sampun ngaoning Jro Mangku Balian Pancer, kelihan sane dumunan, kelihan sane loba tur makta sengsara, kelihan sane maparilaksana corah. Ngiring mangkin uleman kayun druene majeng ring Putu Artawa, galah kaaturang. ARTAWA: Om Swastiasyu Krama desa sane dahat wangiang titiyang. niki tiyang mangkin, Putu Artawa jagi ningicalang duka mangda jagat puniki setata ajeg lan rahayu. Ngih sane mangkin tityang jagi nglanturan upacara antuk memula punyan plastik. Sadurung punika punyan plastik puniki wantah punyan lastik san ramah lingkungan tur gelis pisan mebuah. Tetujon tiang mangkin mamula puniki irika mangda ring desa puniki sami nenten malih krama sane sengsara sane kiranagan pangan dumadak desa puniki dados desa sane setata rahayu. Ida dane krama desa, ngiring pulin punyanan puniki. Artawa raris mamula punyan plastik punika, raris katuutun antuk rama sane lianan, sakemanten wenten sane soleh kacingak, makasamian merasa kebus panes sane nenten ketulung. Sami angkihane sesek. KRAMA 1: Punapi niki jero kelihan? Tiang merasa sesek. KRAMA 2: Wenten napi sane iwang driki? Kebusnyane nenten ketulun. KRAMA2: Tulung Jro Kelihan, tulungin tityang.. SADIA: Tulungin sami niki jero, tiang pateh merasa kebih lan sesek iriki. Jero tulung tiyang jero, jero…jero…punapi jero dados nenten sesek…jero jero ARTAWA: Niki pinaka cihna jatma sane sane momo tur loba, sami sampun uning punapi iwangne ngangge plastik ring kahuripan. Sami mapikayun mangda gelis sugih sakemanten nenten nyingakin napi sane wenten ring kahuripan. Cihna Tri Hita Karana di gumi puniki sampun ical, sampun ilang mangkin sami jatma manusia nenten subakti teken Sang Hyang Widhi, Nenten Eling sareng semeton miwah nenten gupapira genah i raga melinggih. Sane mangkin jatma-jatma sane angkara loba jagi kelebur olih karma phala, olih sang plastik i riki hahahaha Makasamian punyan plastik sane wawu sajan kapula, idup latas ngerejet makesamian krama desa punika. Sami kacegut kapak-pak, kecekuk olih plastik sane hidup usan punika sami ngemasin mati  
N
Bali, rumasuk museum gumanti rumaket ring industri pariwisata era milenial. Maridabdab museum nenten sandang malih inklusif lempas ring analisis lan aplikasi tan pawates tan pakungkung. Museum marupa silih sinunggil sarana komunikasi ri telenging prejana milenial sekadi mangkin, inggihan patut katulengin kawigunannyane ring industri pariwisata. Metode panyuratan inggih punika kualitatif antuk ngawigunayang instrumen panyuratan mawentuk angket, saur pitaken, dokumentasi panyuratan antuk para panodia museum ring Bali. Pikolih panyuratan mitatasang inggihan makehan panodia museum sane sampun ngawit riwekas nyelehin museum inucap mawilang 52 persen, taler mawilang 52 persen pacang nyuratang pemargin ipune rikala nodia museum, 80 persen pacang nyobyahang kawentenan museum majalaran antuk internet,92 persen sampun tatas ring kawentenan museum sane pacang katodia tur sapa sira sana ngawangun, 60 persen pacang nyobyahang malih mantuka ring prajana siosan, 40 persen pacang mewali nodia museum inucap.  +
Pakibeh pandemi lan uger uger ngeninin protokol kesehatan sane kalumaksanayang gumanti mangawinang kareredan pangerauh ipun para wisatawane inggihan sayan surut taler wisatawan sane marerepan ring hotel. Pemeritah lan para pangusaha hotel ngalaksanayang makudang utsaha ngeninin bisnis layanan akomodasi. Silih sinunggil nyane sane sayan kasenengin olih para wisatawane inggih punika akomodasi sane ngulangenin, trepti lan ngaleganin, ngutamiang kalestarian palemahan, ngadohin kakosekan ritepengan pandemi Covid-19. Olih para pangusaha jasa akomodasi raris kawentenang glamping utawi glam camping. Kautamian layanan ring manajemen glamping inggih punika marupa CHSE (cleanliness, health, safety, lan environment sustainbility) ring suang suang departemen manajemen glamping inggih punika front office departement, house keeping departement, food and beverages departement. Pamilet ring parikrama puniki inggih punika maka sinamian pegawe glamping manajement ring Desa Wisata Kembang Merta. Desa wisata Kembang Merta sampun macihna tiaga mamarilaksana glamping rikale nyanggra para wisatawane riantuk pemargi CHSE.  +
Bali,taler inggih punika museum gumanti raket mapaiketan ring industri pariwisata era milineal 4.0. Maridabdab museum nenten patut malih wantah ekslusif lempas ring analisis lan aplikasi tanpa wates lan tanpa kungkung. Museum marupa silih sinunggil sarana komunikasi ri telenging prajana milineal rikenjekan mangkin, inggihan patut katulengin kawigunannyane ring industri pariwisata. Metode panyuratan inggih punika kualitatif ngawigunayang instrumen panyuratan mawentuk angket, saur pitaken, dokumentasi panyuratan antuk para panodia museum ring Bali. Pikolih panyuratan mitatasang inggihan makehan tamiu sane nodia museum inggih punika prajane sane sampun nyelehin museum inucap mawit saking orti mawilang 52 persen. Taler mawilang 52 persen pacang nyuratang pemargin ipune rikala nodia museum, 80 persen pacang nyobyahang kawentenan museum majalaran antuk internet, 92 persen sampun tatas ring kawentenan museum sane pacang katodia tur sang sane ngawangun. 60 persen pacang nyobyahang malih mantuka ring prajana sane siosan, 40 persen pacang mewali riwekas nodia museum inucap.  +
Tabuh Rah I/Panyapa Yadnya bébék putih jambul/ miber genah kalér kangin/ ngareresik dasa mala/ sor akasa duur pertiwi/ nglikub bayu apah téja/ yumiratang sunya resik/ ring ginati tembangnyané.  +
Titiang Titiang boya ja tiang Boya ida maraga dané Boya dané mawasta jeroné Boya jeroné mapamineh titiang Taler boya ida dané lan tiang malima batis titiang Titiang wantah titiang Sané tan lémpas lumampah ring titi tunggil Yadian ugal agil Titiang wantah titiang Sané ngungsi genahé tunggil Napi malih tininggal tinggil Titiang tan purun dados nadosang tiang Yadiastun mangkin sampun kalugra Titiang taler kakadosang dados tiang Maraga ida mapakayun dané makarna jeroné Mawasta dané mapanyingakan ida maulu tiang Ida, dané, jeroné,lan tiang mawak titiang :kadi tiang Sampunang titiang owaha Benggayang sampun kadi pawetuané Lugrayang yaning panamaya panumadian malih ring galah bénjang pungkur Titiang taler kantun dados titiang ;Benggayang sampun!  +
Kamus tigang basa inggih punika basa Bali, Indonesia miwah Inggris.  +
Pulo Bali akeh wenten kriya sastra sane madue taksu adi luhung. Kriya sastra punika minakadi marupa geguritan, kidung, miwah kakawin. Pangaptin titiang antuk Bali mangda prasida nyihnayang kawentenan kasusastraan Bali dados wisata sastra. Wisata sastra pinaka utsaha mangda para janane sareng malajahin daging susastra sane madue sarin-sarin kahuripan. Upaya wisata sastra anggen ngasilang guna kaya tanpa wates antuk perekenomian sane anyar.  +
DAMUH PANUNGKUL (Ni Kadék Widiasih) Sakadi pamargin toya Sané gumericik ring bongkol taruné Saja tis nréstés cegekang Anggo sayuban Apa buin tau Entéran suryané nengah geni Ring tengahing pemargin urip Karasa ngusapin damuhnyané Dot nesekin setata Ngiasaang tuuhné Sida setata ada dini Ri kala kenehé kajohin Ditu kebis kapedumang Marasa katungkulang Karangasem, 5-1-2008  +
Panyuratan puniki maduwe tatujon mitulengin pabligbag politik sane mapaiketan ring kawentenan gender ring kampanye luar ruang. Media kampanye luar ruang marupa genah sane pinih mapikenoh mangdennye prasida ngokasang makudang parindikan sane mapaiketan ring para calon inggih punika calon manggala praja taler angga parlemen, napi malih yening kapaiketang ring gender sane kantun marupa pikobet utaminnyane ring Indonesia. Gender ring parikrama politik Indonesia gumanti durung semare seantukan durung sumaih kasinarengan para lanang kalawan para istri ring parikrama politik. Parindikan puniki manados uratian utama media luar ruang kampanye para caleg sane marage istri rikenjekan Pemilu Legislatif 2014. Data ring panyuratan puniki kakeniang saking Badung, Jembrana, Klungkung lan Denpasar. Metode ngapupulang data kalaksanayang riantuk parekaman parikrama kampanye luar ruang sane madaging orti ngeninin gender. Selantur ipun metode deskriptif kualitatif kapilih rikala maridabdab data data panyuratan sane mapaiketan ring teori wacana lan teori gender rikala ngawigunayang bahasa. Pikolihan pamitatas mitegesang inggihan gender marupa silih sinunggil wacana ritepengan pamilihan calon wakil rakyat utaminnyane mantuka ring para istri mangda prasida ngamolihang kapitresna tur raris kapilih.Riantuk punika pangawigunayan wacana gender, semare ngeninin hak lan perjuangan mantuka ring para lanang lanang kajudi dados pilihan utama ritepengan mitegesang utsaha ngulati kasumaihan gender. Makudang carca pangawigunayan taler gumanti tatas nanging stata mapikelatang gender para istri pinaka sane kantun angulati hak ipune.  +
Sasuratan puniki mapitelebin praciri prama sastra sane mapaiketan ring raracikan kajegegan sane munggah ring Lontar Indrani Sastra.Raracikan ngeninin kajegegan manut ring lontar Indrani Sastra marupa tatamian budaya para laluhur sane sampun matunggilan ring kauripan prajanane ring Bali. Bali manados katloktah seantukan makeh pisan madue sasuratan sasuratan kune sane marupa tatamian budaya dwipa puniki.Panyuratan puniki ngawigunayang metode kapustakaan lan karya ring wawidangan taler kasarengin antuk metode deskriptif kualitatif.Teori sane kawigunayang ritepengan mitelebin data inggihan marupa teori pikenoh basa.Pikenoh ekoleksikan ngeninin kajegegan sane munggah ring lontar Indrani Sastra kangkat kawilah dados tatiga, inggih punika (1) pikenoh informatif, (2) pikenoh interaktif,(3) pikenoh imajinatif. Pikenoh informatif mapaiketan ring makudang informasi ngeninin tatanduran raramon kajegegan, nganinin sajeroning angga sane kangkat katambanin lan tata cara nambanin.Pikenoh interaktif kapanggih ring pabligbag Dewi Saci kalawan Rukmini.Sapunika taler pikenoh imajinatif kakeniang majalaran sapamarigunayan metafora ekoleksikon panggal buaya lan ekoleksikon Arjuna.  +
Wargi Bali sane magenah ring Desa Ubud, Kabupaten Gianyar kasengguh bilingual seantukan ipun prasida ngawigunayang makudang kudang basa. Masandingan ring basa Bali wenten taler makudang basa luir ipun basa nasional Indonesia lan basa dura negara sakadi basa Inggris, Jepang, Mandarin, Korea tur sane tiosan. Krama Bali rikenjekan mangkin rumasa meweh antuka mabasa Bali mewastu ipun ketah ngawigunayang basa macampur inggih punika basa Bali, basa Indonesia, Mandarin, Korea tur makeh malih basa siosan. Kasuyaktian puniki menawi mapitegesang kawentenan basa Bali sane senangkan kapinggirang. Panyuratan puniki matatujon angulati basa napi saluirnyane sane kawigunayang siosan ring basa Bali seantukan manut sane ketah lokalitas madasar ekologis gumanti dahat patut kapitatasin seantukan raket mapaiketan ring keajegan ngawigunayang basa Bali taler ngeninin wawidangan lan sekancan paiketannyane. Pendekatan sosiokultural sane kawigunayang ring panyuratan puniki tan sios kawentenan makudang basa lan paiketannyane ring kaajegan basa inucap. Metode kwalitatif marupa teknik observasi lan wawancara sane sumeken kawigunayang mupulang data lan informasi. Teori teori sane mapaiketan ngeninin ngawigunayang basa taler keanggen rikala angulati data. Pangulatian gumanti mitegesang inggian basa Bali sayan kapinggirang seantukan ring kawentenan makudang wargi dura negara sane magenah ring Desa Ubud. Desa puniki dados pagenahan wargi dura negara sane rauh tur jenek irika. Pariwisata, mapikuren matios wangsa, budaya, kasenian lan sane siosan ngawinang Desa Ubud kapilih dados pagenahan ipune. Kawentenan puniki raris mapengrabda pangawigunayan makudang basa.  +
Speech delay, silih sinunggil komposisi musik sakeng komponis istri Bali sane mapesengan Ni Nyoman Sraya Murtikanti. Mang Sraya, (nika pungkusan ipun) lulusan sakeng Institut Seni Indonesia Denpasar sane mangkin ngelanturan masekolah Master ring Institut Seni Indonesia Surakarta sampun akeh ngripta tur ngametuan musik kreatif sane kantun madasar antuk pakem-pakem tradisi. Speech delay, utawi lat mebaosan pinaka istilah umum nuju kasuksman sakeng anake sane lat uning ngeraos miwah mebabaosan sane nenten manut sareng yusan anake alit. Silih sinunggil semeton istri ne Mang Sraya naenin keni Speech Delay, sakewanten naenin keni pinyungkan lat ngeraos tur mabaosan, ipun medue kewagedan rikalaning ngelingan miwah madue rasa imajinasi sane becik. Kawentenan punika ngicenin Mang Sraya ide miwah inspirasi raris kabakta ring musik kreatif punika. Tabuh puniki nganggen piranti Gender Wayang. Polah palih tetabuhane madasar antuk pikobet-pikobet sane kametuang olih speech delay punika, raris kaolah miwah ketafsiran sareng wangun tekstual garapan minakadi: 1. Pikobet nganinin indik artikulasi babaosan kacihnayang olih katik panggul gender sane kaanggen nepak daun gamelan gender wayange punika. Yadiastun ring serahinane katik panggule punika nenten naenin kaanggen nepak bilah-bilah gamelan. 2. Pikobet basa reseptif (input) utawi mirengin babaosan, miwah ekspresif (output) utawi mababaosan kacihnayang antuk sistem estafet utawi magiliran. Ring tabuh gender wayang sane umum, tata cara gegebugannyane kamargiang sinarengan, sakewanten ring garapan puniki tata cara gegebungannyane kamargiang slegenti utawi magiliran. 3. Madue kewagedan ring daya imajinasi becik, kakantenan antuk melodi sane setata metiosan ring sekancan piranti gamelan gender wayang. Indike puniki mabinayan sareng gending gender wayang sane sampun ketah kamargiang nganggen melodi asiki inggih puniki wantah melodi polos lan sangsih. Ring tabuh puniki, sang pangripta ngepah tetabuhane antuk petang (4) pepalihan. Ring sekancan pepalihan nyihnayang ide miwah bantang utawi unteng sakeng garapan tabuhe punika. 1. Ring pah-pahan kapertama, nganggen katik panggul gender sane kakawitin sakeng kantilan I antuk nyuarayang melodi sane bawak, tur kaulang-ulang. Raris juru tabuh kantilan I nepak asiki nada ring piranti pemade I sane matatujon mangdane juru tabuh pemade I prasida ngelanturan tetabuhane antuk ngamargiang makudang-kudang melodi sane sane metiosan sareng melodi bawak kantilan I. 2. Ring pah-pahan kaping kalih nganggen tempo utawi mat sane sedeng. Wenten malih pah-pahan melodi sakeng pemade sareng kantilan. Kantilan nabuhang 2 nada nyilih asih nganggen tempo becat miwah sikut sane mabinayan. Ring selagan melodi punika, pemade ngicenin aksen pinaka ceciren nguncab majeng ring melodi kantilan. Raris kelanturang antuk melodi sane akehnyane kutus kajar, jajaran suarane punika nyilih asih tur selegenti katabuhang. 3. Ring pah-pahan sane kaping tiga, nganggen mat sane banban raris sekakidik mecatang. Ring wawidangan puniki, sang pangripta nganggen 1 melodi sane pateh sakewanten tetueknyane ring dinamika risajeroning sekancan piranti gender wayang punika. Raris kelanturang antuk nulad silih sinunggul tabuh gender wayang sane mawasta Angkat-angkatan. Gending angkat-angkatan pinaka silih sinunggil tabuh gender wayang sane kaanggen rikalaning ngambelin wayang tatkala nuju genah meperang. Ring gending puniki wenten kalih soroh melodi matiosan sane katabuhang olih tangan ring tengen miwah tangan ring kiwa. Pola melodi Ring tangan kiwa nganggen nada 4 kajar sane terus kaulang-ulang ngantos puput. Ring tangan tengen sayan lincah tur variatif ring sajeroning nadanyane. Indike puniki sekancan pirantine punika madue melodi sane mabinayan sakewanten sujatine sami saling mapaiketan dados asiki. Indike punika sane kawastanin polifoni. 4. Ring pah-pahan kaping pat. Nganggen teknik polimetrik wastannyane. Ring sekancan piranti gender wayang punika nganggen makudang-kudang sikut birama sane matiosan. Kantilan I nganggen mat 5/4, pemade I nganggen kajar 10/4, kantilan 2 nganggen ¾, pemade 2 nganggen 6/4. Ring ailehan, samian piranti gender pacang macepuk ring ketukan kaping 30. Sekancan piranti gender medue lengkara nada sane matiosan, sakewanten pacang katemu ring ketukan 20. Piranti gender punika pacang katemuang antuk angsel-angsel sane mirip. Raris pinaka panguntat tetabuhan kadagingin kebyar antuk jajaran nada sane matiosan sakeng kantilan sareng pemade. Karya tabuh kreasi Speech Delay puniki sampun kapentasang ring festival Musik Kreatif Kuno Kini duk warsa 2020 (kalih tali kalih dasa). Tabuh-tabuh tiosan sane karipta olih Mang Sraya prasida kapiarsayang ring kanal Youtube Sraya Murtikanti.  
Idup tentram Lan bagia malarapan antuk tri Hita Karana. Iraga pinaka manusa sane madue pabinayan,nanging iraga patut eling ring semboyan "bhineka tunggal ika"tegesnyane yadiastun mabinayan nanging iraga pateh dados asiki. Sampun sepatutne iraga saling asah,asih,asuh menyama beraya sareng anak tiosan. Ring zaman modern puniki, ngiring iraga sareng sami ngukuhang pikayunan pasawitran iraga sumangdane iraga prasida mikolihang idup tentram Lan bagia malarapan antuk ajahan Tri Hita Karana. Tri Hita Karana inggih punika tiga hubungan sane harmonis Majeng ring Ida Sang hyang widhi wasa ( Tuhan Yang Maha Esa). Hubungan harmonis ring sesama manusa. Hubungan harmonis ring palemahan minakadi entik-entikan miwah baburon. Ngeninin tetiga indik punika iraga pinaka manusa sane madue pabinayan minakadi pabinayan antuk Suku,adat- istiadat,budaya,miwah agama,sampun sepatutne iraga nenten saling ejek,nenten saling Hina, ngiring iraga sareng Sami saling ajak,miwah saling bina, ngiring saling hormat menghormati,saling wantu-ngewantu,Antar umat me- agama wangun karakter sane becik ring soang-soang raga. Yadiastun iraga iraga beda agama,punika nenten je dados halangan antuk ngukuhang pikayun masawitra. Inggih yening punika sampun prasida kalaksanayang sinah iraga pacang ngemolihang idup sane adung utawi becik.  +
Makudang carca basa ring wawidangan Green School patut kapikayunin, utamin ipun pupulan Green Ekoleksikon seantukan Nyihnayang sekancan utsaha utama ritepengan ngalestariang kearifan lokan budaya Bali. Panyuratan puniki ngawigunayang tata cara kualitatif deskriptif. Data kakeniang mawit saking wawidangan pangajah ajah Green School Bali riantuk ngawigunayang metode observasi lan saur pitaken. Pikolihan panyuratan mitatasang inggihan katagori gramatikal ring leksikon " hijau " tan sios nomina lan verba sane marupa kata dasar lan frasa. Inggihan konstruksi sintaksis " hijau " ring Green School Bali madue leksikon natural, imban ipun frase verba sekadi " bambu hitam" lan frasa verba sekadi "megambel jegog", "ngambelang jegog" . Inggihan dimensi praksis sosial ngeninin ekoleksikon hijau inggih punika dimensi idiologis,dimensi sosiologis lan dimensi biologis. Panyuratan puniki taler prasida ngawewehin sekancan utsaha ngalestariang pidaging kearifan lokal ngeninin pangajah ajah internasional ring Bali.  +
Pangulatian puniki katulengang ring analisa leksikon saking baos 'destroy' ring basa bali. Data ngeninin pangulatian puniki kakeniang saking makudang baos ring basa bali sane madrebe teges sane semare mantuka ring baos 'destroy.’ Sasampun prasida kapupul data raris kapitelebin manut entitas, kategepannyane, lan parilaksana sane mapaiketan ring leksikon baos 'destroy' inucap. Pangulatian punika raris kapitatasang riantuk deskriptif. Manut pamitelebnyane, makudang baos ring base Bali sane maduwe teges pateh ring baos 'Destroy' inggih punika Ngencakin, Ngremukin, Nguwugang, Menyahin, Nglidekin, Ngededekang, Ngregreg, Nyakcakin, Nyetset, Mesbes, Ngincuk lan Ngenyagin. Makesami baos inucap madrebe pangartos sane pateh nanging mabinaan teges manut pangawigunannyane.  +
Fotografi lanskap ngranayang iraga glindang-glindeng genre puniki. Punapi malih yening wenten pastika aget magenah ring genah sane ngelah destinasi sane luung ape buin paek lan liu kebedaan care sane iraga gelahang. Gambar puniki kaambil ring Yeh Malet magenah ring Kabupaten Karangasem Bali. Segara Yeh Malet sujatinyane nincap teken segara Wates, karna bias selem sane mantulkan cahaya. Pepes liwat popularitas, asiki aspek uli suatu daerah ngamolihang eksposur lan sesai iraga nenten nyingakin liu lapis kejegegan sane teka sewai wai. Nenten segara bias selem popular sane ganeng, nanging ring dina wengi, kehurioan Desa kari mejalan.  +
Tari Topeng Wong ring Pura Taman Pule. Ritatkala nyanggra upacara Nyepi. Selanturnyane ring Living Maks Of Bali. Karya-karya foto sane kaambil olih Man Butur puniki inggih punika kawentenan ring utsaha artikel "Dancing Memories Of Wayang Wong" Olih Sawidji Gallery.  +
Guardian inggih punika pinaka rangkaian foto utawi gambar selem putih Man Butur Suantara melalinin toya. Ritatkala jatma mirengang toya, ring pikeneh iraga punika katuju ring sekancan sane marupa lan masifat indrawi lan visual. Iraga sareng sami mangenehang warna biru lan sareng sami nyeritayang sujatine keneh sane belus. Ring wewidangan soang-soang, toya pinaka segara, danu, gentuh lan embun. Ring keneh iraga punika pinaka nyeng, belus, bedak, lan tuh.  +
Gunung Agung kacingak saking Mahagiri. Fotografi lanskap sida ngamedalang rasa seneng yening ragane nyelehin baga puniki, utamannyane ri kala ragane magenah ring genah wisata sane sida dangan tur nenten sue katuju sakewanten akeh madue pabinayan. Makaasami genah ring jagat puniki madue kalanguan. Puniki teknis pisan, teknik eksposur nol sida nyujuh dasar-dasar pencahayaan ring fotografi, malarapan antuk imba sane luih saking Fotografi Lanskap ManButurs.  +
Mapupul karya gambar selem putih olih Man Butur sane kasobyahang antuk makna lan nilai taru punika. Man Butur Suantara kapitakenin olih Sawidji Gallery antuk artikel "I Hear You Tree". Sajeroning ring makudang-kudang babligbagan ngenenin indik kesaktian lan kawentenan Taru ring kahuripan manusa.  +
SAKSI (I Nyoman Manda) 1. Suba abulan Pan Sarka ajak I Kadék Nara matahan di kantor polisi. Pan Sarka matahan karena masiat ajak Pan Gigir di carik ngrebutin yéh. Nanging sing ja yéh pesan ané dadi karena ia kanti miyegan tur Pan Gigir ngemasin mati karena satondéné mula ada bibit yeg di jumahné. Umahné démpét. Unduk paling maluné Pan Sarka maan maplungguhan ka Pan Gigir karena papah nyuhné ngenjor ka umahné kanti yén hujan raab ambengan balé danginé cocora. Pan Gigir pedih karena ia tuah ngelah nyuh ento duén apuhun. Yén dadi apang papahné duén maenteb sing ja kanti nyuhné. Suba kéto unduk pianakné curu luh miyegan di kayehan saling simbingin ngrebutin anak teruna di désané. Pianak Pan Sarkané Nyoman Kerti magélanan ajak I Kadék Nara nanging pianak Pan Gigiré masi dot japin ja ia suba sing enyakina. Jengah ia kanti ia ngalih pangégér-ngégér ke désa Bet Ngandang di Sanur. Baan jengahné ia ngékrék yeg kanti tuludanga dugas mabalih arja di Samplangan. Petengné di mulihé Ni Suri nglekas dadi bangkung nglumbih I Kadék Nara ajak Ni Kerti ané sedeng kadaut mabesikan majalan. Untung masi I Kadék Nara nawang di pesilatan carané mapas léak pangéténgan pengiwa bangkung ané buka kéto. 2. ”Pa dahar nasiné,” Kadék Nara ngenjuhang ompréng nasi rangsumé sig bakal matuané. ”Madahar suba malu, bapa sing makita madahar,” Pan Sarka makéséran negak karena leguné liu pesan. Japin ja lemah tur tengai di sél tahanan leguné liu pesan. ”Tiang masi sing makita madahar,” Kadék Nara makéséran negak. Ia buin ngejang ompréng rangsumé. Depang suba ia nglipetang buin ompréng rangsumé. Biasané gélané, pianak Pan Sarkané ané ajak bareng matahan kaléjani biasané suba teka ngaba nasi. ”Dadi I Nyoman sing teka kali janiné?” Pan Sarka makeengan karena biasané pianakné ané luh suba teka ngaba nasi ajak kurenané ka asrama polisi tongos iané matahan. ”Miriban ada apa jumah,” Kadék Nara nyahutin tur ngésérang omprengé ka paak jelanan sélé. ”Apa miriban bakal énggal manyi di carik padiné suba patut anyi jani,” ”Miriban kéto Pa,” ”Yén sing ada sengkala buka kéné miriban raga suba maan ngadep padi jani,” Pan Sarka bengong nepukin polisi ané sedeng latihan masilat di alun-alun asramané. Inget ia dugas nongosin yéh peteng nuju Kajeng Kliwon di carikné... 3. ... Peteng bulan dedet di carik dingin pesan suba nyaluk tengah lemeng ia sedeng nongosin yéh. Liu anaké nongosin yén kéto masih Kadék Nara carikné sing ja joh pesan tekén carik Pan Sarkane. Yéhé jani cenik pesan. Jani petengné mula subaké dini maan eduman ngembakang yéh di pemaruané di Dugul Subak Delod Pangkung maan eduman petengne tur gedén yéhé ané dadi kaembakang ka cariké tuah apatin saplar ento masih katatasin baan dedauhan kelian subaké. Di hulun carik Pan Sarkané ia maepahan ajak pisagané ane mula sing iyeng tekén ia. Ping kuda kadén suba ia majengilan ajak Pan Gigir karena kondén patut dedauhan ia ngembakang yéh jeg suba embakanga tembukun iané mawinan yéhé ané ka tebén jeg seret duén. Karena ngelah timpal ané demen wig duén ento karenané Pan Sarka ané maan eduman yéh di sawatara jam kutus peteng kanti jam satu sing bani magedi uling tongos tembukuné apang sing nyén buin embakanga empelan yéhé. Karena ngancan peteng ngancan nguyuk-nguyuk Pan Sarka nongosin yéh. Nyaruang ngilangang kiyapné sambilanga masi macekéran sinom apa ja kenehné kéwala pesu duén munyiné granggang-grenggeng. Kéto masi bakal mantuné ané carikné sing ja joh pesan uling tongosné masi granggang-grenggeng nyaruang kiyapné. Kelipan endih rokon mantuné maklenyar ngenah di petengé kadi kliukan kunang-kunang ané liu makeber malinder ngrancah petengé. Miriban suba nyaluk tengah lemeng dinginé ngrasuk pesan ka awakné ia menekang kambené apang nyak buka kasaputang awakné grenyenga tekén dinginé. Kupingné setata suba waspada tekén krocokan yéh uling tembukuné ané macebur ka carikné. Yén sada nyenikan munyiné miriban ada ané sing bérés tekén empelan di luanan wiadin anak ané ngelah carik di hulu Bani ngancuk ngedénang sombah yéh ana ka carikné. Apang buka ada piteket duén biasané ia mageluran duén. ”Dadi nyenikang kecoran yéhe?” yén kéné ia mamunyi ada suba nyahutin. ”Ada sing anak ngembakang yéh miriban kuping awaké dingin,” ento biasané munyin odah Gangsar ané ngelah carik telung tuluk di hulu samping carik Pan Sarkané. ”Kadén tiang ada ngembakang yéh,” ”Tingalin ja yén ada bani kéto laporang duén ka klian subaké apang débelanga ia kena dosa,” kéto ada anak muani masahut di betén danginé. Di carik yén suba masan ngeek jeg suba ramé duén. ”Pan Nengah ada mako baang ja tiang ngidih apa tiang dadi engsap ngaba mako tuh bibihé sing maan maciplakan,” timpalné ané di tebénan masahut lantas nyagjag sig Pan Sarkané ngidih mako. Kéto mula di carik saling paras-paros pesan ajak timpal nyaruang dinginé ané suba ngancan ngregek ka awaké. Maan mabriakan saling sahutan buin jahan lantas sepi jangkep karena dingin tur petengé suba kaléwat. 4. Sedek Pan Sarka uyuk-uyuk di pundukané makesiab ia ningeh munyi us...us...us magausan di tembuku pemaruan yéhé. Adéng-adéng ia matolihan tur majinjikan bakal bangun nyeeb ka pamaruan yéhé. Nyangetang ia makesiab karena ada mejedengan selem ngelumbih pemaruan yéhé. Bangun ia mirig pundukané sada nyongkok nganggar madik maakin apa ento majedengan selem nglumbih pemaruan yéhné. Ngancan paak ngancan seken tepukina ada bangkung ngelumbih pemaruan yéhé lawut ngempet yéh ané bakal ka carikné. Magkleteg sanget di kenehné ené sing ja bangkung biasa ené pasti bangkung lelingsén. Ngudiang bangkung bisa ngembakang yéh tur ngempel jalan yéh ané ka carikné. Adéng-adéng ia mirig pundukan tur sayaga bakal nyempal bangkung jelé totonan. Iteh tur gemes pesan bangkungé ngempel yéhné. Madehém ia apang sing nyén némpong anak uling duri sing ksatria adane. Mara ia ngadehém matolihan bangkungé ento sing baanga selah galah buin jeg makecos Pan Sarka bakal nyempal bangkungé. Mara kéto bangkungé jeg makirig bangun numbrag bakal nyagrep Pan Sarka ané sahasa nyempal déwékné. Pan Sarka masi makirig masang kuda-kuda sahasa nganggar madikné. Tan panehen sagét bangkungé makecos nyagrep nanging Pan Sarka makliesan ka tengawan mawinan ngelongsor bangkungé maplisahan di pundukané. Pan Sarka nyagjag nanging bangkungé suba mabading mrutu batis Pan Sarkané. Aget Pan Sarka makliesan makecos malinder baduur maan ngampés tundun bangkungé aji madikné. Getih mabrarakan muncrat uling tundun bangkungé. Karena ia matatu bangkungé ngancan galak lantas buin ia makecos malinder baduur maan ngampés tundun bangkungé aji madikné. Gusti mabrarakan muncrat uling tundun bangkungé. Karena ia matatu bangkungé ngancan galak lantas buin ia makecos nyagrep. Pan Sarka nandalang madikné di batis bangkungé. 5. I Kadék Nara makesiab ningeh ada anak magrudugan di carik bakal matuané. Ia nyagjag nganggar madikné. Kéto masi anak ané lénan. Aéng kesiabné karena ia nepukin bakal matuané sedeng majadeng ajak bangkung ané suba mauap getih. Bangkungé buin nyagrep nanging Pan Sarka suba sayaga tur nyempal bungut bangkungé. Megausan munyinbangkungé. Pan Sarka buin ngayunang madikné nyeken pesan ngenén baong bangkungé. Kadék Nara makita nulungin bakal matuané nanging bangkungé suba ngatékol baongné ngrejeng ngasén. Seken ia nepukin bangkungé ngaséksék karena ada masi sinar bintang di dedeté ané nyunarin nyihnahang bangkungé ngasén. Sing maan anaké matakon tekén Pan Sarka uling dija tekan bangkungé sagét ia nepukin bangkung ané ngaséksék ento adéng-adéng tendasné masalin rupa dadi tendas jlema ... ngaséksék adéng-adéng kanti suba teked ka tangkah parubahané. Ia nyerit. ”Léak nglekas,” mara ia majeritan kéto mara ngeliunan anak ané nongosin yéh pada megrudugan teka nanging bangkungé suba dadi jlema. Ia maakin Pan Sarka ané ngejer ngisi madikné tur neneng bangkung ané ngasén tunian suba dadi jlema sing ja lén tuah Pan Gigir. Sirahné suba tékol, sing suba makisikan mati ngaséksék. Liu anaké maakin tur matakon. ”Ngudiang awaké kanti nyempal Pan Gigir?” Pan Sarka nguntul sing nyidaang mamunyi. ”Béh mati suba ia,” ada ané ngisi limané ngabag awakné ané suba dingin pesan. ”Sing...sing... Tunian Pan Sarka masiat ajak bangkung,” Kadék Nara ngejer mamunyi. ”Sajan pesan munyin Kadék Narané icang masi nepukin buka kéto,” ané lénan nyekenang. ”Eda cai ngawag ngomong masiat ajak bangkung dueg pesan awak truna maboya ngaé munyi, masiat ajak bangkung buktiné Pan Gigir ané suba sempala,” Pan Semprog nyama mindon Pan Gigiré sada ngambrés ia ngomong karena ia maan masi marebat ajak Pan Sarka masi baan unduk yéh. ”Tiang ané seken nepukin Pan Sarka sagrepa tekén bangkung selem,” Kadék Nara senu ngejer ngomong karena ia seken pesan nepukin kénkén aéng gausan bangkungé nyagrep Pan Sarka ané kanti nyaréndéng ka cariké. Jani liu suba anaké teka nakonang undukné kanti pan Gigir nyelempang sing maangkian di pundukané. ”Karena ajak mekejang matakon kénkén undukné kanti Pan Gigir mati dini, baang tiang nyatua lamun jatiné. Nah soal percaya kén sing percaya ento soal raga raga ajak makejang. Sedek tiang nongosin yéh jeg teka bangkung nyagrep paukudan tiangé mrutu tur mamuuk nyarap. Kadesek buka kéto. Tiang nglawan bandingan tiang mati nyaleketék. Dadiné tiang miyegan nah madik tiangé ené maan nyempal baongné. Sing tawang tiang sedek ia suba ngasén betén seken pesan tepuk tiang bangkung. Ento I Kadék Nara lan timpal ané lénan ané bareng nepukin adéng-adéng uling sirah kanti ka batis bangkungé nglekas mabalik dadi manusa ané sing ja lén tuah Pan Gigir...ento tingalin ejekané...enjekan bangkung,” Pan Sarka nudingang enjekang bangkung di pundukané. ”Dueg pesan cai ngarang satua ajak dua, icang sing percaya jani bakal laporang icang ka keliané apang laporanga ka kantor polisi,” kéto munyin Pan Semprog lantas ia magedi ngambrés. Guminé suba sada galang kangin anak liu nawang kénkén tingkah Pan Gigir makejang nawang buka kakuren ditu bisa ngliak kanti panakné ané bajang masi bisa ngeréh. ”Tiang bani masumpah di Pura Kahyangan Tiga tur dija ja patutné tiang masumpah karena seken pesan Pan Sarka nyempal bangkung sing ja nyempal Pan Gigir,” ngretek gigin Kadék Narané mamunyi. ”Patut pesan awaké bani dadi saksi nepukin Pan Sarka tuah miyegan ajak bangkung sing ja nyempal Pan Gigir,” ada masi ané lénan nyekenang karena ia masi nepukin buka kéto. ”Ngudiang sing seken cara munyin tiangé busan dija tiang bani masumpah kayang katurunan tiangé apang sing nepukin rahayu yén tiang mamunyi bogbog wiadin ngaé-ngaé,” ”Ené nyata enjekan bangkungé angga masi saksi,” ia lantas nuding enjekang bangkung di pundukané,” ia lantas melahang enjekan bangkungé apang sing jejeka tekén anak lénan satondén binjahan polisi wiadin prajuru adat ané teka apabuin Pan Semprog suba ngambrés ka umah kliané. ”Nah kénkén ja patutné...tiang tuah nyempal bangkung kanti mati tur tiang nepukin ia sakabedik maubah rupa dadi jlema yén sing peraya tekén munyin Kadék Nara lan timpal ané tuah bareng nepukin depang suba Hyang Widhi ané matutang... 8. Pan Sarka makesiab di sélné karena ada poilisi ngaukin ia... Polisiné ngorahang ada anak uling LBH bakal nulungin ia méla prekarané. Ia bangun adéng-adéng tutuga tekén Kadék Nara ané masi bareng kaukina tekén polisiné. Ia makeengan di kenehné iraga tuah nyalanin hidupé ené, tuah di laksana mula gelah manusané nanging Hyang Widhi Wasa ané setata matutang pelih tekén singé. Jani ada masi anak ané milu mabéla marep tekén déwéké. Ia majalan adéng-adéng. Ditu di bucun gang kantoré ada anak ajak telu ngantosang déwékné ngaba tas koné team pembela uling LBH. Ia sing nawang apa ento LBH nanging kacunduk di kenehné yén suba patut-patuté ento bakal nyungkemin raga. Keteban sepatun polisiné nglentingin kenehné. Ia nolih Kadék Nara majalan adéng-adéng nugtug polisiné. Padalema calon mantuné dadi milu nyagjag dugas ia miyegan ajak bangkungé tur ia seken pesan nepukin bangkungé nglekas adéng-adéng buin dadi manusa ané madan Pan Gigir musuh babuyutané ané setat iri marep tekén déwékné. Egar pesan ia nyak dadi saksi kabanding ané lénan ané bareng nepukin bangkung mawalik nglekas dadi manusa. Tresnané tuah bisa mipilang ané melah. Makejang magrudugan di kenehné dadi kéné suratan nasib ané tepukina mula lacuré sing dadi kelidin sing nyandang seselang buin karena suba kasurat tuah buka kéné lakon hidupné jani. Ngancan liu pablibagan ané singgah di kenehné anẻg ada pemutus utama tuah patut anẻ bakal nyungkemin karma di jagatẻ. Pondok Tebawutu, Agustus 2013  
P
BTW Edutech, perusahaan edukasi digital ane ngelah pikenoh nulungin muride apang bisa lolos seleksi masuk perguruan tinggi kedinasan, perguruan tinggi negeri, CPNS lan TNI utawi POLRI.  +
Wong wreda gumanti dangan keni hipertensi seantukan makudang pratingkah ngupadi kauripan sane nenten sandang raris kalaksanayang makesuen, kategepin malih antuk stres sane kawetuang olih katunan pamidep kareredan ring angga, pauahan ring paiketan sosial, pikobet ekonomi, panyungkan degeneratif lan ngeyunang tamba makesuen. Faktor risiko hipertensi prasida kawetuang olih stres. Mikamkamin stres prasida kalaksanayang mejalaran antuk campuhan Terapi Seni Kreatif inggih punika matembang,ngambar lan masatua sane madrebe puara relaksasi. Panyuratan puniki madue tatujon nyelehin puaran Terapi Seni Kreatif mantuka ring tincap stres lan tekanan darah sane niben wong wreda sungkan hipertensi ring Desa Kesiman Kertalangu, Kota Denpasar, Bali, Indonesia. Panyuratan puniki marupa panyuratan eksperimen semu antuk disain pre-test lan pos - test. Sampel sane kawigunayang inggih punika mawilang 63 diri wong wreda sungkan hipertensi sane keneng stres ringan lan sedang, ngawigunayang teknik sampling acak saderane, kapah dados tigang baga suang suang baga mawilang 21 diri wong wreda.Tincap stres hipertensi kapidabdab ngawigunayang The Stress Assessment Questionnaire lan pangukuran tekanan darah ngawigunayang manometer. Pikolih utama panyuratan mitegesang inggihan Terapi Seni Kreatif prasida mangirangin stres wong wreda sekadi signifikan minakadi p value 0,000 :0,05. Samerate tekanan darah antuk Terapi Senin Kreatif prasida tedun manados d. Pikolih uji wilcoxon mitatasang nilai p nilai tekanan darah ( sistole; diadtole) antuk matembang (0.002;0,014), masatua ( 0.009;0,008)lan ngambar (0,016;0,011) - 0.05. Artos ipun wenten puaran terapi inicap mantuka ring tekanan darah wong wreda. Pikolih analisis ancova mitatasang tan wenten pabinaan tekanan darah sesampun intervensi mantuka ring wong lansia ( p value 0,244-0,05 ngeninin sistol). Puniki mitatasang inggihan sawilang intervensi madrebe puara sane semare nedunang tekanan darah. Terapi Seni Kreatif ngawetuang rasa relaksasi rikalaning ngalakonin parikrama seni inggih punika ngawinang rasa tenang tur ngembasang rasa sayan waras. Panyuratan salanturnyane mantuka ring krama patut sayan kalimbakang kawilangannyane, taler gumantin dahat kalaksanayang utsaha nincapang pawarah ngeninin kawigunan Terapi SeninKreatif mangda sayan prasida nedunang tincap stres lan tekanan darah wong wreda sane katiben hipertensi.  
Tatujon: Stres sane nibenin wong wreda mawit saking rasa katindih, ajerih lan jejeh sane kaembasang olih stresor marupa paobahan ring angga, mental lan sosial wong wreda sane makta panglahlah mantuka ring pamineh ipune tur mapuare ngawetuang panyungkan. Maridabdab stres wong wreda prasida kalaksanayang riantuk Terapi Reminiscence sane ngawigunayang memori lan kenangan sane sampun lintang antuk nyaganin kesehatan mental wong wreda. Panyuratan puniki maduwe tatujon mangda kauningin pikenoh Terapi Reminiscence mantuka ring wong wreda. Metoda: Desain ngeninin panyuratan puniki inggih punika quasi - experimental inggihan monequivalent control group design. Sampel minakadi 34 diri wong wreda kajudi riantuk purposive sampling, kapah dados kakalih inggihan 17 diri wong wreda pinaka kelompok perlakuan,17 diri wong wreda pinaka kelompok kontrol. Data kapupulang riantuk ngawigunayang Stress Assessment Questionnaire (SAQ). Pikolihan; Pikolihan mitelenging uji independent sample t-test tincap kawigunan 95 persen mitatasang kawentenan pikenoh sane tingglas Terapi Reminiscence mantuka ring stres wong wreda. Pacutetan: Parikrama masatua kalangenan ring duk galah sampun lintang prasida ngawantu wong wreda matimbang wirasa sinambi ngamedalang unteng pikayunannyane mantuka ring kulewarga lan pasuwitrannyane mawastu wong wreda prasida natingin stres ipune.  +
Tatujon pangulatian puniki tan sios angulati lan mitatasin punapa punapi pikenoh tincap kaweruhan,investasi lan ekonomi mantuka ring kawentenan katiwasan ring Kabupaten Karangasem. Wawidangan puniki kajudi dados genah pangulatian seantukan rauh mangkin Kabupaten Karangasem kantun kasengguh madrebe tincap katiwasan sane ngalangkungin maka akutus Kabupaten siosan ring Provinsi Bali. Observasi non-partisan ngawigunayang data sekunder sane kamolihang ring Badan Pusat Statistik Provinsi Bali lan Badan Pusat Statistik Kabupaten Karangasem kadadosang pamargi mupulang data sane kapilih ring pangulatian puniki. Data tincap kaweruhan,investasi, ekonomi lan tincap katiwasan sane kapupulang ngawit warsa 2010-2019 raris kaselehin ngawigunayang teknik analisa regresi linier berganda. Manut pangulatian raris kapanggihin gumanti tincap kaweruhan, investasi lan ekonomi maka sami maduwe pangerabda sane dahat mantuka ring tincap katiwasan ring Kabupaten Karangasem. Tincap kaweruhan,investasi lan ekonomi mapikenoh negatif lan signifikan ring indik katiwasan. Variabel sane madrebe pikenoh utama katiwasan ring Kabupaten Karangasem tan sios ngeninin investasi.  +
Para istri pinaka ibu ring kulawarga sapisanan taler ngambil pekaryan mangda prasida ngemolihang sekaya mitegepin napi sane kabuatang kulawarga ipune. Kauripan para istri manut ring pangulatian puniki gumanti mapaiketan ring tincap kaweruhan, kasumekenan mekarya lan yusia. Tatujon pangulatian puniki tan sios mitatasin sapunapi gumanti kaweruhan, kasumekenan makarya lan yusia makta pikenoh ring kauripan para istri. Pangulatian puniki kalaksanayang ring Desa Bongkasa,Desa Bongkasa Pertiwi lan Desa Sangeh Kabupaten Badung. Data kapupulang antuk observasi lan wawancara terstruktur, makawinan data sane kawigunayang marupa data primer lan skunder. Sampel mawilang 98 diri ngawigunayang metode proportional random sampling. Teknik analisis ngawigunayang regresi linier berganda. Manut pangulatian puniki kacihnayang gumanti tincap kaweruhan, kasumekenan makarya lan yusia sinarengan mapikenoh ring kauripan para istri ring tigang desa inucap. Kaweruhan lan kasumekenan makarya maka kalih ipun ngawetuang pikolih sane pinih utama ring kauripan para istri. Ngeninin yusia tatas nenten gumanti mapaiketan ring tincap kauripan para istri ring Desa Bongkasa,Desa Bongkasa Pertiwi lan Desa Sangeh, Kecamatan Petang, Kabupaten Badung.  +
Mapikuren pada gelahang gumanti pemargi sane durung ketah kalaksanayang ring desa. Pemargi mapikuren sane sampun ketah kemargiang tan sios mapikuren biasa inggih punika sang meraga istri matilar saking kaluwarga ipune raris karanjingang ring kulawarga sang lanang. Taler ketah kemargiang mapikuren nyentana inggih punika sang maraga lanang matilar saking kulewarga ipune raris ngeranjing dados kulewarga sang meraga istri. Makekalih pamargi punika mawit saking penampen budaya kapurusa utawi patrilenial sane kantun kasungkemin olih wargi adat ring Bali. Mapikuren pada gelahang medasar antuk keadungan purusa predana seantukan meweh antuka ngemargiang mapikuren sane sampun ketah awinan sang mapikuren sami sami merupa sentana tunggal ring kulawarga ipune. Antuk pangulatian raris mabukti mapikuren pada gelahang sayan makeh kemarginin nangkan warsa. Manut uger adat ring Bali, sang mapikuren pada gelahang ngelaksanayang swadarma negen inggih punika ring desa pekraman sang meraga lanang lan ring desa pakraman sang meraga istri.  +
Warga Hindu ring Bali kantun mikukuhin budaya patrilineal utawi kapurusa risajeroning kauripan nyane. Kantun wenten penglaksana mabinaan ngeninin pewarisan mantuka ring warga lanang lan warga istri manut budaya patrilineal inucap. Warga istri nenten ngemolihang waris saking panglingsir nyane. Kawentenan rasa mekadi baatan aneh, rasa kirang adil ritepengan nampi waris sane tedun saking panglingsir lan sane siosan raris ngawetuang pikayunan sapunapi antuk mangda budaya patrilineal sayan luwes mewastu sang meraga istri prasida sareng nampi waris merupa arta brana saking panglingsir nyane. Kawidyan sane sayan nincap, hukum, naler pamaridabdab anyar ring para warga prasida sayan ngirangin pemargi sane sampun kune mangda sayan nganutin pakibeh jagat. Majelis Desa Pakraman Bali No. III Tahun 2010 merupa pidabdab mangdennye para istri kesarengang neruwenang waris merupa arta brana druwen panglingsir nyane. Pangulatin puniki matetujon ngulati pakibeh awig awig ring Bali utaminnyane paridabdab ngeninin pawarisan mantuka ring para istri seantukan uger uger panegara sampun mastikayang kautamian keadilan punika. Ngawigunayang pangulatian yuridis, raris kaselehin sapunapi uger uger panagara Indonesia taler awig awig ring Bali nabdabang pewarisan mantuka ring para istri.  +
Saluwiring pakibeh adat istiadat ring Bali minakadinnye nabdabin sekancan kasingsalan risajeroning awig-awig ring Bali, taler ngeninin paiketan para warga rikala ngemargiang utsaha makasamian ipun misaratang kapastikayan ngeninin uger- uger seantukan leket paiketannyane mantuka ring sima sane sampun memargi. Panyuratan puniki maduwe tetujon mangda para warga sayan ngawikanin kawentenan paiketan awig-awig mantuka ring uger-uger inucap. Ngawigunayang study yuridis, panyuratan puniki pacang mitatasang sajeroning pamaridabdab sane patut kasungkemin olih sang mautsaha utaminnyane wargi sane mawit saking dura desa rikala ngemargiang utsaha ring Desa Pakraman.  +
Mapikuren sane kemargiang olih warga Bali- Hindu sane kantun dados parikrama ring Bali (ketah kasengguh Desa Adat utawi Desa Pakraman) gumanti kantun mebinaan yening kasandingang ring wargi sane siosan. Pemargi mabinaan inucap seantukan kawentenan paiketan patrilineal utawi kapurusa sane kantun kaagemin oleh para wargi. Penampen ngeninin kapurusa punika ngawinang wenten kekalih carca mapikuren inggih punika.1. Mapikuren sekadi ketah (sane istri matilar saking kulewarga ipune raris karanjingang ring kulewarga sane lanang). 2. Mapikuren nyentana utawi nyeburin(sane lanang matilar saking kulewarga ipune raris ngeranjing dados kulewarga sane istri). Yening pet purusa lan predana tan prasida antuka ngemargiang silih sinunggil pemargi mapikuren inucap, raris kemargiang mapikuren pada gelahang. Pemargi mapikuren pada gelahang durung yukti yukti kacumpuin olih para wargi. Antuk punika dahat pisan kalaksanayang pangulati mapikuren pada gelahang warga adat ring Bali, kaulati ring uger uger panagara Indonesia Nomor 1 Tahun 1974 ngeninin mapikuren.  +
Aksara Wreastra inggih punika aksara Bali sane akehnyane 18 aksara minakadi Ha, Na, Ca, Ra, Ka, Da, Ta, Sa, Wa, La, Ma, Ga, Ba, Nga, Pa, Ja, Ya, miwah Nya. Aksara Bali puniki mabinayan sareng aksara Jawa yening maosang indik akeh miwah wangunnyane. Panglimbak aksara Bali taler nenten lempas saking cerita Sang Aji Saka sane nglimbak ring Jawi. Karya baligrafi indik aksara Wreastra puniki kepah dados pitung karya inggih punika aksara Ha Na, Ca Ra Ka, Ga Ta, Ma Nga Ba, Sa Wa La, Pa Da, miwah Ja Ya Nya sane mapiteges wenten parekan masiat ring payudan pada digjayane. Baligrafi puniki maukuran gede kakaryanin ring kanvas nganggen bingkai kayu kagenahang ring Unit Lontar Universitas Udayana.  +
Aksara Wreastra inggih punika aksara Bali sane akehnyane 18 aksara minakadi Ha, Na, Ca, Ra, Ka, Da, Ta, Sa, Wa, La, Ma, Ga, Ba, Nga, Pa, Ja, Ya, miwah Nya. Aksara Bali puniki mabinayan sareng aksara Jawa yening maosang indik akeh miwah wangunnyane. Panglimbak aksara Bali taler nenten lempas saking cerita Sang Aji Saka sane nglimbak ring Jawi. Karya baligrafi indik aksara Wreastra puniki kepah dados pitung karya inggih punika aksara Ha Na, Ca Ra Ka, Ga Ta, Ma Nga Ba, Sa Wa La, Pa Da, miwah Ja Ya Nya sane mapiteges wenten parekan masiat ring payudan pada digjayane. Baligrafi puniki maukuran gede kakaryanin ring kanvas nganggen bingkai kayu kagenahang ring Unit Lontar Universitas Udayana.  +
Aksara Wreastra inggih punika aksara Bali sane akehnyane 18 aksara minakadi Ha, Na, Ca, Ra, Ka, Da, Ta, Sa, Wa, La, Ma, Ga, Ba, Nga, Pa, Ja, Ya, miwah Nya. Aksara Bali puniki mabinayan sareng aksara Jawa yening maosang indik akeh miwah wangunnyane. Panglimbak aksara Bali taler nenten lempas saking cerita Sang Aji Saka sane nglimbak ring Jawi. Karya baligrafi indik aksara Wreastra puniki kepah dados pitung karya inggih punika aksara Ha Na, Ca Ra Ka, Ga Ta, Ma Nga Ba, Sa Wa La, Pa Da, miwah Ja Ya Nya sane mapiteges wenten parekan masiat ring payudan pada digjayane. Baligrafi puniki maukuran gede kakaryanin ring kanvas nganggen bingkai kayu kagenahang ring Unit Lontar Universitas Udayana.  +
Aksara Wreastra inggih punika aksara Bali sane akehnyane 18 aksara minakadi Ha, Na, Ca, Ra, Ka, Da, Ta, Sa, Wa, La, Ma, Ga, Ba, Nga, Pa, Ja, Ya, miwah Nya. Aksara Bali puniki mabinayan sareng aksara Jawa yening maosang indik akeh miwah wangunnyane. Panglimbak aksara Bali taler nenten lempas saking cerita Sang Aji Saka sane nglimbak ring Jawi. Karya baligrafi indik aksara Wreastra puniki kepah dados pitung karya inggih punika aksara Ha Na, Ca Ra Ka, Ga Ta, Ma Nga Ba, Sa Wa La, Pa Da, miwah Ja Ya Nya sane mapiteges wenten parekan masiat ring payudan pada digjayane. Baligrafi puniki maukuran gede kakaryanin ring kanvas nganggen bingkai kayu kagenahang ring Unit Lontar Universitas Udayana.  +
Aksara Wreastra inggih punika aksara Bali sane akehnyane 18 aksara minakadi Ha, Na, Ca, Ra, Ka, Da, Ta, Sa, Wa, La, Ma, Ga, Ba, Nga, Pa, Ja, Ya, miwah Nya. Aksara Bali puniki mabinayan sareng aksara Jawa yening maosang indik akeh miwah wangunnyane. Panglimbak aksara Bali taler nenten lempas saking cerita Sang Aji Saka sane nglimbak ring Jawi. Karya baligrafi indik aksara Wreastra puniki kepah dados pitung karya inggih punika aksara Ha Na, Ca Ra Ka, Ga Ta, Ma Nga Ba, Sa Wa La, Pa Da, miwah Ja Ya Nya sane mapiteges wenten parekan masiat ring payudan pada digjayane. Baligrafi puniki maukuran gede kakaryanin ring kanvas nganggen bingkai kayu kagenahang ring Unit Lontar Universitas Udayana.  +
Aksara Wreastra inggih punika aksara Bali sane akehnyane 18 aksara minakadi Ha, Na, Ca, Ra, Ka, Da, Ta, Sa, Wa, La, Ma, Ga, Ba, Nga, Pa, Ja, Ya, miwah Nya. Aksara Bali puniki mabinayan sareng aksara Jawa yening maosang indik akeh miwah wangunnyane. Panglimbak aksara Bali taler nenten lempas saking cerita Sang Aji Saka sane nglimbak ring Jawi. Karya baligrafi indik aksara Wreastra puniki kepah dados pitung karya inggih punika aksara Ha Na, Ca Ra Ka, Ga Ta, Ma Nga Ba, Sa Wa La, Pa Da, miwah Ja Ya Nya sane mapiteges wenten parekan masiat ring payudan pada digjayane. Baligrafi puniki maukuran gede kakaryanin ring kanvas nganggen bingkai kayu kagenahang ring Unit Lontar Universitas Udayana.  +
Baligrafi Dasaksara Hanoman puniki kepah dados kakalih wangun inggih punika Kayonan miwah Hanoman. Dasaksara kasurat ring Kayonan. Dasaksara inggih punika dasa wijaksara pinaka panyambung angga sarira manusa (buana alit) miwah jagat (buana agung). Dasaksara kepah dados dasa wijaksara, inggih punika Sang, Bang, Tang, Ang, Ing, Nang, Mang, Śing, Wang, Yang. Dasa wijaksara puniki mawi saking dasa aksara wianjana (sa, ba, ta, na, ma, si, wa, dan ya) miwah kalih aksara suara (a dan i). Yening dadosang siki, dasa wijaksara puniki ngwetuang kosabasa: sabatai nama siwaya sane mapiteges puja sane nyiwiang Bhatara Siwa. Sakewanten, Dasaksara sane prasida kacingakin ring kayonan puniki wantah akidik kemanten mawinan kapialangin olih angga Hanoman. Wijaksara sane wenten inggih punika Ong, Ang, Ung, Mang, Sang, Bang, miwah Tang. Hanoman inggih punika tokoh ring wiracarita Ramayana. Hanoman inggih punika wanara putra Dewi Anjani. Dewi Anjani inggih punika widiadari sane kapastu miwah numadi ka mrecapada marupa wanara istri. Pastu puniki punah yening Dewi Anjani sampun ngembasang putra titisan Ida Bhatara Siwa. Dewi Anjani mapawarangan sareng Kesari. Kesari miwah Dewi Anjani nglaksanayang tapa samadi mangda Ida Bhatara Siwa makahyun nyrewadi dados putra Kesari miwah Dewi Anjani. Mawinan Kesari miwah Dewi Anjani teguh nyalanang tapa samadi, Ida bhatara Siwa beliau nagingin pinunas punika, raris numadi ka mrecapada dados Hanoman. Yening rereh suksmannyane, Baligrafi Dasaksara Hanoman inggih punika cihna panyiwian Ida Bhatara Siwa sane kawentenang ring rupa Hanoman.  +
Aksara Wreastra inggih punika aksara Bali sane akehnyane 18 aksara minakadi Ha, Na, Ca, Ra, Ka, Da, Ta, Sa, Wa, La, Ma, Ga, Ba, Nga, Pa, Ja, Ya, miwah Nya. Aksara Bali puniki mabinayan sareng aksara Jawa yening maosang indik akeh miwah wangunnyane. Panglimbak aksara Bali taler nenten lempas saking cerita Sang Aji Saka sane nglimbak ring Jawi. Karya baligrafi indik aksara Wreastra puniki kepah dados pitung karya inggih punika aksara Ha Na, Ca Ra Ka, Ga Ta, Ma Nga Ba, Sa Wa La, Pa Da, miwah Ja Ya Nya sane mapiteges wenten parekan masiat ring payudan pada digjayane. Baligrafi puniki maukuran gede kakaryanin ring kanvas nganggen bingkai kayu kagenahang ring Unit Lontar Universitas Udayana.  +
Mahakala ingih punika silih tunggil paragayan Ida Bhatara Siwa pinaka pamralina. Ring Mitologi Hindu, Mahakala marupa bhuta sane galak miwah nakutin. Ring baligrafi puniki, Mahakala kawentenang ring niasa Ong-kara pinaka unteng, ring tengahnyane kacihnayang antuk dewata nawa sanga miwah wijaksara. Dewata Nawa Sanga minakadi Bhatara Iswara, Bhatara Brahma, Bhatara Mahadewa, Bhatara Wisnu, Bhatara Siwa, Bhatara Mahadewa, Bhatara Rudra, Bhatara Sangkara, miwah Bhatara Sambu. Wijaksara minakadi Ong-kara pinaka niasa suci Sang Hyang Widhi sane maparagayan Bhatara Siwa. Wijaksara Ang-kara pinaka wijaksara Bhatara Wisnu. Sajaba Ong-kara miwah Ang-kara wenten taler wijaksara Bang pinaka wijaksara Bhatara Brahma sane magenah ring daksina, Mang wijaksara Bhatara Rudra sane magenah ring neriti, Tang wijaksara Bhatara Mahadewa sane magenah ring pascima, miwah Śing wijaksara Dewa Sangkara sane magenah ring wayabya. Sane dados uratian ring baligrafi puniki inggih punika kawewehinnyane jam dinding sane nganggen angka latin ring tengahnyane. Dadosnyane, paiketan baligrafi mahakala sareng jam dinding: Mahakala inggih punika makaprabawa Bhatara Siwa pinaka bhatara sane mahottama, sane mawisesa ring kala miwah sarwa prani sane wenten ring jagate (sakala miwah niskala).  +
Mitegesin marupa silih sinunggil pucak kawagedan IGB Sugriwa sane rikala mangkin sayan sulit kapanggih. Saantukan asapunika, panyuratan puniki madue tatujon kalih paos inggih punika ( 1 ). Mitatasang pakarya paneges sane kaembasang olih IGB Sugriwa, ( 2 ). Wentuk paneges sane kawrediang olih IGB Sugriwa ring Kakawin Ramatantra. Mangulati tatujon inucap panyuratan puniki ngawigunayang tara cara ngapupulang data, mitulengin data lan angunggah pikolih inucap. Rikala ngapupulang data kawigunayang tata cara mitelebin data, karuntutin antuk saur pitaken ngeninin karya paneges IGB Sugriwa inucap. Selanturnyane paneges IGB Sugriwa ka pah manut wentuk lan Kakawin Ramatantra kapitelesin mangda kapanggih wentuk paneges nyane. Madasar antuk pamituleng inucap panyuratan puniki raris ngemanggihin inggihan IGB Sugriwa sampun mitegesin 13 Karya Sastra. Karya Sastra paneges rumasuk ring karya sastra sekadi Kakawin Dharma Shunya ( 1954 ), Kakawin Sutasoma ( 1956 ), Bharata Yudha ( 1958 ), Kakawin Ramayana ( 1960 ), Kakawin Arjuna Wiwaha ( 1961 ) dan Kakawin Ramatantra ( t.t ). Inggihan karya paneges sane rumasuk ring pidarta inucap inggih punika Sang Hyang Kamahayanikan (1957) lan Sarasamuscaya ( 1967 ). IGB Sugriwa taler makueh mitegesin sasuratan sane mapaiketan ring Babad Bali sekadi Babad Pasek ( 1957 ), Babad Blahbatuh ( 1958 ), Dwijendra Tattwa ( 1967 ), Babad Pasek Kayu Selem ( t.t ) lan Prasasti Pande ( t.t ). Wentuk paneges sane kamedalang olih IGB Sugriwa ring Kakawin Ramatantra ka pah dados petang baga, inggih punika ( 1 ) Kosa basa ( kosakata), ( 2 ). Kreta basa (tata bahasa ), ( 3 ). Bhasita basa ( gaya bahasa ) lan Bhasita mandala ( konteks budaya ).  +
Memunjung, teleb ipun ten sios pinaka ciri subakti tur rasa asih ring sang sampun lina. Upacara puniki kamargiang olih para kaluarga antuk rauh ring setra soang soang. Parikrama memunjung gumanti sampun memargi ngawit saking kewentenan agama Hindu-Budha tur sayan ngelimbak ring Jawi lan Bali. Para wargi ring Bali ngemargiang paridabdab puniki ritepengan rahina Galungan, Kuningan, lan Pagerwesi. Gementos puniki, wargi ring Jawi taler ngemargiang upacara mamunjung rikenjekan hari raya Idul Fitri. Wargi ring Bali ngaturang tampelan punjung lan wangi punjung mantuka ring sang lina inggihan punika para laluhur, kulawarga, utawi sawitra sane kapendem ring setra soang soang. Para wargi napkala taler makta ajeng ajengan sane kesenengin olih sang sampun lina, tur keparid sareng sareng. Rikala mangkin, parikrama memunjung sampun arang kemargiang olih para wargi ring Bali, utaminnyane para wargi sane megenah ring desa sane ten ngelaksanayang sima sane kantun kukuh. Akeh sane mapengarse gumanti ungkedan kauripan sane sayan nincap tur teknologi ngawinang pikayunan ngeninin upacara pamendeman sampun magentos. Nika mawinan, sayan arang sane kantun ngemargiang tradisi pamendeman.  +
'Sane sarat antuk arti. Ring simbol wiji Aksara lya ngwangun inti Mantra Yang menghidupkan Dunia " Sabilang sarana upacara setata sarat antuk arti. Ida dados galang sane nyunarin urip manusane sane sampun mabakti, sane nuntun ipun mangda prasida matunggilan ring alam semesta. Kauripan nenten ja mabinayan saking kalih hal nanging mapasangan (Rwa Bhineda) sane kasimbolang antuk Arak - Berem sane embas saking kalih pamargin sane mabinayan inggih punika Pembersihan lan Pengertian. Yening wenten sane kabaos mantra, nenten makasami sane polih ngucapin mantra punika, mawinan mantra punika rauh saking cara sane kabaos mantra. Ngaturang mantra yadiastun nenten kaucap. Tiang puniki "Bini Aksara" sané nénten prasida katitenin wantah antuk nyingakin spektrum warna sané kapolihang olih retina, ri tatkala panglalah tiange mamargi, nénten wénten manusa sané prasida ngukur dalemnyané.  +
Indonesia kasengguh pinaka panegara demokratis, nanging kantun makeh parindikan intoleransi utaminnyane intoleransi ketiba ring para minoritas makadin ipun LGBTQ. Indonesia taler kantun kasengguh panegara sane durung maparibela sepatutnyane ring warga puniki seantukan tetuek tetuek agama lan makudang paridabdab sane kantun ngawatesin separilaksana warga LGBTQ. Kauripan sosial ring Indonesia kantun raket mapaiketan ring heteronormativitas, sapunapi warga hetero kasengguh " normal " tur sane lianan kasengguh "abnormal" Salah ilon mantuka ring para LGBTQ taler ketiba ring para yowana, ipun nenten katerima oleh para wargi tur nenten prasida manados padewekan ipune newek ring arepan pasuwitra lan kulewarga. Nincapang kauningan ngeninin gender lan seksualitas dahat kalaksanayang olih universitas ring Indonesia sumangdenyane prasida ngawetuang penampen sane sayan wicaksana mantuka ring I kerama utaminnyane para yowana sane gumanti kaapti prasida nincapang toleransi ring para LGBTQ. Pangulatian puniki ngawigunayang metode diskriptif kualitatif riantuk kuesioner(anonimus) katiba ring makudang kerama. Data pamitegep sane kaambil saking makudang literatur taler kawigunayang ritepengan pangulatian puniki. Manut pangulatian kacihnayang inggian para yowana LGBTQ ngarumasayang kapinggirang olih kulewarge wiadin pasawitran ipune. Ipun tan maresidayang nyihnayang orientasi seksual ipune, seantukan stata kasarengin rasa ajerih ring pakrimik para wargi.  +
Buku sane nlatarang indik kawentenan kasenian Barong Brutuk ring Terunyan, Kintamani.  +
Ring Bunutin, desa ring sisin kawan Batur, Kintamani, meneng Mongah, manusa mapayas entik paku. Irika, Mongah sampun ngaksa para kramane saking baya selami aratus-ratus warsa,—baya sane metu saking tingkah pongah i manusa.  +
NGEPIK TANAH PLEKADAN (Putu Sedana) Tembang parwata ngepik tanah plekadan ngalap bintang mauder legané maganda di pangipian Ada satua tuun uli bukit tua lanji-lanji lampahé meték angin prasanggake ngempug déwék di tutur pinaruh? Panampin keneh ngutang kita kadalu di taman pajantosan ngalih apa buka apa ngaba suung di panyepén ngepik tanah plekadan  +
Para istri Bali sane ngamiletin pendidikan widang pariwisata ring makudang papaletan sayan nincap riantuk pangelimbak lembaga lembaga pendidikan pariwisata lan industri pariwisata ring Bali. Sasuratan puniki mitulengin pingacep para Istri Bali ritepengan ngamiletin pendidikan pasca sarjana ring widang pariwisata, ngawit saking tincap sarjana rauhing doktoral. Ngawigunayang metode kuantitatif, sasuratan puniki ngunggahang data sane kapupulang majalaran parikrama saur pitaken mantuka ring tigang dasa diri para istri Bali sane nyantep ngamiletin pendidikan widang pariwisata kadasarin antuk makudang tatimbangan minakadi mangda ipun ngamolihang pakaryan ring widang pariwisata, taler seantukan ipun madue pasawitra sane taler makarya ring widang pariwisata tur seantukan ipun magenah ring Bali sane katah madue genah makarya ring widang puniki.Riantuk ngamiletin pendidikan kepariwisataan para istri Bali manyihnayang inggihan ipun sampun ngeniang pekaryan lan karir sane becik ring widang puniki.Panawang ipune taler manados tatuladan mantuka ring para istri Bali sane siosan nginutin karir sane pateh.  +
Panyuratan puniki maduwe tatujon mitatasin sekadi punapi kawentenan praciri multilingualisme ring ruang publik ring wawidangan inucap pinaka baga mitatasang linguistik lanskap. Sejaba punika taler mangdennye kawikanin sapunapi struktur panyuratan lan pola basa sane kawigunayang ring ruang publik ring wawidangan inucap. Metode sane kawigunayang ring pangulatian puniki inggih punika metode dokumentasi kaanggen ngapupulang data, selanturnyane data kapitatasin riantuk kuantitatif lan kualitatif. Pikenoh pangulatian mitegesang gumanti mawilang 13 basa sane kawigunayang ring ruang publik utaminnyane ngeninin tanda pitunjuk sarana pariwisata sane wenten irika. bBasa Inggris pinaka basa sane pinih ketah, sasuratan latin taler kaanggen ring tambis sami tanda pitunjuk, taler pola basa sane ngawigunayang 2-3 basa sane mabinayan mitatasang wawidangan puniki dados kasengguh pinaka wawidangan internasional.  +
Jadma Bali kocap demen nunjel-nunjel pipis ulian yadnyane kaimbuhin rasa gengsi. Yadnyane tusing ja jakti kadasarin manah las carya, nanging maimbuh gengsi saling pagedenin karya. Kanggoang malu nyilih dini nyilih ditu, nyanan pesilihne durinan pikir. Ento cingakin anake nganten utawi masangih, sugih–lacur tusing ja kanggo pragat di banten, kocap apang misi ane mawasta resepsi. Yen suba ngelah pipis lebih sing ja kenken, nanging mayadnya baan utang dikedurian sing buungan mecik pelengan. Ene suba ane ngaenang jadma Bali dadi generasi roti lapis generasi sane lakar nanggenin tetegenan i rerama, ulian nenten karungu baan sane mawasta perencanaan keuangan, tusing madue dana pensiun, napi malih jinah sane kasiagayang anggen ngmargiang yadnya ring pianak anggen mayah utangipun. Sampunang ja mapepineh idupe ajanian dogen, suba cara tusing ada dinane bin mani. Sampunang dadi I Buta lan I Bongol tusing krungu tekening panglimbak zaman. Degdegan pnyingakane tur eling tekening idupe di marcapada sane merluang akeh prebeya, anggen sadina-dina di paon, matetumbasan, lan malilacita, tusing nyandang wantah anggen ngisinin basang. Dumogi benjang pungkur, anak Bali ngancan medikang nanggenin tetegegan i rerama ulian sami suba pada nawang pentingne perencanaan keuangan. Sing mula ulian ento uli cerik i raga suba ajahina rajin menabung?  +
Jadma Bali kocap demen nunjel-nunjel pipis ulian yadnyane kaimbuhin rasa gengsi. Yadnyane tusing ja jakti kadasarin manah las carya, nanging maimbuh gengsi saling pagedenin karya. Kanggoang malu nyilih dini nyilih ditu, nyanan pesilihne durinan pikir. Ento cingakin anake nganten utawi masangih, sugih–lacur tusing ja kanggo pragat di banten, kocap apang misi ane mawasta resepsi. Yen suba ngelah pipis lebih sing ja kenken, nanging mayadnya baan utang dikedurian sing buungan mecik pelengan. Ene suba ane ngaenang jadma Bali dadi generasi roti lapis generasi sane lakar nanggenin tetegenan i rerama, ulian nenten karungu baan sane mawasta perencanaan keuangan, tusing madue dana pensiun, napi malih jinah sane kasiagayang anggen ngmargiang yadnya ring pianak anggen mayah utangipun. Sampunang ja mapepineh idupe ajanian dogen, suba cara tusing ada dinane bin mani. Sampunang dadi I Buta lan I Bongol tusing krungu tekening panglimbak zaman. Degdegan pnyingakane tur eling tekening idupe di marcapada sane merluang akeh prebeya, anggen sadina-dina di paon, matetumbasan, lan malilacita, tusing nyandang wantah anggen ngisinin basang. Dumogi benjang pungkur, jadma Bali ngancan medikan nanggenin tetegegan i rerama ulian sami suba pada nawang pentingne perencanaan keuangan. Sing mula ulian ento uli cerik i raga suba ajahina "rajin menabung"?  +
R
Manut ring riset etnografi lan arsip ngenenin indik pulau Bali, Indonesia, “ More Than Words” nguwah pangresep manut gaguat ngenénin indik téks lan sasuratan sane mapaiketan ring tradisi religius sané wénten ring Asia Tenggara. Madasar antuk sasuratan sané muatang kawentenan indik sasuratan Bali sekadi sané kaangén ring tatamian usadha, tenung, lan pasiatan, Biography of Richard Fox nyerepang tatujon lan pikayunan sané malingga ritatkala makardi lan nganggén lontar, sasikepan lan piranti-piranti masurat aksara siosan.  +
Wentuk wentuk sekeha sosial ring Bali, gotong royong lan rasa welas asih sayan keneng paobahan tur tan mari kagentosin olih sekeha sosial sane anyar, ideal, manut pikedeh lan kasenengan sane ngaruntutin. Kawentenan kulewarga pokok pinake ajap ajapan lan sekeha sosial anyar marupa silih sinunggil wiweka sane pinih manados kapentingan ritepengan puniki. Sasuratan puniki mitelebin pangartos pacentokan ring kulewarga lan ekonomi kulewarga sane dados dasar pabligbag ring Bali selatan, paiketannyane rikala ngawehin wantuan ring wawidangan banjar selami upacara piodalan senangkan nem sasih.Pineleb ring sasuratan puniki ngawehin panawang ngeninin sapunapi pakibeh sosial lan budaya katelebin lan kalaksanayang ring kauripan serahina.  +
Pangulatian puniki madruwe tatujon mikayunin para istri sane makarya ring widang industri spa ring wawengkon Kabupaten Badung tur mitatasin pangrabda ngeninin ekonomi, sosial lan kultural para istri sane nangun karya ring widang inucap. Pangulatian puniki ngawigunayang data kuantitatif wiyadin kualitatif.Teknik ngapupulang data majalaran wawancara mantuka ring para informan, observasi lan kuesioner. Pangulatian nyihnayang gumanti manut saking 20 diri terapis spa mawilang 85 persen mitegesang prasida nincap risajeroning kahuripannyane sasukat ipun makarya ring widang inucap. Makudang kainggilan sane kadruwenang olih para istri Bali sane makarya pinaka terapis inggih punika; someh, sebeng nyemita , teer tur madrebe kaweruhan. Nanging wenten taler kakirangan ipune inggih punika kantun tuna sumanggupnyane mebasa Inggris, kirang tuwek manyujuh posisi, rumasa sumandangsaye lan tuna kompetensi. Pariwisata Bali sane nincap midadosang Spa pinaka industri sane sayan akeh kalaksanayang. Makudang pikolih ngeninin kawentenan para istri Bali sane makarya ring widang industri spa inggih punika: a. Pikolih ekonomi, mawastu para istri Bali prasida ngawantu nincapang pikolihan kulewarga. b. Para istri Bali prasida nincapang status sosial ipune taler kulewargannyane. c. Para istri Bali praside nyinarengin ngajegang budaya Bali.  +
Wawidangan Desa Nyambu lan Baru Marga Kabupaten Tabanan gumanti dahat mawiguna yening katincapang wawangunannyane. Desa-desa puniki madrebe praciri palemahan sane ngangenin manah taler madruwe kauripan sosial lan budaya sane inggil. Risajeroning ngawangun pariwisata patut kauratiang para generasi milenial seantukan ritepengan era digital sane mangkin makeh generasi inucap sane dados pamilet. Pangulatian puniki ngawigunayang analisa deskriptif kualitatif lan kuantitatif. Pangulatian kualitatif kawigunayang mangda prasida mastikayang kawentenan generasi milenial ritepengan ngawangun desa wisata. Teknik puniki taler kawigunayang rikala mastikayang karakteristik lan motivasi turis sane kantun kasengguh generasi milenial antuk ngawigunayang analisa frekuensi. Pangulatian puniki ngamolihang data saking 100 diri responden sane ngangganin karakteristik lan motivasi turis milenial ring Bali taler riantuk mababaosan semi- terstruktur sane kasarengin 6 diri responden. Pangulatian mitatasang gumanti turis sane mayusia 20-25 warsa mawilang 75 diri dahat kapiandel ritepengan promosi lan nyobyahang Desa wisata Nyambu lan Baru Marga. Turis milenial sane pinih katah tan sios ipun sane kantun dados sisia, mawilang 46 persen. Pinih akeh ipun maraga lanang, mawilang 54 persen. Motivasi dados pangrabda utama turis milenial malalungayan wisata. Mapangawit saking 100 diri responden, 75 persen mitegesang inggian kalestarian tur kaasrian Desa wisata Nyambu lan Baru Marga ngawinang ipun ngarauhin desa desa inucap.  +
S
Para istri Bali sane ngamiletin pendidikan widang pariwisata ring makudang papaletan sayan nincap riantuk pangelimbak lembaga lembaga pendidikan pariwisata lan industri pariwisata ring Bali. Sasuratan puniki mitulengin pingacep para Istri Bali ritepengan ngamiletin pendidikan pasca sarjana ring widang pariwisata, ngawit saking tincap sarjana rauhing doktoral. Ngawigunayang metode kuantitatif, sasuratan puniki ngunggahang data sane kapupulang majalaran parikrama saur pitaken mantuka ring tigang dasa diri para istri Bali sane nyantep ngamiletin pendidikan widang pariwisata kadasarin antuk makudang tatimbangan minakadi mangda ipun ngamolihang pakaryan ring widang pariwisata, taler seantukan ipun madue pasawitra sane taler makarya ring widang pariwisata tur seantukan ipun magenah ring Bali sane katah madue genah makarya ring widang puniki.Riantuk ngamiletin pendidikan kepariwisataan para istri Bali manyihnayang inggihan ipun sampun ngeniang pekaryan lan karir sane becik ring widang puniki.Panawang ipune taler manados tatuladan mantuka ring para istri Bali sane siosan nginutin karir sane pateh.  +
T
Toya dahat utama ring kauripan krama Bali. Toya nenten je wantah dados sarana ritepengan upacara yadnya Hindu Bali,nanging kawigunayang lan kaparidabdab ngaruruh kasukertan antuk matatanduran pantun.Yadiastun je separiindik ngeninin toya sampun katah kabligbagang ring makudang panyuratan inggian akademik lan non akademik nanging penampen kualitatif paiketannyane ngeninin toya segara durung gumanti katelebang ring panyuratan inucap. Panyuratan puniki matatujon ngamedalang pemahbah sasuratan ngeninin toya lan wawidangan segara ring Bali, taler mitatasang sapunapi kautamian penampen sosio ilmiah kualitatif selanturnyane ngeninin paiketan warga Bali kalawan segara. Pabligbag ngeninin pangulatian mantuka ring para wargi sane ngutamiang segara taler wawangunan pariwisata sane sayan ngelimbak ring wawidangan pesisi Bali matetujon ngawewehin pangulatian sane sampun sampun ngeninin Bali. Riantuk sasuratan sane medaging unteng pikayunan wargi Bali ngeninin wawidangan, toya lan segara panyuratan puniki ngutsahayang mitatasin kawigunan pangulatian selanturnyane manut penampen ngeninin wawidangan, kaletehan, katunaan toya lan ngupapira sekancan sane mawiguna. Yadiastun genah mawisata ring segara makadi Pura Tanah Lot, Pura Uluwatu taler makudang pesisin segara sane teloktah mawiguna dahat ring kawentenan pariwisata, sasuratan puniki mitegesang dahat patut kaulati selantur ipun sapunapi genah genah mawisata inucap mawiguna mantuka ring para wisatawan lan wargi Bali, taler ngeninin penampen i krama sane mapaiketan ring parindikan inucap.  +
Para angga panureksa sane wangiang titiang Tim BASAbali Wiki sane kusumayang titiang Para sameton sareng sami sane tresna sihin titiang Pinih ajeng, lugrayang titiang ngaturang panganjali umat, Om Swastyastu. Bagia pisan manah titiang rahinane mangkin, sangkaning pasuecan Ida Hyang Widhi Wasa, titiang kaicen galah ngaturang sarin-sarin manah titiange ring lomba Wikithon puniki. Suksma aturang titiang majeng para angga panureksa miwah tim BASAbali Wiki sane sampun ngwacen tulisan titiange. Ring galah sane becik puniki, lugrayang titiang ngaturang pikobet sane urgen pisan ring Bali mangkin, inggih punika pikobet luu. Mangkin krama Baline paling ring dija patutne ngutang luu tur kudiang patutne leluune punika. Bali mangkin merluang sistem pengolahan luu sane canggih tur efektif sakadi Singapur utawi Kabupaten Banyumas sane madue sistem pinih becik ring Asia Tenggara. Yening pamerintahe madue jinah (titiang yakin jeg pastika madue), titiang nunas mangda sistem pengolahan sampah canggih puniki dados prioritas. Kadung ja mael numbas alat, sane penting dados anggen sue, efektif, tur nenten korupsi. Asapunika sane prasida aturang titiang ring galahe mangkin. Mugi-mugi napi sane aturang titiang puniki prasida dados uratian tur dasar program kerja sane pacang kautamayang olih calon pamimpin sane jagi kapilih ring 2024. Puputang titiang antuk parama santih Om santih santih santih Om.  +
Pidan, di Bali kone taen ada macan Bali ane madan Panthera tigris balica. Sakewala jani, macan Baline suba punah krana liu anake morosin tur nyansan liu alase ane kadadiang paumahan. Ento ngaenang tongos mengkeb tur ngalih tetadahan macane suba telah. Jani, paling aget, iraga ningalin macan tuah di kebun binatang. Apang tusing nyansan liu buron agunge punah, pemerintahe patut tegas teken anak ane morosin buron agung, umpamine macan, gajah, singa muah ane lenan. Lenan teken ento, iraga patut masi nyaga alas, tongos buron agunge apang satata asri. Yen suba alase asri, buron agunge pasti lakar lestari.  +
Om Swastyastu. Merdeka! Sane wangiang titiang para angga panureksa. Sapunika taler, para sameton yowana sareng sami sane tresna sihin titiang. Pinih ajeng ngiring ngaturang rasa angayu bagia ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, duaning sangkaning pasuecan ida, titiang ngiring ida dane sareng sami prasida mapupul i riki sajeroning acara Wikithon Partisipasi Publik “Bali Berorasi”. Ring galahe mangkin, lugrayang titiang ngaturang pidarta utawi orasi sane mamurda “Baya Luu ring Bali”. Para sameton yowana sareng sami, leluu dados pikobet mangkin ring Bali. Napi malih ungkuran puniki, genah-genah ngutang leluu sane kabaos TPA akeh sane puun. TPA ring Suung, ring Mengwi, miwah ring Tabanan sami puun santukan kawentenan jagate panes pisan. Lianan ring punika, genah ngutang luu ring TPA nyihnayang iraga ring Bali durung muputang pikobet luu ring kulawarga miwah desa. Saking pikobet puniki, titiang ngaptiang para pemimpin Bali sane pacang kapilih ring warsa 2024 mangda nguratiang indik baya leluu ring Bali. Pemimpin Baline kaaptiang prasida ngicen solusi ring pikobet leluu sane wenten ring Bali, ngawit saking kulawarga, desa, miwah sajebag Bali. Pemimpin ring Bali taler patut ngicen conto indik utsaha nyaga palemahan utawi lingkungan mangda prasida katulad olih krama Baline lian. Ngiring sameton sareng sami, uratiang baya leluune ring kawentenan jagat Bali sane sampun kasengguh pinaka genah pariwisata dunia! Wantah sapunika sane prasida katur, kirang langkung titiang nunas ampura tur puputang titiang antuk parama santi. Om santhi, santhi, santhi, Om.  +
Saja ke raksasane tuah malaksana jele? Anake suba pada nawang, Kumbakarna maan panugrahan Supta Sada ane ngae ia leplep pesan masare. Diapin liu ane nundun, ia tusing ja lakar bangun. Kewala liu ane tusing nawang, laksanan Kumbakarnane yen suba ada baya nibenin negaranne. Jeg gresiuh ia bangun padidi tur bani mabela pati uling baya ane ngusak-asik negaranne. Nah, sapatutne pemerintah nulad laksanan Kumbakarna, nyak tragia inget teken swadharma, ngalih panepas yen ada pikobet jagat. Tusing ja pemerintah dogen, i raga makejang masih patut bani mapanampen. Raksasa dogen nyak nyaga negaranne, i raga dadi manusa seken lakar masare dogenan?  +
W
Pidangingnyane agrowisata ten sios ring ngelinggihang sektor primer (pertanian) ring sektor tersier (pariwisata) sane matetujon nincapang pikolihan i petani. Petani lan sektor pertanian pacing ngamolihang kawigunan saking kawentenan agrowisata. Agrowisata taler prasida nyaganin kalestarian sektor pertaniane lan ngalimpasang sektore puniki mangde nenten kapinggirang. Wenten mekudang kudang dadalan mantuke ring para wisatawane meled ngaksinin kaluwihan palemahane sane gumanti limbar taler ngaksi kewentenan agrowisata inucap. Makudang wawidangan ring Bali rikala mangkin gumanti katincapang dados agro wisata, nanging mabinaan pamargi nganutin praciri suang suang wawidangan. Kawentenan makudang praciri punika patunyane dados pangulation rikala pacang ngardinin tata cara nincapang agrowista nganutin kawentenan praciri sane mabinaan ring suang suang wawidangan inucap. Panyuratan puniki mahbahang sekadi tinglas sapunapi pemargi utsaha nincapan agrowisata ring Bali, tur mapengati mangda prasida dados imba ring wawidangan siosan sajebag panegara Indonesia.  +