Property:Biography example text ban

From BASAbaliWiki
Showing 100 pages using this property.
A
Silih sinunggil reriptan modern sane sampun kaloktah ring prajanane inggih punika marupa satua bawak mamurda Luh Ayu Manik Mas Ngalahang Legu Poleng.Satua bawak puniki madaging makudang pikenoh pangajah ajah sane utama inggihan sane prasida ngawentuk budi satwam prajanane. Sapunika taler daging satua puniki raket mapailetan mantuka ring kauripan prajanane sekadi mangkin. Antuk asapunika metu raris rasa meled ngaresepang pikenohnyane ngeninin budi satwam.Mawit sakeng pikayunan inucap panyuratan puniki maduwe tatujon mitelebin makudang parindikan minakadi pikenoh pangajah ajah budi satwam sane kabobotang ring satua bawak Luh Ayu Manik Mas Ngalahang Legu Poleng inucap.  +
Panyuratan puniki maduwe tatujon angulati sekadi teleb pangerencana kulewarga ring Bali sane kamedalang olih Gubernur Bali rikala sasih Juni 2019, sane ngawetuang makudang patungkas setuju kalawan tan setuju ring para krama. Tetuwek Keluarga Berencana ( KB) Nasional sane mamuatang " Dua Anak Cukup" ketampen sekadi mangawinang mapakirang posisi demografi manusa Bali tur nincapang posisi demografi krama tamiu. Tatujon pangulatian puniki tan sios mangda prasida mitatasang sapunapi minakadi motif idiologi,motif politik identitas lan romantisme budaya mapengrabda mewastu kedadosang pabligbagan pangerencana kulewarga ring Bali. Ngawigunayang analisa diskusi kritis), pangulatian puniki mitatasang inggian babaosan pangerencana kulewarga ring Bali kesarengin antuk pabligbagan idiologi lokal, nasional lan global. Pidagingnyane ring pabligbagan inucap kawentenan praktek politik identitas lan romantisme budaya olih subyek lan pelaku ngawetuang kompetisi dialektika manusa Bali lan I krama tamiu.  +
aw d  +
TAKSU Olih: Agung Wiyat S. Ardhi Rarianang indangé Duh, Aruna, duh pawana, duh rahina. Tityang ajerih Widhi wadih Kalantaka ngendih Tityang amerih Asing alih mangalih Asing alih tan polih Tan polih ngruruh ririh. Mangkin, saking prabhata segara Sanur Saraswati matéja Nyinarang kaluihan Aji Nyekarurayang kadiatmikan Kapradnyanan Ring sang teleb angulik sastra Angulik aksara Angulik tatua Aruna, pawana, rahina Sampunang malih andega indangé Tityang tan kantun ajerih Widhi tan kantun wadih Réh Saraswati sampun nyiratang Padma késara Taksu Nyekarurayang satwam Ngébekin Bhuana Dénpasar Mangkin, ngiring tancebang dupané masumpang geni Ngendih Mangda polih asing alih Ngruruh ririh Ngruruh sugih Mabekel tresna kinasih Mapikolih shantih. Bhadrika Ashrama, 14 Agustus 2013  +
Siakarna Listrik Padem utawi Parikrama Pemadaman Listrik sane sering nibenin Jakarta, ngametuang ius kaon majeng ketrepian utawi keamanan nasional Ian Ekonomi Negara. Kalih pidabdab utawi kebijakan sane prasida kamargian olih Pemerintah, sane ketlatarang ring artikel puniki, inggih punika: Ngawentenang reformasi manajemen PLN wiwah Nguningayang utawi nyobiahang teknologi "smart grid"  +
Bali kasengguh tetujon pariwisata mancanegara tur sampun kapewewehin pesambat pinaka swargan sukating satus tiban sane lintang. Nanging mangkin sampun ketatasin olih para pengrawuh makudang pikobet dahat sane niben inggian parindikan ekonomi wiadin wawidangan. Kasingsalan pawangunan kasengguh sane pinih marupa kaiwangan nginggilang arsitektur Bali sane anyar sane manut ring praciri witnyane. Warga kota ring Bali rikala mangkin mekadi kakungkungin olih simpul Gordian, rikala arsitektur tradisional sane jangkep kantun wenten nanging arsitektur anyar nenten tumbuh. Sapunapi antuk midabdabin parindikan puniki, irika magenah pitakonnyane. Arsitektur dados mejanggelan rikala wangunan kuna tan kaurati antuk kawentenan urbanisasi sane mamurti. Sapariindikannyane gumanti nenten prasida kapuputang. Pangulatian puniki marupa utsaha pangawit ngamedalang daging pikayunan utama tur miteketang utsaha mangda prasida nincap. Nanging taler kapisaratang filosofi anyar ring widang teori urban pinaka dasar saluir aktivitas profesional saantukan tan prasida pacang nincap yening nenten karuntutin aktivitas profesional inucap. Antuk punika uratian tityang ten sios nyawis pitakon sapunapi pakibeh prasida kalumaksanayang mawit saking arsitektur asli Bali sane medal saking pidabdab feodalisme nyuhjuh pangelaksana lan penampennyane ring pasca modernitas, kapitalisme informasi lan globalisasi. Parindikan patut ketanganin ring makudang panta inggih punika pendidikan, kebijakan, strategi, lan penegakan. Tityang miteketang ring pamuput patut kasibehin antuk tata titi sane mawit saking transformasi vernakular, budaya wawidangan Bali sane kritis, lan adaptasi leksikon urbanis anyar ring wawidangan tropis.  +
Seni balih balihan pariwisata ring Bali marupa wentuk seni sane gumanti kaabipraya pacang kapisuguh mantuka ring para wisatawane. Seni puniki madue caciren teatrikal lan spektakuler sane ngutamiang ius visual katimbang rasa ajerih, magis lan simbolis. Makudang bage kesenian minakadi Tari Legong, Sendratari Ramayana,Tari Barong lan Keris, Tari Kera, Tari Topeng Wayah lan Tari Wayang Kulit sampun ketah dados bebalihan seni ring Bali. Seni balih balihan pariwisata ring Bali embas marupa wentuk sane anyar sasukat warsa 1980.Pidabdab punika utamin ipun kaiusin olih praciri estetika pos- modern sekadi: Pastiche, Parodi, Kitsch, Camp lan Skizofrenia. Tatujonnyane mangdennye seni balih balihan prasida sayan eksotik sane mapaiketan ring tatujon ekonomi. Antuk punika akeh parikrama seni budaya Bali rumasuk kasakralannyane karuntuhang olih pakibeh sekularisasi sane gumanti becat tur fantastis inggihan ngeninin kualitas wiyadin kuantitas.  +
Wénten makudang-kudang satua ngenenin indik carita Cinderella ring makudang panagara. Puniki manut titiangé: wénten petang daha, sané tetiga jelé goba lan jelé hati. mémé tuminnyané banget gedeg ring Cinderella pinaka oka panguntat. Ipun pepes kawalék tur kaberatin. Raris Cinderella makaad uli jumahnyané, disampune neked ring gunung, wenten paksi sakti ngamicayang ipun akeh emas, molé-molé, lan tresna. Satuané puniki kasineb antuk wenten raja putra sané nyuang tur ngantén sareng Cinderella raris makakalih ngawangun kluarga sané bagia.  +
Laluu marupa plastik gumanti sampun ngawetuang pikobet mantuka ring pariwisata selanturnyane utamin ipun ring Bali. Makudang utsaha riantuk mangirangin sampun kamargiang olih Pemerintah, minakadin ipun ngembasang Peraturan Pemerintah Kota Denpasar no. 36 Tahun 2018. Sasuratan puniki matetujon mitelebin penampen lan paobahan parilaksana wargi Bali, utaminnyane ring Kota Denpasar sasampun kawetuang Peraturan Walikota Denpasar lan Gubernur Bali ngeninin laluu plastik inucap. Data kapupulang mejalaran antuk kuesioner sane kasobyahang mantuka ring Wisatawan, Mahasiswa( Departemen Pariwisata), para dagang, para wargi lan Dosen. Pikolihnyane inggih punika makasami wargine sampun sauninga ring Peraturan Pemerintah ngeninin pangewates ngawigunayang kantong plastik angge apisan, nanging nenten makasami wargi sauninga ring sapasira sane ngamedalang uger uger inucap. Makehan prajanane sane cumpu ring kawicaksanan inucap, nanging wenten taler sane tan cumpu seantukan ngawigunayang kantong plastik karumasayang irit. Kawicaksanan punika sampun prasida ngangsokang prajanane mangda ngawitin makta kantong niri niri rikala matumbasan.  +
Novel indik palampah urip Made Sanjaya, teruna cerik saking Bali sane matetujon nulungin timpal tur kulawargannyane saking dendam sane sampun sue tur aji pangiwa. Dados nominasi 8 besar novel pinih becik ring UNNES International Novel Writing Contest 2017.  +
Buku sane maosin indik kawentenan sarwa prani saking dura pertiwi, utawi saking luhuring akasa manut sastra Hindu.  +
Patibaya virus SALCON ngantem Bali. Nagapuspa konden bakatang. Epsilon dahat brangti. Haricatra ilang kadi uluh gumi.  +
Biografi Perkumpulan Pendidikan Nasional, Denpasar, pinaka perkumpulan sane kaloktah ngembasin Universitas Pendidikan Nasional, SMP Nasional Denpasar miwah sane lianan.  +
Buku indik palampah titiang ngiderin Bali tur nyaksi kaluwihan tata wewangunannyane.  +
Kadek Haricatra ngelah kawisesan ane soleh. Ia nyidang ningalin bunga Nagapuspa, bunga tunjung mas ane tumbuh di batune. Bunga ento nyidang ngubadin sakancan gering i manusa. Sakewala Epsilon, perusahan ubad paling gede di panegarane dot pesan ngrebut bunga ento. Kadek Haricatra nagih matianga. Ia musti mlaib!  +
Pamargin urip Profesor Gede Sri Darma, sane dumun dados profesor pinih anom ring Indonesia.  +
B
Kayonan ring wayang kulit sane madaging wangun kerucut utawi lanying ring luhur sane nyihnayang kauripan manusane. Nyancan nglimbak kaweruhan miwah ngancan lingsir yusan manusane, nyancan nglanyingang tur masikian jiwa, rasa, karsa, miwah karya ring kauripan i raga (ngancan nampek ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa)  +
Bali gumanti sampun masikian pisan ring pariwisata. Panyuratan puniki mangulati praciri budaya Bali sane stata tumbuh lan paiketannyane ring widang pariwisata ritelenging globalisme ngawigunayang studi kasus wewangunan Taman Budaya Garuda Wisnu Kencana (ngawit warsa siu sangang atus sangang dasa tiga rauhing warsa duang tali pelekutus), sane merupa arca Hindu Dewa Wisnu ngadeg ring luhuring paksi garuda sane agung. Taman lan arca inucap kasengguh pinaka praciri budaya anyar wangsa Indonesia taler pariwisata Bali. Nanging asapunika, studi kasus mantuka ring kawentenan taman puniki taler nyihnayang kawentenan Bali sane sampun magentos, ngawit karuntuhan ipun Suharto ring warsa siu sangang atus sangang dasa kutus, sinambi natingin pakibeh globalisme. Pariwisata Bali sampun magentos saking pariwista budaya sane nunggil saking ulu rauhing ke sor, menados tetujun wisata global. Mabukti rikala mangkin taman punika gumanti pinaka genah ngelaksanayang acara sane ageng tur kamiletin makudang negara.  +
Babad Bali kawentuk saking makudang kasingsalan, minakadin ipun ring kasujatian budaya lan prajana Bali. Siosan ring punika taler tetamian seantukan kajajah olih i Belanda lan pikolihan pejangkepannyane ring Negara- Wangsa Indonesia. Siosan taler mawit saking pakibeh modernisasi, globalisasi, pariwisata lan konsumerisme. Para panyurat Bali's Silent Crisis: Desire, Tragedy and Transition mitulengin kasingsalan punika mangdene prasida mitatasin pikobet utama sane ngelantur kawentuk, angawi pengaruh lan napkala ngawetuang rasa ajerih ring kauripan sedina dina ring Bali. Para panyurat makakalih maduwe panampen inggihan kakuatan- kakuatan lan paobahan-paobahan sane mapaiketan ngawetuang trauma psikologis lan budaya sane dahat nanging tan keangkenin seantukan marupa" krisis diam" lan matungkas ring wacana Bali pinaka swargan. Para panyurat inucap sampun jenek magenah tur makarya ring Indonesia makudang kudang warsa tur lami magenah ring Bali. Kadasarin riantuk kaweruhan ipune ngeninin papelajahan antuk budaya lan promosi kesehatan ipun ngawetuang perspektif sane mabuat ngeninin subyek ipune lan mitegesang uratian sane tingglas mantuka ring kesehatan psikologis maka suen suen manusa Bali sane kablengbeng antuk pakibeh paobahan, parikosa lan perih sane teleb sane kaunggahang ring sub judul buku buku ipune. Saking pangawit karumasayang panyundul pikayunan ipune sane gumanti kukuh ring mitelesin lan manyurat buku taler pasemayan ipune mantuka ring paswitrannyane ring Bali. Gumanti sampun tingglas inggihan ipun madrebe rasa asih ring subyek ipune lan unteng pikayunan ipune sane kadasarin antuk paiketannyane makasuen ring Bali.  +
D
Pendet Swastiastu inggih punika sasolahan panyanggra sane nganggen tabuh Jegog, gamelan malakar tiing saking Jembrana, Bali, sane kasolahang antuk kalih baga. Baga 1 : Anggen nyanggra uleman ri kala ngranjing ring genah acara, miwah Baga 2: ngaturang swasti prapta nganggen sasolahan sane lemuh, kasarengin tabuh Jegog miwah gending sane ngelangenin. Sasolahan Pendet Swastiastu kakawi olih Deniek G. Sukarya, pinaka angga kreatif tur olah tabuh, Putu Adi Arianto, S.Sn., miwah Wayan Sumindra, S.Sn., pinaka olah tari miwah kostum.  +
Tatujon sasuratan puniki inggih punika mangda prasida ngarencana sapunapi antuk nincapang peran pecalang makapenyanggra katreptian lan kasentosan prajanane sane kalaksanayang olih Tim Gugus Tugas Pencegahan Pandemi Covid 19. Panyuratan puniki mawentuk deskriptif-kualitatif sane makueh ngawigunayang lan mupulang sekancan wacana antuk mitelebin pakibeh sosial sane wenten. Wagahing kapariwenangan pengelaksanan katreptian lan kasentosan prajanane sane kaemban olih Satuan Polisi Pamong Praja Propinsi Bali rikala natingin Pandemi Covid-19 akeh nemu kapiambeng. Kapisaratang pangelimbak peran (wantuan) pecalang ritepengan ngardi katreptian lan kasentosan prajanane sane kalaksanayang olih Tim Gugus Tugas Pencegahan Pandemi Covid-19.  +
Pangrembe prajanane pinaka silih sinunggil panyundul mikolihing nabdab laluu. Paobahan parilaksana patut kapitelebin saking ngawit. Buklet pinaka media sane tepas kawigunayang mangdennye prasida nundunin paobahan parilaksana sisya ring Sekolah Dasar. Pangajah ajah ngepah laluu gumanti dangan kapitatasin riantuk ngawigunayang piteket marupa teks utawi gambar. Panyuratan eksperimen semu riantuk desain nunggal grup pre-tes lan pos-tes. Metode angambil sampel inggih punika multi stage random sampling. Sampel sane kaambil ngeninin panyuratan mawilang 90 diri mawit saking 65 Sekolah Dasar ring Denpasar Selatan. Piranti panyuratan punika marupa angket antuk teknik ngapupulang data majalaran analisis temu wicara misandingang mean paired sample t- test. Wenten pabinaan pangeweruh lan parisolah sadurung lan sesampune kaicen pengajah metode evaluasi padewekan riantuk media buklet, ngamolihang nilai (P -0,001). Utsaha nincapang pikayunan ngulati kesehatan patut karembe olih Dinas Kesehatan Sekolah. Panyuratan selanturnyane menawite patut kalaksanayang ngeninin para guru lan guru rupaka ritepengan ngalaksanayang parikrama ngeninin kasehatan.  +
Taman Hutan Raya Ngurah Rai Bali, pinaka silih sinunggil alas pangelestari mangrove ring Indonesia. Ketah ipun alas punika kawigunayang pinaka genah pangulatian, sains, papelajahan,wisata budaya lan palelanguan. Tatujon pangulatian puniki nenten sios: 1. Mitatasin penampen para warga ring wawidangan alas mangrove ngeninin kawentenan mangrove inucap. 2. Mitatasin pangerombe para warga ring wawidangan ngeninin midabdabin alas inucap. 3.mitatasin paiketan ngeninin penampen kalawan pangerombe warga ring sawewengkon Taman Hutan Raya Ngurah Rai. Pangulatian puniki kalaksanayang rikala sasih Juli 2017 ring Denpasar, magenah ring Taman Hutan Raya Ngurah Rai Bali. Paper puniki kasurat madasar data primer sane kapupulang mejalaran antuk kuesioner lan unit analisa sane sampun kacumawisang sadurung mesadu ajeng sareng wargi ring wawidangan studi. Daging pangulatian kasurat merupa analisa kuantitatif lan kualitatif.  +
Pupuh Kadiri puniki kaketus saking Kidung Tantri Pisacarana. Nyaritayang Dedari Menaka ngoda Sang Prabu Ari Dharma sane kayinggal masatia olih prameswarin Ida.  +
Geguritan sane nyritayang indik makna lan filosofi matatah  +
Karya sastra geguritan sane nyritayang indik tattwa nyubak ring sawah  +
Karya sastra Bali modern sane nyritayang indik dadong sane ngidupin deweknyane nanging kasadin polih ilmu utawi cetik  +
Silih sinunggi karya satra sane polih makna indik upakara melasti pangrupukan utawi tawur agung/kesanga, nyepi lan ngembak geni  +
F
Parilaksane lempas para wisatawan dura negara ketah kawentenane ring Kabupaten Badung. Luir ipun parilaksana agresif,parilaksana piwal ring paridabdab, parilaksana tan manut tata krama lan parilaksana belog. Kapisaratang utsaha sosial preventif natingin kawentenan parilaksana sane ngalempas inucap. Informan kapastikayang antuk ngawigunayang purposive sampling lan snowball sampling. Data kapupulang antuk observasi, wawancara, studi kepustakaan lan dikumentasi. Teknik analisis data ngawigunayang analisis kualitatif antuk uji kreditabilitas lan uji depentabilitas. Pangulatian mikolihang model kerangka konstruksi ngeninin natingin sosial preventif ring Kabupaten Badung kawangun madasar antuk kasujatian utawi fenomena parilaksana lempas sane katah kawentenannyane. Praciri parilaksana ngalempas wisatawan dura negara wenten 4 baga tur kepah dados 17 parilaksana sane makasami mamuatang pengendalian sosial kasarengin antuk panglaksana preventif. Ngeninin panglaksana preventif wenten 10 pamargi sane prasida ngawinang para wisatawan maparilaksana lempas. Kabuatang pangerombe stakeholder pariwisata (ikrama ued, guru wisesa lan para pangusaha pariwisata) ngawedar brosur ngeninin kepatutan tur kenentenpatutan ring Bali. Brosur madaging gambar utawi ilustrasi sane ngaleganin manah sapa sira sane ngawacen tur mitelebin tatujonnyane. Pengendalian sosial preventif kepah dados tigang materi inggih punika; Sane patut kalaksanayang, sane ten patut kalaksanayang, lan napi ngawinang ring Bali. Sasampun brosur kawedar olih para stakeholder nanging kantun wenten wisatawan sane maparilaksane lempas, pamargi selanturnyana mantuka ring para pangelempas pacang kakeniang pamidanda.  +
G
Tujuan; Panyuratan puniki maduwe tatujon mangda kauningin paiketan ngeninin pasekongkelan, panyungkem ring media,lan pawarah saking guru wisesa mantuka ring pamineh nampi Vaksin Covid- 19. Metode : Survei daring kelaksanayang mantuka ring warga sane sampun kelih ring Provinsi Bali ngawit saking 14 September rauhing 30 Oktober 2020. Data sane kapupulang ngeninin demografi, pikobet pandemi, penampen ngeninin pasekongkelan, panyungkem ring media konvensional yadian sumber resmi lan pamineh nampi Vaksin.Analisa bivatriat lan multivatriat kalaksanayang mantuka ring determinan nampi Vaksin antuk SPSS 23.0 Pikolih : 779 diri responden sane kajudi mawilang 38,9 persen ipun lanang, sawatara yusian ipun 24 tahun ( IQR 20-26 tahun). Pikolih panyuratan mitegesang mawilang 60.8 persen ipun nampi Vacsin. Pamineh nampi Vacsin wenten paiketannya ring panampen ipun ngeninin pasekongkelan, panyungkem ring media konvensional wiyadin pawarah warah saking guru wisesa manut spearman's Rho suang suang mawilang 0,350,0,269 lan 0,287. Mitatasin variabel demografi lan pikobet pandemi nyihnayang kawentenan panampen ring pasekongkelan lan panyungkem ring media konvensional pinaka variabel nunggil panentu bebas, OR suang- suang mawilang 0,33(C 195 persen 0.20-0,54) lan 1.91 ( C 195 persen 1.37 - 2.65). Pacutetan : pikolih panyuratan mitegesang pikobet infodemik gumanti ageng,sane kacihnayang olih panampen pasekongkelan , panyungkem ring media lan pawarah saking guru wisesa mantuka ring pamineh nampi vaksin Covid-19. Piteket ngeninin kasehatan prajanane sane mawiguna patut kalaksanayang sinarengan ring ngamargiang Vacsin sumangdennye prasida nincapang panampennyane nyujur kakebalan kelompok.  +
Pandemi covid-19 marupa pikobet kesehatan lan ekonomi prajanane sane metu sinarengan. Paiketan ngeninin pakeweh ekonomi lan kesehatan wargine sane kawetuang olih pandemi covid-19 patut kapitatasin mangdennye prasida nincapang utsaha mangirangin. Panyuratan puniki mitelesin paiketan pakeweh ekonomi lan setres sane karumasayang mantuka ring kasusatyan ipune ring pawarah ngeninin utsaha natingin panyungkan inucap. Metode: metode panyuratan analitik potong lintang puniki kalaksanayang mantuka ring wargi sane sampun kelih ring wawidangan pangayah ayah Puskesmas l Denpasar Timur. Sampel kajudi riantuk consecutive sampling,data kapupulang riantuk kuesioner sane kasurat ngaraga. Variabel sane katulengin minakadi demografi,indikator pakeweh ekonomi,persepsi setres, tinut ngawangsuh tangan,angangge masker, karaketan angga lan angirangin parikrama sosial. Analisa korelasi, regresi linier lan analisis jalur kalaksanayang riantuk ngawigunayang IBM SPSS 230. Mawilang 161 responden marupa 34,2 persen lanang lanang mayusia rarate 36,31 ( kirang langkung 7,16) warsa. Para istri, pakeweh ngeninin pekaryan, pikobet pikolihan lan setres sane karumasayang kapanggihin pinaka determinan independen.Para istri lan pakeweh pakaryan sane gumanti lintangan kapanggihin mapaiketan mantuka ring parilaksana pangelimpas sane sayan becik maduwe nilai adjusted B suang suang 0,276 lan 0,306. Taler kapanggihin paiketan sane matungkas ngeninin pikobet pikolihan lan persepsi setres maduwe nilai B suang suang -0,247 lan - 0,224. Cutet ipun wenten paiketan pakeweh ekonomi lan parilaksana preventif selami pandemi covid-19.Panyuratan puniki miteketang mangdennye kawicaksanan nabdab kesehatan inggih punika covid-19 taler maridabdab sekancan utsaha ngeninin jaring pengaman ekonomi mangdennye prasida nincapang kasusatyan prajanane.  +
H
Panyuratan puniki maosang makudang utsaha sane kamargiang olih sang maraga balu inggih punika sangkaning sang alaki padem utawi mapasahan rikala natingin wates-wates kepatutan lan sesengguh balu sekadi ketah ring Bali. Risajeroning budaya kapurusa ring Bali, sang meraga istri kirang polih pamargi rikala ngaruruh pakaryan tur taler nampi pikolih sane andapan ring sang alaki. Rikala alaki rabi mapasahan, sang meraga balu nenten je wantah kaicalan somah, nanging taler kapegatan pangupa jiwa. Siosan ring punika sang meraga balu sering kasengguh melaksana dwa para. Kawentenan pamargi adat lang uger-uger panegara sane sami sami kamargiang ring Bali taler ngawinang parindikan kawin cerai ring Bali dados nenten dangan. Ngaresepang kawentenan para bebalu ring Bali natingin parindikan sosial lan budaya, pangulatian puniki nganggen imba bebalu tigang diri. Pierre Bourdieu mangulati kahuripan sang meraga balu ring Bali ngeninin ekonomi, budaya, sosial lan simbolisme, mapengawit saking pikolihan sane sayan nincap sang meraga balu pacing prasida nguripin sentanan ipuni tur swadarma sosial lan agama sane siosan. Antuk punika raris ipun prasida ketampi becik tur kautamiang olih para wargi. Pangulatian puniki taler dados pangeweweh pangeweruh ngeninin kahuripan sang meraga balu ring Bali.  +
I
Tabuh Caru Wara karipta olih I Dewa Ketut Alit sane mawit sakeng Banjar Pengosekan, Desa Mas, Ubud. Dewa Alit embas sakeng kulawarga seniman. Dewa alit kauningin dados komposer sane nganggen pendekatan “avan garde” sakewanten setata eling ring uger-uger tradisi. Dewa alit sering polih uleman dados guru miwah makarya tabuh ring dura negara, sekadi : Boston, Massachusetts, New York, Munich, Frankfurt miwah sane lianan. Duk warsa 2007 dewa alit ngewangun sanggar sane mawasta Gamelan Salukat miwah sampun ngawentenan tour ke Amerika duk warsa 2009 miwah 2010. Tabuh Caru Wara karipta duk warsa 2005 sane madue kasuksman nyomyang sahananing sane maurip ring jagate. Ring gending puniki kasobyahan sapunapi harmoni dinamika sane kompleks, nilai-nilai, gesekan, benturan, konfilk miwah arah sane berlawanan, konsep sane saling dagingin sakeng siklus kalender Bali.  +
Pandemi Covid-19 sampun mapengrabda lintang limbak mantuka ring kauripan prajanane ring Bali. Tatujon sasuratan puniki inggih punika mangdennye kapanggihin pamargi lan framework sane pastika mawastu panglimbak lan fatalitas sane kawetuang olih panyungkan Covid-19 prasida katunayang sagelise mangdennye pikobet selanturnyane ngeninin ekonomi lan sosial prasida kapekirangin.  +
Parindikan sane utama ngeninin wawangunan ring panegara sane wau tumbuh tan sios kantun akeh kasingsalan ngeninin ketunan pekarayaan lan katuaraan. Kawentan parindikan puniki santukan makekalih ipun saling maiketan. Katuaaraan, ketah ipun, mapengawit saking katunaan genah mekarya mantuka ring warga sane kantun wimuda. Separindikan ngeninin katuaraan puniki raris ngemedalang utsaha makudang wangsa mangda prasida mangirangin katuaraan ring gumine mejalaran antuk Tetujon Wewangunan Milenium. Risajeroning ngemargiang wewangunan, utsaha ngicalang katuaraan sane mawit saking katunaan pekaryan patut kasarengin olih para wargi. Kateleban para wargi nyarengin utsaha puniki prasida nincapang komitmen utsaha ngirangin katunaan punika. Kawentenan Lembaga Pekreditan Desa (LPD) sane kamargiang oleh Desa Adat madue pikenoh sane dahat utama mejalaran antuk peran sosial ipune tur nincapang kasukartan pamilet ipune. Kawigunan LPD taler ngeninin kasamuyugan ri sajeroning anggota sapunika taler para anggota kelawan i prajuru.  +
I Gede Nala Antara pinaka Tim Pembangunan Gubernur Bali pinaka Keynotespeech maosang indik Bali madué potensi peradaban sané ageng. Silih sinunggil dasar sané ngawinang Bali madué dasar panglimbak kawagedan manusané sané kuat santukan basa Bali madué aksara soang-soang. Saking akéh basa lokal sané wénten ring Indonésia, basa Bali wantah silih tunggil basa sané madué aksara. “Aksara wantah silih tunggil sarana komunikasi, mawinan inovasi aplikasi digital nganggén aksara Bali prasida kalimbakang ring sajeroning pendidikan aksara Bali.  +
I Gede Nala Antara pinaka Tim Pembangunan Gubernur Bali pinaka Keynotespeech maosang indik Bali madué potensi peradaban sané ageng. Silih sinunggil dasar sané ngawinang Bali madué dasar panglimbak kawagedan manusané sané kuat santukan basa Bali madué aksara soang-soang. Saking akéh basa lokal sané wénten ring Indonésia, basa Bali wantah silih tunggil basa sané madué aksara. “Aksara wantah silih tunggil sarana komunikasi, mawinan inovasi aplikasi digital nganggén aksara Bali prasida kalimbakang ring sajeroning pendidikan aksara Bali.  +
B A T U Batu Klotok, Ponjok Batu, Batu Karu, Kori Batu Batu Yang, Yang Batu, Batu Sèsa, Bukit Batu, Batu Belah, Belah Batu Batu Lumbang, Batu Korsi, Batu Ringgit, Batu Riti, Sebatu, Batunya, Batuan, Batu Medahu, Batu Mejan, Batu Dawa, Batu Jaran, Batu Bolong, Batu Belig, Batu Manak, Batu Telu, Batu Tumpeng, Batu Gunung, Batu Nunggul, Batu Madeg, Ulu Watu, Batu Pageh, PAGEH BATU NORA KANTU  +
NGALIH SAMPI GALANG BULAN (I Gedé Gita Purnama) Mapangsegan jani Pan Kadés di bucu, udeg suba telah, anggona nyujukang ruko. Saja suba pragat limang bungkul jani rukoné di sisin marga, ané malu tongos nyujukang rukoné tuah tegalan kopi, kopi arabika nomer satu. Sakéwala ajin kopiné sing taen nomer satu, pragat maglebug maguyang dogen ajiné. Buin misi caplok tengkulak digantiné mupu liu. Bandingang mamocol, adénan jujukang ruko tegalé. Tusing ja Pan Kadés dogen ané mapangsegan, méh ada atenga krama desané milu mapangsegan, ulian suba kadung nyujukang ruko di tanah tegalané ané di sisin margané. Yén di kenehné dong suba luung itung-itungané, rukoné pragat, kontrakang, mani jeg pragat nampi pipis kontrakan dogénan. Ané abugkul kontrakang 50 juta atiban, yén ngelah limang bungkul suba 250 juta atiban. Méh, jeg luungan tekénang negen NIP panekan pipisé. Apabuin saihang tekéning asil tegalané, arah, jeg joh sawat. Kéwala ento mara itungan di ipian dogén. Jani makejang suba sambrag, ngalih sampi galang bulan jani judulné.  +
SANGGULAN (I Gédé Putra Ariawan) Putu Iwan Ardana mahasiswa kampus kedokteran gigi di Dénpasar maan tugas lapangan. Ia lakar ngemaang penyuluhan kesehatan ka désa-désa marupa program gigi sehat. Satondén programé majalan, Putu Iwan ngecék lokasi lan observasi lapangan apanga pedas nawang dija lakar maan tugas. Toliha papan pengumumanné, tepukina adané suba matempel lan maan tugas di Tabanan. “Aduh!” Putu Iwan jengis ngenehang tongos tugasné. Prajani alisné pecuk, lakar joh mapisah ngajak kurenanné di Karangasem. “Jalani dogén Wan! Pasti sing marasa, enem bulan ento kejep. Kadén biasa mapisah ngajak kurenan.” saut timpal kampusné. “Tusing ento masalahné. Kéweh nyelasang!” “Kéweh?” timpalné makenyem. “Nak bajang tondén taén ngasanin jaen. Tondén taén ngasanin rindu tekén kurenan!” Saut Putu Iwan lantas magedi ngalahin timpalné padidian di kampus. Di tengah atiné Putu Iwan makeneh, nguda ia jani cara kéné? Malénan san cara i pidan. Sasukat ngantén lan nawang kurenanné suba misi, Putu Iwan setata jejeh. Jejeh joh ngalahin kurenan. A wai dogén sing maan nepukin kurenan, jelék kenehé. Aba buin maan tugas keluar kota cara jani, tepuk-tepuk dogén asané pianak di tengah basang kurenanné. Saja munyin timpal kampusné busan, dugasé matunangan Putu Iwan tusing sanget rungu tekén nak luh. Matemu tunangan tuah nem bulan cepok nuju libur akhir semester ulian pada-pada mapisah tongos kuliahé. Putu Iwan kuliah kedokteran di Bali, tunanganné kuliah hukum di Jogja. Kapah-kapah tepuk, kapah-kapah matemu rasa. Lamun makelo liburan lan tusing ada tugas, Putu Iwan mara inget tunangan. Prajani bisa nadak mesen tikét pesawat nuju Jogja ngalih tunanganné kemu. Ditu lantas di kos jak dadua matemu rasa, matemu rindu, ngecap manis madu kanti engsap lemah peteng. Kapah-kapah ento suba meranén, keto anaké ngorahang. Sing madaya, tunanganné ané sedeng kuliah di Jogya makabar suba misi telung bulan. Putu Iwan dugasé ento tusing precaya, mara ajaka USG nak saja manik tresna suba mentik di tengah basangé. Prajani, tunanganné ané sedeng kuliah nadak ngajuan cuti. Putu Iwan lantas ngantén ulian marasa dadi nak muani ané ngelah tanggung jawab. “Ngudiang jejeh?” Putu Iwan matakon tekén ibané padidi. Setata marasa jejeh lamun joh tekén kurenan. Pokokné ia setata rindu, dot ketemu lamun ngenehang basang kurenanné nyantung, misi manik tresna ané jani suba mentik nem bulan. “Pak Doktér sampun marabian?” “Sampun” “Sampun madué oka?” “Durung, kari di tengah basang,” saut Putu Iwan elek-elekan tekén kelian banjar ané suba ajaka ngorta uli tuni. Kelian banjaré ané lakar mukak acara program gigi sehat di desa. Diastun mara kenal, Putu Iwan marasa ngajak kelianné cara ngajak bapa padidi. Bapa ané suba ngalahin mati satondén cucuné lekad ulian kena sakit stroke. “Dija mangkin nak istri?” “Di Karangasem.” “Mimih…kanggiang dumun Pak Dokter mapisah sareng rabi. Tiang sampun malunan ngasanin. Napi malih mangkin nak istri sampun mobot, jelék san asané mapisah. Rindu tresna macampur dadi besik, bisa tan dados sirep petengné. Inget manten sang sesuunan, nunas ica apanga sami mamargi rahayu,” kelian banjaré miribang nawang éngkén jani karasayang tekén Putu Iwan. “Inggih, inggih.”saut Putu Iwan ané ngenehang kurenanné di Karangasem. Tuni semengan makiré ka Tabanan, Putu Iwan ngingetin kurenanné apanga setata inget ngalih nasi, ngajeng buah, nginem susu lan vitamin. Tusing dadi ngawag-ngawang ngajeng ulian bayi di tengah basangé nagih nutrisi lengkap apanga melah perkembanganné. Lamun bakat petékin, kuda kadén telah pipisé anggon meliang kurenanné kéné-keto. Aget Putu Iwan anak ngelah, sugih meliah liu ngelah tanah di Karangasem lan kos-kosan di Dénpasar. Bapanné pidan dadi kepala kantor pajak propinsi lan memenné dadi hakim di kejaksaan tinggi negeri Bali. “Pak Dokter sampun uning carita ring désa iriki?” “Carita napi?” “Raksasa Sanggulan” saut kelian banjaré. “Raksasa?” “Inggih Pak Dokter, Raksasa Sanggulan ané demen nadah manusa!” Putu Iwan makenyir ningehang kelian banjaré ngomongang raksasa. Raksasa Sanggulan ané koné taén maumah di goa-goa betén abingé. Lamun bakat nyatua ané pidan-pidan, Putu Iwan tusing ja bes sanget precaya. Apa buin nyatua raksasa ané demen nadah manusa. Raksasa tuah ada di pawayangan dogén. Carita kelian banjaré lebihan serem, lebihan ngemauk, lebihan misi koné-koné dogén. Lamun bakat petékin, suba ping kuda kadén kelian banjaré nyatua misi koné-koné dogén. Putu Iwan maanggutan dogén, tusing juari mesuang munyi apanga kelian banjaré tusing pedih. Dingeha dogén apang satuané enggal pragat. Putu Iwan prajani inget tekén Wayan Cenk Blonk Tabanan ané taén baliha di kampus. Lalampahan wayangé ento sasai nyeritayang idup i raksasa gundulan. Raksasa ané dueg ngigel sambilanga magending-gending. Kanti sakit basangé kedék lamun mabalih wayangé ento ulian kaliwat lucu. Kelian banjaré nyeritayang. Dugasé pidan koné di désa Sanggulan nuju ada odalan di pura delod désa, penari Péndét ané ngaturang ayah di pura sasai ilang. Kija kadén lakuna, sabilang odalan ada dogén penari ané mabaris paling sidori ilang. Krama désané gedeg, nyén sujatiné ané ngelah gaéné ené? Krama désané lantas ngatur siasat, satondén ngigel makejang penariné bekelina baas agembel anggona panginget. Sagétan saja, penariné buin ada ilang bin besik. Tepukina baasé sambrag di jaba pura nuju goa di betén abingé. Aliha kemu, krama désa makesiab sagétan ada raksasa gundulan ané sedeng nadah manusa. Makejang penariné suba amaha tekén raksasané ento. Krama desané pedih, dot ngematiang i raksasa nanging tusing nyidang. Raksasané kaliwat sakti kebal senjata. I Raksasa ngorahang, lamun dot ngematian ibané énggalang alihan carang timbul. Krama désané ané pedih prajani nyemak carang timbul. I raksasa lantas kamatian. Satondén mati, raksasané mabesan, lamun ada krama désané ngajeng buah timbul, désané lakar kena wabah penyakit. “Wénten lucu?” kéto patakon kelian banjaré ulian nepukin Pak Dokteré kenyem-kenyem dogén uli tuni. “Hé… Tiang inget tekén Wayan Cenk Blonk!” saut Putu Iwan. “Béh, pasti tusing guguna munyin tiangé. Lamun Bapak tusing precaya, tegarang takénin sametoné sami di Tabanan, pasti uning carita niki. Ulian i Raksasa, krama désa Sanggulan sampun kapastu nénten dados ngajeng timbul. Lakar ngundang sengkala. Uning punyan timbul?” “Uning! Di désa tiangé, ring Banjar Timbul Karangasem akéh wénten punyan timbul. Lamun tiang dados ngajeng timbul?” Putu Iwan matakon ulian marasa uli pidan sasai ngajeng jukut timbul. “Oh… dados, dados!” saut kelian banjaré. Sing marasa, suba a minggu Putu Iwan nyalanang tugas di Sanggulan. Putu Iwan sesai ngemang peyuluhan ka sekolah-sekolah dasar, ngajahin cerik-ceriké cara nyikat gigi ané beneh. Ngingetin krama désané apanga setata eling tekén kebersihan gigi. Lamun sakit gigi, bisa gedé gaéné nyanan. Lamun dadi pilih, adénan suba sakit ati ketimbang sakit gigi. Kéto sasai anaké ngorahang. Lamun kenehang, program kampus ané sedeng kalaksanayang jani ngaénang Putu Iwan liang lan sebet. Liangé ulian nyidang ngayah di masyarakat. Sebeté ulian mapisah ngajak kurenané di Karangasem. Mara a minggu mapisah asané cara a tahun. Petengé sing nyak tis sirepé, sing makita madaar sing makita ngudiang. Lamun mekelo dini, Putu Iwan bisa mati makeneh. Ngenehang kurenanné beling di Karangasem. Apa buin puan peteng, kurenané maan nelpon lan ngemang kabar sasai ngipi ané jelék-jelék. “Kriiiiiiiiiiiiiiiing,” Putu Iwan makesiab, jam satu peteng telponé mamunyi. Sagétan i meme di Karangasem ané nelpon. Angkata telponé, dingeha i meme suba ngeling sengi-sengi. “Ada apa né!” “Énggalin mulih…, mulih! Énggalin mulih!” saut i mémé. Jam satu peteng Putu Iwan ka Karangasem. Ngliwatin bay pass Soekarno nuju Denpasar, lantas nganginan nuju Bay Pass Ida Bagus Mantra. Mobilné malaib gencang cara angin, kanti sing marasa nomplok ujan bales di Candidasa. Kenehné macampur maadukan, dot énggal-énggal mulih. Ada apa tekén kurenanné di Karangasem. Neked jumah tepukina anaké ramé. Putu Iwan makesib nepukin kurenané suba lemet liu anaké ngisi. I meme tepukina ngeling sengi-sengi. Buin kejepné ada pamangku teka, lantas mabanten ngaturang siap selem lan segehan poleng di bucu kaja kauh umahé. Putu Iwan lantas ngelut kurenanné. “Busan jam roras peteng, kurenan Putuné makraik. Ia koné nepukin anak gundulan, basangné gede, magigi rangap macelep ka tengah kamaré!”saut i mémé. Putu Iwan makesiab, prajani inget tekén raksasa gundulan ané taén kaceritayang kelian désa Sanggulan. Raksasa ané demen ngamah manusa. “Anak gundulan ento koné ngénggalang malaib kemu!” I Mémé lantas nujuhang punyan timbul gedé ané mentik di selat pagehan bucun umahé. Singaraja, 19 Desember 2015  
Panyuratan puniki maduwe tatujon nyelehin lan mitatasin linggih ahli waris sane nilar agama lan paiketannyane ngeninin hak kalawan kewajiban ipune ring kulewarga inggihan ring prajana adat, taler pemarilaksana uger uger sane katibakang rikala sang ahli waris nilar agama. Panyuratan puniki marupa panyuratan uger uger minakadi empiris riantuk pamiteleb non doktrinal (socio legal research). Data kapupul antuk metode saur pitaken lantur kapitelebin riantuk kualitatif. Pikolih panyuratan mitegesang inggihan ahli waris sane nilar agama nenten malih maduwe linggih pinaka ahli waris. Awinannyane ahli waris inucap putung hak waris ipune. Kaicalan hak waris inucap mapuara nenten malih wenten pedum sane patut kategen suun inggihan ring kulewarga yadian pinaka prajana adat. Pamaridabdab ngeninin ahli waris sane nilar agama kaketus saking teorin ipun Lawrence M. Friedman ngeninin sistim uger- uger sane kapah manados tigang bage inggih punika struktur,substansi lan budaya uger uger. Risapunapi tatige bage uger uger inucap nenten wenten paobahan, inggihan punika uger uger adat waris ring Bali kantun manggeh pemarginnyane.  +
WHO utawi Badan Kesehatan Dunia sampun mitegesang Covid-19 pinaka pangering jagat ngawit sasih Februari 2020. WHO taler mastikayang pangering agung corona virus ring padewekan i manusa kasengguh Corona virus disease 2019 (Covid-19). Covid-19 ngawinang pakeweh kelintang dahat risajeroning pariwisata lan ekonomi ring sejebag Bali. Guru Wisesa ngawedarang gumanti Bali dahat katiben kamewehan riantukan pariwisata ring Bali yukti yukti timbis padem. Lintangan ring 96 persen hotel raris kasineb, nika mawinan akeh wargi sane dados pengangguran seantukan kapegatan pekaryan.Warga Bali rumasa sayan ajerih ring kahuripannyane maniwekas. Tatujon pangulatian puniki tan sios mangda kauningin sapunapi mungguing keajegan wargi ring Bali natingin pekewehnyane ngeninin pangupa jiwa. 1500 diri wargi sane mayusia 15-60 warsa sane makarya ring widang pariwisata dados pangulatian. 150 diri utawi 10 persen kedadosang responden. Data sane kapupul raris katelengin antuk analisa diskriptif marupa grafik, tabel lan gambar. Majalaran pangulatian raris kepanggihin 60 dina outbreak Covid-19, 340 diri keni panyungkan, 232 diri prasida mawali seger, 4 diri raris seda. Pariwisata sane tambis padem ngawinang 80 persen wargi sane makarya ring widang pariwisata raris kapegatan pekaryan. Kasujatianyane 95 persen wargi ring Bali sampun magentos ngeninin parilaksana sosial, gaya hidup taler uratiannyane mapikelatang wawidangan. Covid - 19 gumanti sampun ngawinang ajerih ring manah warga Baline nanging nenten kantos ngawinang biota risajeroning paiketan. Ngelempas saking saluwiring pikobet mabukti jenek ring paumahan ngawinang 75 persen paiketan ring kulewarga sayan raket.  +
Béda Semara Sadurung gongé macegur Siluh mlekur igung Kpung nak buduh mlalung Ngacuh jaruh Ngruruh rurung Aluh mameluh Inguh luh Nyiup busung Ngupin bubuh Siat-siut tuyuh Bujuh Takut buyung Mangkung bais berung Sesampuné gongé macegur Siluh igung makenyung Langit gumine adung Atep raket Mupulan kidung semaran dana Tabanan, Buda, 6 Méi 2001 Wuku Uyé, Sasih Jyéstha  +
Panyelehan puniki madue tetujon nyantenang kawigunan awig-awig saking Guru Wisesa ngeninin uger-uger (protokol) Covid-19 mangda kramane nenten raket mapupul kantos kosek. Nenten kirang ring satus sia diri responden sane mabinaan pakaryan, linggih lan yusa sampun ngunggahang penampen. Manut panyelehan punika, uger-uger saking Guru Wisesa durung prasida paripurna katelebang tur kaanutin olih para wargi, napi malih ring Bali pariwisata dados pengupa jiwa sane utama. Akeh sane rumasa ajerih nenten prasida nguripin kulawarga yening yukti-yukti nganutin uger-uger sakadi punika. Panyelehan puniki taler ngamedalang pamaridabdab sekadi ring sor; Guru Wisesa dados nutup sajebag negara utawi wantah wewidangannyane, sakewanten kasarengin antuk kawicaksanaan nagingin tur negepin napi sane dados pisarat utama para wargi sakadi boga utawi ajeng-ajengan, jaringan komunikasi, listrik, lan toya, mawastu para wargi jenek ring paumahan, nenten medal ka jaba ngruruh pangupa jiwa.  +
MAJOGJAG (Djelantik Santha) Wayan Sentana alon-alon nytandar motorné di samping balé dauhé apang tusing pirenga tekén reramanné ané sedeng iteha ngorta padaduanan di ampiké sambil ngopi. “Om Swastyastu,” sapanné Wayan Sentana alon sada masalin munyi. “Om Swastyastu,” pasaut bapannē matolihan. “Béh, cai Yan, kadén bapa nyén ané teka, tumbén nganjali? Biasanné jeg nylonong,” pasaut bapanné matadah tengkejut. “Nggih Pa, Mé. Gumanti ja tiang meled nyugjugin, napi salam krama Baliné nyak nyambung marakyat nganti teked ka désa-désa. Ané biasanné koh ngomong?” “Nah, ajanian suba sayan ada perubahan. Nanging mara di sangkepan, di upacara lan acara adat né matadah resmi. Cara mapepadikan, nrima tamiu dines muah ané lénan.” “Sing kénkén Pa, mula sukil ngawitin ngaé ané melah. Tiang masih jani malajah ngomong basa Bali ané madan beneh, sawiréh jani basa Baliné suba sayan nglimbak.” “Nah mungpung Wayan ngoraang basa Baliné sayan limbak, mémé masih ajak bapan ceningé mara sedeng ngortaang basa Bali ané dadi pajogjag dané Gusti Mangku Ngurah ngajak okan-okanné di jeronné ibi sanja,” raos méménné nyelag maketur. “To kénkén ané dadi bantang pajogjagé? Kadén Gusti Mangku dané mula wikan?” “Baané saking wikanné, dané marasa tusing ngerti tekén tata caran anaké ngajahin anak cerik ngomong cara janiné. Cara cening uli cerik mara ngedat suba urukang mémé ngomong mabasa Bali. Apa jani cening marasa kéweh mabasa Bali?” patakon méménné. “Yén tiang tusing kéweh ngomongang basa padidi.Yén basa Inggris, basa Jerman mara kéweh. Patuh cara anak cerik Amérika, Australi ngomong Inggris sing marasa kéweh. Yén ia ajak mabasa Indonésia, Bali, mara kéweh. I raga masih yén malajah mawirama mara kéweh, sawiréh i raga mara majumu malajahin sasubané i raga gedé,” pianakné negesang. “Ento suba ané nikaanga tekén Gusti Mangku i tuni semengan. Raganné masadu marasa nyelsel ngelah oka dadua pada wikan nyastra lan mabasa Bali, Kawi, nanging tusing nyidang ngurukang oka padidi mabasa Bali. Taén putunné ané di Dēnpasar mantuk ngiring ajinné. Pekakné nakonin baan basa Bali, nanging sautina baan basa Indonésia. Mara takonina okanné, Gusti Putu Raka pasaurné ngandang, ngampar. ”Béh aji bas kuna, pénter mabasa Bali ten nekaang napi. Samaliha ngomong basa Bali sulitan tekén basa Inggris. Misi anggah-uingguh, ten ja abesik cara basa Indonésia lan basa Inggris utawi Jerman. Nika mawinan tiang ngurukang basa Indonésia lan basa Inggris dumun mangda nénten kuciwa ring timpal-timpalné di sekolahan. Malah sampun kurukang basa Jepang.” I poan okanné ané dadi pegawé bank di Jawa, Gusti Madé Rai mantuk, masih ngajak putunné ané maanjar ajak putunné ané di Dénpasar. Masih takonina baan basa Bali alus utawi sagét kasar. Makejang sautina baan basa Bali alus tekén putunné. Lantas okanné takonina kénkén dadi bisa mabinaan piuningné mabasa Bali. Pasaur okanné lan mantunné tuah yén di jero raganné setata ngurukang okanné ngraos baan basa ibu, mabasa Bali. Kocap yadiapin raganné malinggih di Lombok, ané wewidanganné ngomong Sasak, di Jawa ané ngomong Jawa lan basa Indonésia, nanging di jeronné raganné tetep mabasa Bali. Dadi patuh cara prisip bapané, ngurukang raré patut nganggon basa ibu, basa Bali. Basa ané lénan pastika lakar kabakatang di sekolahan utawi makursus. Yén basa Bali dija ngalih kursus, yén sing di asrama utawi di umahé padidi? Yén kanti i pianak tusing bisa mabasa Bali, ané pelih boya ja i pianak, nanging i rerama ané ngutang basa ibuné padidi, sok géngsi nguber bukité ejohin. Kadirasa anaké uli Belanda nguber malajah basa Bali. “Saja ento Bapa, Mé, tiang masih dugasé tundéna survey tekén doséné di Buléléng ané tepukin di masyarakaté mula tuah buka kéto. Liunan para janané ngurukang pianakné baan basa Indonésia, malah mabading mara malajah basa Bali di sekolahan. Sinah sukil tan bina cara malajahin basa Inggris. Ento ngranayang basa Balin anaké jani kaku, sawiréh nyalin uli basa Indonesia ka basa Bali. Conto: “Sapi saya akan saya sembelih” kabasabaliang dadi “Sampi tiang lakar tiang gorok.” Patutné “Sampin tiangé lakar gorok tiang.” “Sajaba ento yén titénin basa Baliné gumanti ngelah anggah ungguh basa, sawiréh ngelah basa kasar, madia lan alus. Ada masih alus sor, alus mider, satmaka ngurukang para janané apang bisa ngalap asor ané numbuhang budi suci adiluhung mawit ulian basa. Hormat tekén sang catur guru. Tekén rerama, guru pangajian, guru wisésa, muang guru swadyaya saking mabasa alus. Apang tusing alpaka guru. Bani nyagur rerama, guru, misuh pemimpin. Ulian basa, bani ma-kamu, macai, maicang tekén sang guru cara basa Inggris lan Indonésiané pragat you…, kamu, engkau, aku yadian tekén Hyang Widi Wasa.” “Saja Pa, anaké uli dura negara masih ngomongang kéto. Basa Baliné sujatinné ba sarasa, basa budaya ané numbuhang sopan santun. Kruna-krunanné masih komplit. Cuma yén di Buléléng, tiang kayang jani kari majogjag indik kaja lan kelodé. Cara Buléléng kaja artinné arah ke gunung dadinné ka selatan. Kelod artinné arah ke laut dadinné ka utara. Yén cara i raga ané ketah kaja, kelod, kangin, kauh ento tuah mata angin, utawi pangider buana, patuh tekén bahasa Indonésiané: utara, selatan, timur, dan barat. Boya ja arah kaja lan kelodé ané maarti ka gunung lan ka laut ané dadi gentinin aji kruna ka ulu lan ka tebén. Kayang kamus Bali-Indonésiané masih rancu, basa Baliné ten ngelah mata angin, padahal nawang pangider buana komplit kayang déwa nawasanga, warna, lan uripnné yén macaru. Miribang saking mula salah kaprah,” raosné Wayan Sentana ngacuh, mimbuh bingung. “Dadi masih orahang kéto. Yén selehin miribang uli pangawit malajah ngomong raréné di Buléléng orahina gunungé kaja lan pasihé kelod, pinaka basa ibu. Tuara ngitung mata angin cara janiné. Apa buin ada kompas, ada kar utawi peta anggon uger mata angin. Éééh, nguda dadi mingungang kaja kelod suba nawang ulu tebén?” raos bapanné teges. “Saja Pa, Mémé. Tekan tiangé mulih sujatinné lakar morahan yén kayang lulusé ené tiang payu ngantén ajak gélan tiangé Setyowati. Nanging ia sing nyak magama Hindu. Yén dadi cara Jawa, tiang ajakina milu gaman raganné. Yén sing kéto melahan pada tetep ngaba agamané soang-soang. Ibu lan bapakné setuju kéto. Cara janiné beneh masih kéto. Nanging tiang kari ngantiang pituduh lan papineh mémé lan bapané. Kénkén Bapa, Mé?” “Badah…, né ja cai sajaan tusing nawang kaja kelod. Tusing ada wét buka kéto. Cai jumah muani padidi, yadiapin pada tetep tekén agamané padidi. Lantas kénkén tata upacara pawiwahané? Kénkén nerapang bebanten ardanaréswari ngajak anak ané tusing magama Hindu? Undang-undang RI No. 1 Tahun 1974 masih tusing matutang buka kéto. Apa buin yén kanti cai paid bangkung. Yén dadi melahan kelidin,” pasaut bapanné sengit. “Nguda kéto Pa, tiang tusing lakar ngalahin sentanané jumah dini. Yadin kurenan tiangé malénan agama, kadén Tuhané ané kasembah masih patuh?” raosné Yan Sentana. “Ooh, yén saja ia nganggap Tuhané patuh, nguda ia tusing nyak milu tekén cai? Yén cara i raga mara kéto. Ékam Évam Adwityam Brahman. Mawinan anaké luh ngantén nutug anaké muani, nganutin adat ka purusa. Apang sajaan masaanggama sekala lan niskala. Yén cara anaké malayar apang dadi aperahu nuju pulo harapan,” pitutur bapannē “Mimiiih Wayan… Yan. Precuma cai masekolah tegeh-tegeh. Kadén mémé ja lakar sayan ngerti. Nyatané cai mula tusing nawang kaja kelod, apa buin kangin kauh,” kénten raos méménné nyelag. Wayan Sentana bengong, tumbén majogjag ngajak reramanné.  
Ring wawidangan Tabanan Bali rikala mangkin ngawit tumbuh utsaha malit ring paumahan – paumahan ngarya kerupuk ladrang. Saking makudang utsaha malit sane wenten ring wewidangan kecamatan penebel wenten kakalih sane nyarengin utsaha kamitraan. Mitra kapertama ngaryanin tur madolan kerupuk ladrang sane kelaksanayang ngaraga olih Gusti Ayu Putu Sukarini sane taler neruwenang utsaha ladrang “Biang Bagus.” Mitra ping kalih tan sios utsaha ladrang Bu Gusti druwen Ni Gusti Ayu Komang Niri. Utsaha kamitraan inucap madrebe tatujon nanganin sekancan kamewehan mejalaran antuk ngcening piranti-piranti, pengajah lan pengabih. Siosan ring punika, kamitraan puniki taler meduwe tetujon nincapang kaweruhan risajeroning madolan majalaran antuk kawigunan media sosial lan piranti android. Wantuan kamitraan puniki marupa sarana, pengajah lan pengabih. Pamilet kamitraan gumanti rumasa bagia seantukan dadagangan ipun sayan nincap tur pikolihan ipun taler sayan ngelimbak. Antuk punika ipun mapingarep mangda kamitraan puniki prasida ajeg selanturnyane.  +
Panyuratan puniki kawiwilin riantuk kakirang uratian Perusahaan ring Kabupaten Badung ritepengan nampi sang katiben disabilitas ring makudang baga wiyadin bacakan pekaryan ring Nusa Dua Beach Hotel & Spa. Sejaba caciren lan papineh ipun sang katiben disabilitas meled nangun pekaryan ring Perusahaan. Uger uger sane kamedalang olih Pemerintah marupa Undang Undang no. 8 Tahun 2008 ngeninin Penyandang Disabilitas sampun kalaksanayang olih Nusa Dua Beach Hotel & Spa inggih punika ngicenin galah ring sang katiben disabilitas manados pegawe. Tatujon panyuratan puniki tan sios mangda tatas kauningin praciri lan punapa punapi sane nundunin manah ipune makarya ring Nusa Dua Beach Hotel & Spa, taler mangda kauningin napi sane dados piambeng lan panyundul sang katiben disabilitas selami nangun karya ring Nusa Dua Beach Hoten & Spa. Metode sane kawigunayang inggih punika deskriptif kualitatif antuk ngapupulang lan ngarangkep data ngawit saking data sane durung trepi raris kapitatasin jantos prasida kapupulang tur kaparidabdab majalaran teori sane wenten. Ngapupulang data kalaksanayang riantuk observasi, studi literatur, ngawedar kuesioner, dokumentasi, lan saur pitaken sane mateleb. Pikolih pamaridabdab data mitatasang inggihan pamineh intrinsik lan ekstrinsik prasida nincapang kinerja pegawe. Praciri sosiodemografis lan praciri pakaryan mapuara ring kapatutan pakaryan mantuka ring praciri pegawe lan produktifitasnyane. Pangerembe pegawe disabilitas ritepengan nangun pakaryan silih sinunggilnyane inggih punika prestasi. Sane manados pariambeng silih sinunggilnyane inggih punika rotasi pakaryan.  +
Ring wawidangan Tabanan Bali rikala mangkin ngawit tumbuh utsaha malit ring paumahan – paumahan ngarya kerupuk ladrang. Saking makudang utsaha malit sane wenten ring wewidangan kecamatan penebel wenten kakalih sane nyarengin utsaha kamitraan. Mitra kapertama ngaryanin tur madolan kerupuk ladrang sane kelaksanayang ngaraga olih Gusti Ayu Putu Sukarini sane taler neruwenang utsaha ladrang “Biang Bagus.” Mitra ping kalih tan sios utsaha ladrang Bu Gusti druwen Ni Gusti Ayu Komang Niri. Utsaha kamitraan inucap madrebe tatujon nanganin sekancan kamewehan mejalaran antuk ngcening piranti-piranti, pengajah lan pengabih. Siosan ring punika, kamitraan puniki taler meduwe tetujon nincapang kaweruhan risajeroning madolan majalaran antuk kawigunan media sosial lan piranti android. Wantuan kamitraan puniki marupa sarana, pengajah lan pengabih. Pamilet kamitraan gumanti rumasa bagia seantukan dadagangan ipun sayan nincap tur pikolihan ipun taler sayan ngelimbak. Antuk punika ipun mapingarep mangda kamitraan puniki prasida ajeg selanturnyane.  +
PIS (I Ketut Aryawan Kenceng) Luung Ngelung CARIK (I Ketut Aryawan Kenceng) Riin jelih Mangkin kalilih Ganjih kakikih  +
Sang Hyang Suryané wau medal saking toyan segarané warnané barak ngendih, totané sakadi aorin kesumba ngaléncok makelém ngawinang ulap sang angantenang. Ambuné mapiakan saksat langsé wau ampakang ngawéhin Ida Sang Rawi mijil sakeng pakoleman, nyunarin jagaté sami. Doh sawat jukung pamelasané ring tengah segarané marérod-rérod asri kanten sakadi bulun ayamé tajerang kaampehang antuk angin ngasirsir aris. Sakéng soan Banjar Biasé maserét jukung “Nusantara” nganggén mesin Johnson ngalod kanginang nasdas lacuté sané nambakin pamargin ipun. Toyané makeprét nyipratin para panumpangé sané wénten ring duur jukungé tangkejut mecikang linggih, raris ngalanturang ortannyané soang-soang malih. Ring ungkur sareng bendégané malinggih A.A. Mayun kairing antuk I Wayan Lagas sami makta bedil BSA. Ida lunga ka Nusa gumanti nagingin pinunasnyané Madé Punduh mangda kayun rauh malancaran, ngiket pasuitran sané raket kantun alit. Sapunika taler arepé ring I Wayan Lagas. Pulo Nusané kantun masaput sayong, gunungnyané masroét-sroét jingga keni sunaran surya wau mijil. Kirang langkung ajam tengah ring pantaraning margi, kancit rauh ring soan Mantiginé. Irika sampun ramé anaké sané jaga lunga ka Kusamba ngunggahang barang-barang ka jukungé. Sekaa sorog jukungé masuryak misadia jagi nyorog jukungé ka tengah yadin sané wau rauh ka tepi. Wau jukungé mencegan ring biasé, sami panumpangé pakecos tedun mangda jukung punika tan bes sarat kasorog. Sasampuné ngambil barang, raris lunga manut tetujon soang-soang. Anak Agung Mayun sareng I Wayan Lagas nadtad tas miwah bedil jumujug ka umah Madé Punduh dauh pasar Mentiginé. Pasaré sedeng bek pisan, sepéda motoré pasliwer nganginang wiadin ngawangang ngawewehin karaméané semeng punika. Ngatabtab masebeng bingar Madé Punduh nyagjagin sang rauh sareng kalih, “Yéh, Anak Agung sareng Pak Wayan wau rauh, raris..... raris mariki! Sapunapi selamet ring margi? Malinggih dumun!” sambil ipun nyorog kursi, ngaturin tamiuné mangda malinggih. Sapunika taler kurenané madengokan sakéng paon, “Rarisang malinggih dumun!” “Nggih, nggih,” kenyem-kenyem sareng kalih ngenahang tas miwah nyédérang bedik ring kursiné, tumuli malinggih. “Sapunapi dados wau cokor I Déwa sareng Pak Wayan rauh, titiang mitaén nénten durus jaga tedun. Sakéng limang rahina jantos titiang,” Madé Punduh ngawitin. “Napi, kadung wénten karya adat ring banjar, tan becik rasané yén kaonin,” sapunika I Wayan Lagas. “Tiang masih sing nyak luung majalan padidian,” pangandikan Anak Agung Mayun, “sajabaning kéto sedeng melaha jani tekén buin mani libur, kadulurin buin puan Redité. Dadi maan maalonan bedik.” “Sandang becik pisan,” I Madé manggutan. “Dé luung pesan suba umah Madéné jani,” Anak Agung ngandika malih sambilang Ida macecingak. “Sakéwanten puput ratu, kanggéang,” atur I Madé sada kimud. “Béh niki Pak Madé madué ulam poléng-poléng becik pisan,” I Wayan Lagas nudingang akuarium sané wénten ring bucu. Anak Agung Mayun mersihin perainé antuk saput tangan, I Wayan epot mailih.” “Panes, kalimangkin sampun opek pisan.” “Nunas lugra,” anak luh daha ngranjing ngaturang wédang, kagenahang duur méjané. Tamiuné kenyem manggutan. Sadurungé ngandika, Madé Punduh sampun matur, “Puniki pianak titiang pinih kelih, wau kelas tiga SMP iriki,” matolihan ring pianakne, “Ning tunas tas tekén bedilé lautang aba ka kamar.” Tan pasaur pianakné ngamargiang pituduh i bapa. “Anak Agung sareng Pak Wayan, rarisang wédangé mangda sampun gelisan gesit,” I Madé matur dabdab pisan. Sinarengan sang kalih manggutan, “nggih, nggih!” Titirané masuara saling sautin ring ambéné, risatsat sareng ngaturin tamiuné mangda arsa ring sang katur. “Demen masih Madé ngubuh titiran,” Anak Agung Mayun macingak ka ambéné. “Anggén titiang nyaruang manah, tur anggén ngarenain umahé,” I Madé nyaréré paksiné magantung. Sakadi daut I Wayan sareng matolihan nguratiang titirané saling anggutin sareng timpalipuné. Tan rumasa manawi wénten sampun kalih jam mabebaosan ngangin kauh, ngélingang sapariindiké daweg kantun alit sareng masekolah, indik pakaryan dados pagawé, yadin usahan Madé Punduh ngetangang jukung mesin malér kelod Kusamba – Mentigi. Akéh sané ngawinang mabriag ica, yadin madeepan santukan iwang pamargi. Wantah lampahé riin banget nundunin kayun mangunang kalangutan matutur-tuturan. Sedeng itep maguyonan sareng tiga sagét rauh kurenanipun Madé Punduh tur mapajar alon, “Beli tiang sampun suud, lautang iringang Ida sareng Pak Wayan ngajengang,” tumuli makiles kasisian. “Inggih ratu sareng Pak Wayan, punggel dumun baosané amunika ngiring mangkin majengan, malis jebos ngiring lanturang.” “Ah, né tiang ajak dadua ngarépotin pesan Madé dini.” “Nuju wénten lédangang, yan tan prasida ampurang.” Sareng tiga raris matangi, ngaranjing ka kamar makan. Irika sampun nyantos kurenan sareng pianak Madé Punduh misadia ngayahin tamiuné. “Pak Madé niki dados cara mapésta gedé,” I Wayan Lagar mapajar, “yan Pak Madé ngalérang tiang tan nyidayang kadi punika.” “Wénten kémaon baosang Pak Wayan, inggih dong rarisang sareng sami, kirang langkung ampurang,” sapunika atur I Madé ngandap pisan. “Rarisang,” sinarengan kurenan sareng pianaké matut. “Dé, yan nyanan maan mabedilan, méméné tundén ngalebengin, sing madaya Madé ngelah kurenan duég malebengan. Mirib sekat ada PKK ané ngranayang,” pangajum Anak Agung Mayun. “Sinampurayang ratu, kéwanten puput antuk tasik,” atur sané kaajum makenyem kimud. Suaran gong lelambatan sakéng kasété rasa-rasa nutdut kayun ngawinang sayan énak ngajengang, kaselag-selag antuk baos sané nyihnayang lédangé sami. Sausan majengan Madé Punduh matur, “Ratu sareng Pak Wayan, rainané puniki titiang nénten polih nyarengin lunga, santukan titiang wénten karya buat ring batu Mulapan irika matuan titiang. Yéning cokor I Déwa jaga lunga punika sepéda motor titiangé anggén, yén jaga sirep rarisang, menawi bénjang titiang polih ngiring lunga ka gunung,” madekesan sambilang ipun nlektekang tamiuné makekalih. “Depin tiang lakar malali ajak dadua,” Anak Agung Mayun nimbalin, “Apa buin kéné panes nyanding gulem, ongkeb pesan. Lautang suba Madé luas.” Makebyur angingé sakéng jendélané ngalédangin kayun sang rumaos. Nrundut gerungan Hondané maserét ring marginé kalinggihin sareng kalih. Panesé tan kaarsén malih santukan anginé aris ngasirsir sakéng segara. Ombaké kaplés-kaplés nyapuhin biasé putih, masriok nampug kaangé sané nganjo ka segara toyannyané muncrat pakritis. Ring tengah lancuté saksat kapas magulung-gulung nyujuh ka pasisi Elangé sakadi panah macepol nanceb ka toyané ngander ulam. Sarauhé ring Sental, motoré raris kagenahang ring sor wit asemé, sang kalih mangsegan tan mari macecingak munggah, manawi wénten paksi matinggah ring carang taruné. “Yan, jalan ditu delodné sig punyan bunuté ngarembun.” “Ngiring,” cutet I Wayan matur, laut mamargi sareng kalih dengang-dengéng. Kaiderin wit bunuté sareng kalih, nanging nénten wénten paksi kapanggih. Anak Agung Mayun malinggih duur batuné sambilang ida kantun maritiaksayang manawi wénten paksi mengkeb ring selagan dauné. I Wayan Lagas ngragas abing masulub ring sor wit perasiné krasak-krosok. Crukcuké makesiab nambung saking sebunipun, I Wayan kagiat nolih tan taén ring ngenjek batu ganjih, raris ipun nyerod magrudugan bedilé katungkedang. “Ha......ha......hahaha,” Anak Agung Mayun ica ngakak, “Adéng-adéng Yan!” I Wayan ngajengit klinyam-klinyem sambilang ipun manteg-mantegin celanané daki nampekin Anak Agung. “Ratu ngiring ngawanang malih kidik, iriki tan wénten paksi”. Sareng kalih sampun maserét malih ring marginé. Kantos rauh ring wewengkoning pura Penataran Péd, satunggil taru ngarebun katuréksain taler nénten wénten paksi kacunduk. “Biasané dini liu ada kukur, kénkén tumbén jani tusing nepukin apan-apan.” “Wiakti, sakadi wénten ngengkebang paksiné sami,” sapunika I Wayan nyaurin kantun kipak-kipek. Kalér kauh ngrudug langité mapanta-panta, ciri sabehé jaga tedun. Jagat Baliné nénten kanten malih, ical katangkeb antuk sayong, masepuk sabehé deres. “Yan, jalan malipetan dogén suba, mirib dini masih lakar ujan,” Anak Agung Mayun ngandika ring I Wayan. Tan pangucap I Wayan ngetutwuri pamargan Anak Agung Mayun gagéson ka marginé. Hondané mesat nganginang rasa-rasa nglayang. Nincap Désa Kutampi sabehé masriyok deres, sang kalih mararyan tur masinutan ring dagang wédangé. Kenyem manis dagangé matur, “Pak, napi karyanang tiang?” “Wédang kalih,” I Wayan nyaurin. “Dagingin tiang susu?” “Dados,” I Wayan masaur malih tumuli ipun ngémpos pisang. Anak Agung ngambil lanjaran. Sedeng itep sareng kalih sagét wénten anak lanang rauh numbas lanjaran. “Man, ada roko jarum?” pitakéné dabdab. “Ada beli, niki napi,” saur i dagang banban. Ngatabtab tengkejut anaké lanang punika ring I Wayan, “Yéh, Pak Wayan, pidan rauh sakéng kalér? Sareng kuda mriki tur napi wénten karya?” sapunika pitakéné nrigtigang ring I Wayan Lagas. I Wayan Lagas kagiat sumaur, “Tiang, tiang tuni semengan ngiring Ida Anak Agung,” sambilang ipun nudingang Anak Agung Mayun, “Pak Nengah, niki Anak Agung Mayun sakéng Puri Satria.” Anak Agung Mayun makenyem tur ngawehang tangané, raris sareng kalih masalaman. Ida wau uning ring sané sauh punika mawasta I Nengah Ngales. Girang pisan I Wayan sareng I Nengah matuturan, saantukan nembé katemu sasampuné lawas tan kapanggih. I Wayan nguningang ring Anak Agung, riin daweg masuk ring SMP Klungkung, I Nengah pecak magenah ring jumah ipun. Sasampuné I Wayan usan nyatua, I Nengah Nales matur dabdab alon, “Ratu Anak Agung sareng Pak Wayan, mumpung cokor I Déwa suéca, titiang nunas mangda cokor I Déwa kayun tedun ring pondok titiangé sareng kalih sané mangkin.” Anak Agung ngaksi I Wayan, ipun tangeh turnuli nulurin matur, “Ngiring ratu mumpung i riki mangda uningin!” Anak Agung Mayun ngambil jinah jaga matauran, raris kagébég antuk I Nengah. “Banggiang, titiang muputang, sampunang cokor I Déwa naur”. Sabé sampun nget, jagaté masriak galang. Hondané katitipang ring dagangé, Anak Agung Mayun kairing sareng kalih lunga ka umah I Nengah Ngales tan doh saking irika. Anak Agung Mayun malinggih tan mari ngaksi potrékan ageng “anak lingsir sedek magecel” magantung ring témboké. Ring kamar kapireng wénten anak odah nyangkrimang raré. I Nengah éncol ngambil lanjaran kaaturang ring tamiuné, laut ipun macebur malih ngojong ka paon. Tan asué ipun rauh malih kasarengin antuk kurenan ipun makta sajeng tigang botol miwah gelas maduluran kacang tanah magoréng. “Ratu, Pak Wayan rarisang, sajeng puniki pakaryan titiang.” “Nah, sedeng becika,” I Wayan mapajar. “Tiang ja kéwala milu-milu tuung,” Anak Agung Mayun ngandika, masemu ica. Tumuli raris sareng sami ngagem gelasnyané soang-soang. Sambil ngajengang kacang magoréng Anak Agung Mayun ngandika, “matuakan cara jani inget tiang tekén ida i aji dugasé enu malinggih dini di Telaga. Ida seneng pesan ngunggahang sajeng, seneng matulupan. Yén nuju polih kukur peragat dadi lagaran sajeng.” “Yéh, cokor I Déwa naanin malinggih i riki?” I Wayan kagiat. “Tiang anak lekad dini, i mémé uli Toya Pakeh.” “Nénten pisan titiang mitaén,” atur I Wayan malih. “Punika Jero Gambir, bibin cokor I Déwa dong saking i riki dané?” “Ten nika mémé tumin, sakéwanten ragané tusing madué oka, sangkan anaké tusing nawang kadéna tiang okané,” sapunika ida ngandika raris ngambil lanjaran. “Napiké bibin cokor I Déwa sampun séda?” sumeken pisan atur I Nengah Ngales nelektekang Anak Agung Mayun. Jatiné lek titiang nuturang lacur, sakéwala kadong suba bakat sambat lakar ceritaang masih,” pangandikané alon. “Malu tiang sareng ida i aji jumenek di Telaga. Ida madué tanah abedik delod marga. Yén suba usan ngalap nyuh, karyan idané sing ja lén tekén matulupan, sing taén pasah tekén sajeng. Sedek dina anu tiang ngiring ida matulupan. Tan mapikolih lungané, sawiréh tusing pesan ada kedis kacunduk, patuh tekén luasé né mara. Raris mantuk ida, tiang ngiring kitil-kitil. Buka gawé lepeté dapetang i mémé nutur madesek ngajak Pan Kereng di ambén gedongé. Pan Kereng ento anak balu ngelah pianak adiri madan I Kereng,” Anak Agung Mayun madekesan cingak I Wayan sareng I Nengah. “Raris sapunapi malih?” Wayan Lagas nyelag. “Pan Kereng jag macebur mapamit, ngoraang ngisidang sampi. Tuah ja ia biasa ngayah nyemuh nyuh yadian magaé di amel ajak Pan Lenyoh.” “Nén..... nénten, nénten titiang jagi mapamit,” kéto aturné sambil kabilbil mapamit pesu. I mémé katakénin olih i aji, apa ané katuturang busan madesek ngajak Pan Kereng, tusing nyidaang matur, kramak-krumuk tusing karoan. Ajin tiang duka, mémén tiang kadukain tur katundung prajani,” Anak Agung mangsegan cacingaké sawat. “Lantur ipun sapunapi?” I Nengah misekenang. “Pan Lenyoh rereh ida kanikaang ngatehang tur ngaluyang Jero Sandat, mémén tiang ka Toya Pakeh. Tiang sawiréh nu cerik, inget gelur-gelur ngeling nagih nutug, sakéwala kagamel antuk i aji. Gelisang carita sawetara abulan makeloné, lantas Pan Kereng nyuang mémén tiang,” panyingakané ngembeng-ngembeng. Wayan Lagas sareng I Nengah nguntul makakalih. Ida nglanturang malih, “ajin tiang érang kayuné, raris ida mobos mantuk ka Satria. Tanahé kaserahang tekén Pan Lonyoh apang adepa. Dugas ento tiang sawetara mara 6 tiban, yén sing pelih 1944 dugas jaman Jepangé.” Nyingak I Nengah, “Ngah, apa Nengah nawang nu mirib idup Pan Kereng jani?” I Nengah Ngalés kiad-kiud kabilbil, “Sampun padem ratu.” Duk punika makeblés anak luh odah sakéng kamar boknyané sampun uban, kulitipuné kelkel, tumuli matedoh ring ajeng Anak Agung Mayun. “Ratu Anak Agung, madaging pisan pangandikan cokor I Déwa tedun mariki, mawinan titiang kapangguh malih cokor I Déwa. Sakéng riin titiang ngajap-ngajap mangda prasida kapanggih. Ampurang pisan kaiwangan titiangé sané nguni. Dumadak sané mangkin I Déwa tan salit arsa malih. Puniki I Ngales pianak titiang sané menengah, belinipun sampun padem daweg kantun alit. Samaliha bapanipun taler nénten kantun,” yéh paningalané nrébés deres. Anak Agung engsek tan medal pangandika, semuné kecud kemengan. Mén Ngales nglanturang malih, “yéning wantah cokor I Déwa arsa, kawiaktiané I Ngales punika semeton cokor I Déwa ring jaba, titiang méménipun, bibin cokor I Déwa,” tanmari ngelut cokor Anak Agung Mayun, “mangkin arsa sampun titiang mamangguh swragan, galang manah titiangé jaga padem,” slegut-slegut sisigan. Anak Agung Mayun age ngambel Mén Ngales mangda negak sareng ring kursiné, “nah mémé, mula sakéng pituduh Ida Sang Hyang Widi Wasa ngawinang apang tiang matemu buin tekén mémé, matemu tekén I Ngales. Ané suba liwat jalan engsapang uling jani,” semuné kawelasan. I Wayan Lagas sareng I Nengah Ngales bengong kamemegan nénten mrasidayang mapajar punapa-punapi. Mablengek engsek! Sabehé ngribis nyiratin jagat satmaka tirta panglukatan sané katiwakang antuk Sang Wiku Lewih. Sulang, Maret 1979  
Peken  +
Sekar  +
Tetagihan Ane alihin Mengkeb ditu Jejeh pesu Ane kelidin Nadak teka Ngelut iba Ane tagih Tusing matanggu Tusing mabucu Ane ada Paksa nguasa Tuara saja Waringin, des 2017  +
Kajeng Kliwon Wengi jagate serbi Kocap leake malali ke sisi bareng lenda-lendi Gumine remrem langite surem bulan bintange merem Ngawi serem delod Pura Dalem Calon Arang kasolahang Walu Nateng Dirah kalampahang sasuunan karehang Leak barak ngajak panak kedek ngakak Kedis guak magending kaak-kaak Madaging lampah manusa pejah Sane kayun durusang tadah wangke matah Ring rurung asune nyalung aung-aung nolih I rarung Ngawinang jering bulun kalung (16 Januari 2014)  +
Panyuratan puniki matatujon manyelehin kawigunan panglaksanan micutetin birokrasi majalaran antuk transformasi jabatan mantuka ring efektifitas pamarilaksana pemerintahan ring Indonesia utaminnyane ring Pemerintah Provinsi Bali.Panyuratan puniki ngawigunayang metode kualitatif sumangdennye kakeniang diskripsi fenomena mawastu raris ngawetuang penampen sane teleb ngeninin unteng fenomena inucap. Data kapupulang majalaran antuk observasi lan studi pustaka mantuka ring kawicaksanan micutetin birokrasi. Micutetin birokrasi majalaran antuk transormasi jabatan marupa silih sinunggil utsaha sane dahat mawiguna rikala aab disrupsi puniki ritepengan maridabdab parilaksana birokrasi ring Indonesia. Kasinang geh mangdennye kaabipraya lan kaparidabdab sepatutnyane, nenten antuk magegesonan tanpa dasar lan tatujon sane tingglas.Rikalaning ngawangun budaya sane agile kapisaratang manggala sane madrebe kreatifitas lan inovasi ngutamayang performa sane adaptif lan responsif tur tuleng ring kolaborasi tim lan miserahang otonomi.  +
Panyuratan puniki maduwe tatujon mapitelebin sejarah Kampung Islam Kepaon Bali, tata kearifan lokal kauripan pada nerima ring Kampung Islam Kepaon, kearifan lokal kauripan pada nerima ring sesamen maagama ring Kapaon Bali manut tatuek Tri Hita Karana lan pikenoh kearifan lokal kauripan pada nerima ring Kampung Islam Kepaon Bali sane prasida kawigunayang pinaka dasar pengajah ajah IPS. Panyuratan puniki marupa metode panyuratan kualitatif. Data kapupulang riantuk metode pendekatan lan metode panyuratan, taler antuk teknik ngapupulang data sekadi observasi, saur pitaken, studi dokumen lan studi literatur, selanturnya subyek lan lokasi panyuraran minakadi genah panyuratan, paletan panyuratan, pinaka panguntat teknis analisis data. Pikolih panyuratan mitatasang inggihan Kampung Islam Kepaon marupa pagenahan wargi muslim wangsa Bugis magenah ring telenging Kota Denpasar. Warga muslim Bugis Kampung Islam Kepaon maduwe paiketan sejarah sane leket pesan ring Kerajaan Badung. Kauripan pada nerima ring Kampung Islam Kepaon manut tatuek kaajegan Tri Hita Karana kepah manados tigang bage inggih punika parilaksana ngejot, parilaksana magibung, lan parilaksana sasolahan Rodat. Pikolih panyuratan puniki prasida kadadosang dasar pangajah ajah IPS ring SMP/ MTs seantukan sarat madaging sarin pikayunan minakadi pikayunan religius, pikayunan pada nerima, pikayunan masikian, pikayunan andap kasor, pikayunan rasa wirang, pikayunan menyama braya, pikayunan masemeton lan pikayunan saling angrungu. Dumugi panyuratan puniki mapikenoh mitegepin pangajah uruk IPS ring SMP/ MTs.  +
Kids di jaman now Cerik gayanné maco Kuna sing kanggo  +
Mrana Corona suba seken mabukti ngae ekonomine nyrendeng. Sektor pariwisata ane paling gede ngrasaang dampake ento, apa buin di Bali liu sajan sametone ngandelang magae di pariwisata. Pandemine ene ngajahin i raga apang nyidaang idup, tusing tuah ngandelang pariwisata. Sameton ane kelangan pagaen di pariwisata patut mautsaha ngalih pangupa jiwa ane lenan, apang ekonomi di kulawarga tetep nyidaang majalan. Yening perekonomian suang-suang kramane suba pada majalan, sinah perekonomian Baline masih majalan. Ane ngelah tanah carik/tegal mautsaha dadi petani, yen nyidaang ngango sistem modern apang asilne luungan. Ane sing ngelah carik, nyidaang mautsaha dadi reseller, ngadepang asil carik anak len muah ngadepang asil kerajinan kramane. Caranne nganggo strategi madagang cenik ka lantang. Artine kanggoang ngalih bati cenik/bedik nanging tuuhe madagang lantang/makelo kanti suud pandemine nu tetep nyidaaang madagang. Jaman cara jani sinah ajin barang/jasa ane mudah ane liu aliha teken kramane. Ane taen magae di hotel dadi koki, sinah nyidaang ngae utsaha madagang dedaaran. Strategine ngae produk ane nyidaang ngadep mudah, nanging tetep ngutamaang kualitas. Ane taen magae dadi guide, nyidaang masih ngae vlog, ngae konten youtube unduk tongos-tongos pariwisata. Lenan teken ento, ane ngelah kawagedan basa Inggris muah basa asing ane lenan, nyidang ngadep jasa ngae utsaha les bahasa asing, les online, muah ngae konten bahasa asing di YouTube. Ane ngelah kawagedan maulat-ulatan, ngambar, ngukir, nglukis masih nyidaang ngembangan di masan vandemi muah kayang suud pandemine. Barang-barang bekas ane sing manggo nyidaang kaolah apang ngasilang pipis. Kunci utamane i raga nyak mautsaha muah seleg ngalih peluang utsaha. Yen suba nyak mautsaha pasti ada asilne. Pemerintah Pusat lan Daerah masih suba mautsaha nulungin apang perekonmian kramane tetep mapiteh, malarapan ngamaang BLT teken pelaku UMKM, muah ngae program UMKM go digital marupa PaDi (Pasar Digital), Bela Pengadaan, lan Laman Usaha Kecil Menengah. Ane penting jani, pemerintah lan kramane patut saling dukung.  
Undang Undang Dasar 1945 pasal 32 ayat 2, lan Undang Undang no 32 Tahun 2004, ngawetuang pemargi sane jimbar mantuka ring soang soang wawidangan nincapang utsaha ngeninin kahuripan. Pengelaksanayan otonomi daerah patut ngelestariang sawilang parikrama sosial budaya pinaka ciri manusannyane. Praciri sane dados tetenger ipun kasengguh manusa bali inggihan marupa basa (mawentuk suara) lan dresta (mawentuk sarana). Mapaiketan ring parindikan puniki tambis ring makudang parilaksana ciri ciri inucap kawigunayang olih manusa bali inggihan ring wawidangan panagara taler ring dura negara. Caciri puniki patut kalestariang yening prade iraga mabudi ngalestariang manusa bali sajangkepnyane. Panyuratan puniki madue tatujon mitegesang sapunapi basa bali kantun dados praciri manusa bali ring aab jagate sekadi mangkin. Pabligbag ring panyuratan puniki katulengang ring praciri manusa bali mungguing paiketannyane ngeninin basa. Basa bali pinaka silih sinunggil ciri manusa bali patut kasumbungang. Bukti bukti sane ngawinang bangga punika prasida kepanggih ring pangelimbak pangawigunannyane. Basa bali pidagingnyane madue wiguna sane dahat mautama ritatkala ngokasang budaya ipune. Nanging ritepengan aab jagate sekadi mangkin basa bali katiben paobahan manut tatujon pangawigunannyane. Nampenin paobahan punika, pakewuh internal wiyadin eksternal patut katulengin mawastu prasida kapanggih naya upaya mapikelatang kawentenan basa bali mangdennye ajeg mawiguna pinaka silih sinunggil praciri manusa Bali.  +
Ida medue karya kidung sane majudul tungtung urip, tungtung urip punika nyritayang napi je kondisi saking gering agung covid19 lan napi je kondisi krama sane jagi ngelawan virus e punika nanging mangde tetep berfikir sane positif. Lan sareng sareng ngemiletin protokol kesehatan duwe  +
Panyuratan puniki maosang makudang utsaha sane kamargiang olih sang maraga balu inggih punika sangkaning sang alaki padem utawi mapasahan rikala natingin wates-wates kepatutan lan sesengguh balu sekadi ketah ring Bali. Risajeroning budaya kapurusa ring Bali, sang meraga istri kirang polih pamargi rikala ngaruruh pakaryan tur taler nampi pikolih sane andapan ring sang alaki. Rikala alaki rabi mapasahan, sang meraga balu nenten je wantah kaicalan somah, nanging taler kapegatan pangupa jiwa. Siosan ring punika sang meraga balu sering kasengguh melaksana dwa para. Kawentenan pamargi adat lang uger-uger panegara sane sami sami kamargiang ring Bali taler ngawinang parindikan kawin cerai ring Bali dados nenten dangan. Ngaresepang kawentenan para bebalu ring Bali natingin parindikan sosial lan budaya, pangulatian puniki nganggen imba bebalu tigang diri. Pierre Bourdieu mangulati kahuripan sang meraga balu ring Bali ngeninin ekonomi, budaya, sosial lan simbolisme, mapengawit saking pikolihan sane sayan nincap sang meraga balu pacing prasida nguripin sentanan ipuni tur swadarma sosial lan agama sane siosan. Antuk punika raris ipun prasida ketampi becik tur kautamiang olih para wargi. Pangulatian puniki taler dados pangeweweh pangeweruh ngeninin kahuripan sang meraga balu ring Bali.  +
Bali gumanti sampun masikian pisan ring pariwisata. Panyuratan puniki mangulati praciri budaya Bali sane stata tumbuh lan paiketannyane ring widang pariwisata ritelenging globalisme ngawigunayang studi kasus wewangunan Taman Budaya Garuda Wisnu Kencana (ngawit warsa siu sangang atus sangang dasa tiga rauhing warsa duang tali pelekutus), sane merupa arca Hindu Dewa Wisnu ngadeg ring luhuring paksi garuda sane agung. Taman lan arca inucap kasengguh pinaka praciri budaya anyar wangsa Indonesia taler pariwisata Bali. Nanging asapunika, studi kasus mantuka ring kawentenan taman puniki taler nyihnayang kawentenan Bali sane sampun magentos, ngawit karuntuhan ipun Suharto ring warsa siu sangang atus sangang dasa kutus, sinambi natingin pakibeh globalisme. Pariwisata Bali sampun magentos saking pariwista budaya sane nunggil saking ulu rauhing ke sor, menados tetujun wisata global. Mabukti rikala mangkin taman punika gumanti pinaka genah ngelaksanayang acara sane ageng tur kamiletin makudang negara.  +
PATAPAN I KEDIS (Nyoman Tusthi Éddy) Suryané kepit makenyit Kampidné kebat makebit Masuaka buah basang Seduké tong dadi tungkulang Nyiksik bulu nunggu tuuh Inget tekén ketélan damuh Ngindangang uripé saking sinah Nganti ka gumi wayah Nyikut langit makbak alas Kapitui idepé olas Kabanda magantung tresna Ngengsap tuuhé kadehdeh tua Nginkin mataki-taki mulih Inget idupé baan nyilih Baat pesan tadtadan karmané Kakilit moha bun lampahé  +
Pangulatian puniki kalaksanayang ring warsa 2008 megenah ring Gianyar, Badung, lan Denpasar. Tetujon pangulatian puniki ten sios nyelehin lan mitatasin separiindikan kewentenan leluu ring paumahan wargi Bali taler ngaresepang makudang pariindikan sane kearepin ngeninin sistem parikrama leluu madasar krama. Nganutin tetujon punika, data kapupulang antuk observasi, wawancara, lan studi literatur. Data sane sampun kapupulang raris kebahbah nganutin antuk deskriptif lan kualitatif. Pangulatian puniki mitatasang makudang pakeweh sane kepanggih ngeninin natingin leluu ring wewidangan desa minakadin ipun: 1) kateleban wargi sane kantun andap, 2) meweh ngerereh genah mupulang leluu, 3) durung memargi utsaha masahang leluu organik lan non-organik ring paumahan soang soang, 4) galah ngemedalang leluu sane durung nepek, 5) kekirangan piranti penektek leluu, 6) pengadol adol reremekan sane kantun arang, 7) pakeweh ngeninin kaselametan para tukang sane nanganin leluu, 8) kantun andap prabea sane kawigunayang nanganin leluu inucap. Midabdabin pariindikan leluu riantuk sosial budaya mawiguna pinaka pangelimbak kawentenan desa lan banjar santukan nganutin pisan ring visi lan misi Tri Hita Karana, ngentosin parikrama budaya Bali ritatkala natingin leluu, lan mitegesang daging daging budaya lan kasucian palemahan pinaka sumber kahuripan sane utama, nincapang pamargi parikrama salunglung sabayantaka natingin palemahan, nginggilang utsaha 3R (reduce, reuse, recycle), nincapang pamidep para istri ngeninin parindikan leluu ring paumahan, ngelaksanayang awig awig ngeninin leluu ring paumahan lan wewidangan sane siosan.  +
Panyuratan puniki matatujon samangdennye kauningin tatuek Karma Yoga ngeninin paiketannyane mantuka ring kacerdasan spiritual lan parilaksana pegawe LPD Kabupaten Buleleng. Tatuek Karma Yoga inggih punika marupa nilai kearifan lokal sane prasida ngawehin tuntunan ring para pegawe LPD marupa rasa susatya ritepengan makarya sane rumaka titi pangancan antuk nincapang parilaksana pegawe LPD. Wawengkon panyuratan puniki inggih punika makasamian LPD sane kantun ajeg ring Kabupaten Buleleng.Sampel kapilih ngawigunayang teknik random sampling. Analisis data ngawigunayang SEM berbasis komponen, partial least square ( PLS ) metode analisis.Pikolih panyuratan mitegesang inggian tatuek Karma Yoga lan kacerdasan spiritual raket paiketannyane ring pratingkah para karyawane.  +
Adaké? (Tudékamatra) Gumi jani yén suba masan pemilu Calon-caloné nyansan liu Mirib ké ia milu-milu? Apang maan tegaké ba duur Dini-ditu gelar-gelur Kemu mai masesaud Ané aget maan tegak Tuah bisa makedék ngakak Mula jelema merkak! Ané sing maan, ngaé rusuh Apang sing pocol peluh Mula jelema buduh! Makejang mapi-mapi ririh Nanging sujatiné pamrih Patuh sing demen tuyuh Adaké ané sujati rungu Tusing guyu-guyu Ané patut gugu? 2009  +
Luh Ayu Putu, pianakné Pan Kembar semengan pesan suba nyetil. Mapenganggo bungah. Bajuné bawak, kantos ngenah pungsedné. Celanané bawak, ngédéngang paané ané putih, nuutang trénd jamané jan...  +
Angayubagia pisan aturang titiang majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, duaning sangkaning asung kerta wara nugraha Ida, cakepan alit puniki prasida embas. Duaning sangkaning sih Ida, titiang prasida muputang cakepan puniki, yadiastun kantun akéh kakirangannyané.  +
Swasti prapta pinaka garapan tari sakeng koreografer Dewa Ayu Eka Putri sakeng Banjar Pengosekan, Desa Mas, Ubud kasarengin komposer I Putu Swaryandana Ichi Oka sakeng Banjar Sayan, Ubud, Gianyar. Garapan tari puniki karipta duk warsa 2018 miwah kapertama kasolahang ring Festival Cudamani warsa 2018. Festival Cudamani puniki kamargiang nyabran warsa sane kakawitin duk warsa 2016. Swasti Prapta madue arti ring Bahasa Indonesia, Selamat Datang. Garapan tari kreasi baru puniki matatujon ngibur miwah ngerauhin sahananin sane becik-becik sakeng sedaging jagate. Sesolahane dangan pisan sakewanten madue kasuksman sane ageng. Punika sepatutne yening nyanggra sekancan napi sane rauh ring kahuripan manusane. Gending miwah tembang sane harmonis miwah dinamis ngantenang sayaga pacang nyanggra parindikan sane anyar. Simetri miwah asimetri setata medampingan. Sekancan sane becik nenten pastika mawit sakeng sane becik nanging mawit sakeng kahanan sane nenten becik. Swasti prapta, rahajeng rauh sekancan kawentenan jagat.  +
Panyuratan puniki katujon mangda kauningin unteng pikayunan prejanane ring Kota Denpasar, kapitatasin ngawit saking napi luir tatimbangan ipune rikale mamilih warnan cet ring paumahan rikenjekan pandemi Covid 19. Survei kalaksanayang mantuka ring 12 toko cet lan wangunan sane wenten ring sawewengkon Kota Denpasar. Metode sane kawigunayang inggih punika marupa wawancara( saur pitaken) terstruktur, medasar antuk kualitatif lan penyajian deskriptif. Data sane kapolihang raris kaparidabdab ngawigunayang teori psikologi warna. Manut pineleb inucap mitegesang inggihan warna sane kapilih inggih punika warna putih lan warna warna sane galang pinaka praciri pikayunan prejanane ngaptiang rasa shanti,deg deg, resik lan lila ring paumahannyane ritepengan pandemi Covid 19. Tatimbangan rikali mamilih warna tingglas mitegesang pangaptin prajanane ring Kota Denpasar ngulati kasukertan riwekas seantukan kauripannyane kasengkalen antuk pandemi Covid 19.  +
Panyuratan puniki maduwe tatujon mitelebin parikrama pangajahan basa Inggris daring sawewidangan desa ring Bali majalaran antuk studi kasus Desa Timpag, Kabupaten Tabanan, Bali. Piteleb SWOT kalaksanayang mangda kauningin kekuatan,kelemahan, peluang lan Ancaman sane mapengrabda ring kareredan pikayun para siswane ngeninin pangajah uruk daring. Pikolihnyane inggih punika gumanti wenten kareredan parikrama pengajah-ajah ring Desa Timpag seantukan daging pangajahan sane tuna interaktif taler kekirangannyane magenduh wirasa orang tua lan guru ritepengan ngawantu parikrama para siswa ne malajah ring paumahan ipune. Pacutetan sane kawetuang inggih punika nincapang paiketan para orang tua lan para guru tur nincapang daging paplajahan sane pacang katibakang.  +
Tatujon panyuratan puniki tan sios mangdennye kakeniang data saking suang suang OPD Provinsi Bali maiketan ring panglaksanan E-Government ( SPBE),mastikayang pidabdab panglaksanan E-Government ( SPBE) ring Provinsi Bali lan mijantenang panglaksane sane inggil mangdennye prasida nincapang indeks tincap kalanggengan SPBE Provinsi Bali.  +
PAMARGINÉ KE GUMI WAYAH (I Wayan Sadha) Pemargin atme tan preside antuk ngandeg. Santukan sampun waneng kewacèn suratané jagi mewali ke sunie loke. Pinakit wantah dados daldalan kumanten, mangda lanus pemarginé ninggalin rageserire. Nike wantah rusian panumadian sané pinih singid kagambel antuk Sanghyang Suratme sekadi petugas saking Saghyang Wenang. Sasih kenem ujané deres nyiramin jagat Bali. Punyan-punyanané ané gedé wiadin ané cenik-cenik, donné makejang gadang lumlum, sawirèh begbeg kesiramin ujan. Sarwe tumbuh-tumbuhané, sarwa bun-bunan sekadi bun paspasan, kesimbukan, don dlungdung wiadin don tui sané dados anggèn jukut, dipagoané smeringah girang nyanggre sasih dayuhé. Ujané sedine-dine nyiramin jagat, sawirè satondènné duges sasih kapaté tanahé engkag-engkag, belah-belah ulian lekahan panes matan ainé keliwat gedé. Kéto masih wargené ané ngelah tebe wiyadin abian, gargite manahné ngiwasin tetandurané, buke kacang jukut tekèn bangkuang mentik donné seger gadang lumlum. Duges totonan nuju dine Bude Kliwon Pagerwesi rerainan tenget, mule kasub kajeng kliwon butekale wiyadin sarwe lèaké ngelah galahé ritatkale peteng. I Wayan Nyambu negak melengok dibataran Balé Delodné sambilange mecik tendas. Anginé ngesirsir dingin ngampehang wisie, mekade trunené totonan ngedged, bulun awakné sembring-sembring naenang wisian rerainané. I Wayan Nyambu uling cenik sube melajahin ilmu keniskalan, ento mekade batinné ènggal nangkep siptan anginé ngampehang wisian menusené ané sakti ngèlmu wegig. I Wayan Nyambu mara dibi teke uli bukit Pecatu. Geginanè mula sewai-wai dadi tukang ngecèt / mulas perangkadan ané manggo di pure-pure, minakadi keben, dulang, bokor, ané melakar aji kayu. Liu pesan anaké di bukit mesuang mulas kebenné lan dulang, miwah bokorné, apang pangus anggon maturan ke pure wiadin ke sanggah. Sané dibi merase mekleteg bayunné, inget tekén adin-adinné jumah, mapan iye suba aminggu tusing taèn mulih. Biasané I Nyambu setate nelokin adin-adinné batak ngalimang dine acepok, apeké mèmènné maan ngalih gaé ejakanan. Teked iye jumah, dapetanga liu anaké negak di ambèn wiadin di asagan ampikné. Mekejang ané negak ditu sebengné sebet, ento ngeranang I Nyambu mepineh-pineh, tongudiang dadi tumbèn jani ade pisaganné negak diampikné sebengné cara anak nepukin pekèweh? Mén Nyambu duut-duut naenang basangné keliwat sakit, sawirèh belingané sube metuwuh 5 bulan, ngerantekan nyakit care anak lakar ngelekadang. Getihné sube uling itelun nyrèkcèk ulidi seriranné. Ento mekade bayunné ngereres, sewai-wai sayan ngendukang. Pan Nyambu bengong mepangsegan tusing ngelah keneh, tusing bise ngorahang ape, mapan dugas warse siengolas nem dasesie di Dése Jimbaran tusing ade bidan wiyadin dokter. Neren atelung lemeng timpal-timpalné nelokin kumahné ulian sebetné ngajinang Pan Nyambu kene pekèweh. Pan Nyambu tan jenek alungguh, sebilang jahan mecik gidat, sambil metindakan ngangin ngauh di natahné, care pianak bikulé kèlangan ine. Sawirèh tusing pesan ngelah keneh, lèn kija lakar idihang petepetan kurenané. Yèn ajak ke balian tusing juari, mapan tusing nyekuk pipis nyang akètèng ané iyug lakar anggon sarin canang, apebuin lakar ajak ke Kamar Sakit, tongosné di Badung, gedènang prebiané, mancan ngantosang ngalih montor, sinah ongkosné liu. Yèn nyilih pipis kepisage sinah iye tusing kegugu mapan ulian tiwasé. Yèn megadé, ané gadèang tuara ade, sawiréh perabot jukung merupe jale bidak, suba telah megadèang setondèn kurenané sakit. Apabuin iye anak uling iluné dadi bendéga tiwas, care petapan canting camplung, apang kude silemang isinné tuah amontoan dogèn, sianh iye tuare ngelah sesepelan merupe sarwe mule-mule, sekadi bungkung, kalung melakar aji mas, kadirasan nyakan lepas kene ané awai, cutetné kaluargané Pan Nyambu mula tiwas nèktèk. Mèn Nyambu aduh-aduh, sebilang jahan jeg mesriyok getihé pesu uli baganné. Pan Nyambu ngènggalang nyemak kancuh, lantas nyaupang tanah ané gebuh anggon ngurugin getihé di pemelang baléné. Kenehné sube merase benyah, ulian pikobeté tidong gigis. Lènan tekèn mikir pekèweh kurenan sakit, pianakné pegrènjèng nu cerik-cerik, klisat-klisat tusing kene nyang titisan uling semengan. Diapinké pianakné naenang bedak layah mekudang-kudang dine tusing medahar nasi, kuale iye tuaraje bani ngeling, apebuin lakar ngorahang basang seduk tekèn ibape. Mapan ané sube-sube, yèn bani nyaduang layah basangné iye lakar tigtige tekèn bapanné. Ento makade diapinké amulape sedukné, iye tusing bani lakar ngorahang tekèn bapanné. Yèn raosang pengalaman mekente, mekejang nyaman-nyamanné I Nyambu anak sube biase. Sawirèh duges warse sèket gumanti warsa nemdase lintang, jagat baliné mula dije-dije kene paceklik. Dedaharané kèweh alih ulian pekaryané tuara ade, apebuin bukejani rariané sasih kepitu, anak mule masan ujané ngungkung, kadulurin angin baret sedine-dine mekuwug uli kelod kawuh, ento ngeranayang ombaké gemulak di pasih......(Wacén selanturnyané ring cakepan “Paruman Betara”)  
Tari kebyar duduk karipta olih maestro tari I Ketut Mario, tari kebyar duduk dados silih sinunggil tarian bali sane sampun kaloktah puniki madasar sakeng paiketan manusa sareng gumine. Karesepang miwah kabaktayang antuk kayun sane halus, kuat, lincah. Sesolahan puniki cihna sakeng jalan idup i manusa sane ngaruruh rwa bhineda, kuat, alus, maskulin, feminim. Kewagedan sang pragina nyolahang tarian kebyar duduk puniki turmaning prasidang ngimbangin tetabuhannyane pacang micayang kelanguan majeng rinh sang sane nonton.  +
DI LAPANGAN PUPUTAN (IDK Raka Kusuma) /1/ di lapangan puputan, Lirang sabilang peteng tiang ngantiang negak di tanggunné ané paak tekén trotoaré kanti endag suriané buka ané suba-suba. lakar ajak ngraos kanti poosé pakecoscos ngraosang démokrasi ngraosang suksési makenyat-kenyatan uat baong sing ngrunguang anaké ngrunyung mabalih iraga. kitak-kituk, bingung sing ngrunguang kuluké ngongkong Lirang, Lirang, Lirang sesai, sesai tiang ngantiang /2/ ada anak ngorahin tiang idéwa sing luas nganging kaluasang ka tongosé sepi jampi di wawengkon Sukabumi koné yén suba di tongosé totonan malipetan sing nyidaang krana yén suba di tongosé totonan ilang, ilang sekayang-kayang ané ngorahin takonin tiang tongosé ento dija anaké totonan seming nadaksara ngejer ngraos: da nakonin tiang laut magedi. nu seming muané nguntul majalan. enduk tindakané /3/ ada buin ngorahin tiang idéwa sing ngilang nanging kailangang sig tongosé silib lan ilid kasaubang buka nyaubang saang koné ngalih tongosé ento kéweh pasaja buina, koné, salantang rurungé kema jagain singa, jagain buaya jagain macan, jagain raksasa makejang galak kabinawa apa liwat sarapa bésbésa satondèn amaha tulangné mabrarakan depina mara tiang ngorahang lakar kema tan pasangkan gagéson magedi ia /4/ Lirang, Lirang, Lirang sajaan idéwa kaluasang? sajaan idéwa kailangang? petengé dibi, dugas nlektekang bintang inget tekén idéwa, patbelas tiban ané lintang girang ngraos: démokrasiné lakar menang suksésiné lakar kalaksanaang tiang matakon: menang kénkén? kalaksanaang kénkén? suud kedék ngraos idéwa sang kuasa ané meled aidupan kuasa ané maparisolah danawa lakar suud ngisi gumi énggal, énggal lakar maganti /5/ petengé jani suud nlektekang bintang diastun suba tengah ratri diastun dinginé tan kadi di tanggun lapangané paak tekén trotoaré tiang nembang Lirang, Lirang, Lirang, nu tiang ngantiang kapining idéwa tiang lakar ngorahang démokrasiné jani, kema-mai ngampehang upas merajah bebai sang angawarat ané gugu kaula kuasa di subané suksésiné liwat jejeh, jejeh setata marasa jejeh tekén lawat aéng angkrag-angkrag joh sawat demen gati atiné yén idéwa teka ngraosang dini kanti endag suria /2008-2012/  
Pangajah ajah ngeninin seksual marupa pamineh dahat utama sane patut kalaksanayang olih para guru rupaka ritepengan natingin pakibeh seks bebas tur puarannyane mantuka ring para yowanane. Indik puniki sandang patut kalaksanayang seantukan kulewarga gumanti marupa genah pengajah ajah sane kapertame, nanging rumasa kirang panglaksanannyane ring Indonesia. Panyuratan puniki maduwe tatujon mangda kawikanang sapunapi sujatine kaweruhan iguru rupaka ngawehin pengajah ajah seksual ring para yowanane. Panuleng interpretatif fenomenologi kawigunayang ritepengan panyuratan puniki. Data kapupulang majalaran antuk saur pitaken satelebnyane mantuka ring dase diri para guru rupaka. Kapanggihin limang baga inggih punika ; (1). Panampen sane becik ngeninin kawentenan pangajah ajah seks. (2). Pangajah ajah seksual sane katibakang majalaran antuk wantuan media sosial. (3). Murdhan ipun inggih punika seks bebas. (4). Sengka antuk mangawitin seantukan kantun katengetang tur rasa lek ring manah. (5).kapisaratang pangerembe saking guru wisesa sane nanganin indik kesehatan. Panyuratan inucap mitegesang inggihan pengajah ajah seksual kantun arang kalaksanayang mewastu patut katincapang. Dahat mapikenoh mantuka ring iguru rupaka Indonesia mangda sayan wikan lan waged mawastu ipun prasida ngicenin pangajah ajah seksual para yuwanane ngawit saking kulewarga ipune suang suang.  +
Pangulatian ngeninin gaguritan cokli ngawigunayang analisis sosiologi sastra, nganggen cara kualitatif. Data kapupulang antuk metode ngewacen, mitegesin lan nelebin artos teks gaguritan cokli. Metode analisis kalaksanayang antuk cara deskriptif - kualitatif, ngawigunayang ungkedan karya teori sosiologi sastra sane keadungan manut teori struktur. Pikolih analisis kaunggahang makadi sistimatis lan terstruktur. Pangulatian puniki ngawetuang penyawis gumanti karya sastra prasida dados praciri kawentenan para warga rikala punika, yadiastun wenten makudang pidabdab sane sampun tan manut yening kalaksanayang.  +
Land Consolidation ( LC) marupa pidabdab sane kapilih olih I Guru Wisesa ritepengan niagaang pekarangan genah pewangunan. Sejaba punika LC matetujon nincapang pikenoh wawidangan majalaran maridabdab widang widang pakarangan mangdennye sayan trepti tur kapitegepin antuk sarana lan pangwasen pakarangan sane nganutin abipraya kawigunannyane.Genah wawidangan Konsolidasi Lahan ring Seminyak sane raket ring pusat pemerintahan, perekonomian lan pariwisata angawe panglahlah mantuka ring Tata Guna Lahan ring wawidangan inucap. Praciri pangawigunan pakarangan ring wawidangan inucap tambis tambis ngalempasin Uger Uger Tata Ruang sane sampun kamedalang olih I Guru Wisesa. Yening parindikan puniki tan kaparidabdab, pastika pacang sayan ngalimbak panglempas pangawigunan pakarangan sane tan nganutin uger uger pangawigunannyane sane mapuara ngawetuang biota lan pikobet rikalaning maridabdab wawidangan inucap.Panyuratan puniki maduwe tatujon mitelebin paobahan pangawigunan pakarangan ring wawengkon Konsolidasi Lahan ring Desa Seminyak lan separiindikan utama sane makaawinan paobahan pangawigunan inucap.Metoda kualitatif kawigunayang ritepengan mitatasin paobahan pangawigunan pakarangan lan parindikan parindikan utama inucap. Data primer kakeniang riantuk observasi, dokumentasi lan saur pitaken mantuka ring wargi sane kajudi riantuk purpose sampling.Pikolih panyuratan mitatasang gumanti wenten kasingsalan pangawigunan pekarangan mantuka ring abipraya Tata Ruang ring widang paumahan lan widang Terbuka Hijau. Parindikan utama sane maka awinan inggih punika ngeninin kapastikayan ngamargiang uger uger, parindikan lingkungan, parindikan ekonomi lan sosial budaya.Pikolih panyuratan puniki prasida kadadosang paungu mantuka ring I Guru Wisesa risedek maridabdab kawicaksanan sane mapaiketan ring pangerencana lan nabdab pangawigunan pekarangan ngulati pangawigunan sane trepti, rajeg lestari rauhing maniwekas.  +
K
MALAIB SUTRISNI! MALAIB! (Komang Adnyana) “Tuah abesik ada jalan. Depang pianaké magedi. Né mara pianak ka pertama. Buin pidan i raga lakar ngelah pianak akuda ja keneh Luhé. Ipian bliné tetep cara pidan. Yan pianaké luh, bli dot ia dadi pragina paling kasub. Yan muani, dumadak ia dadi muani sujati. Kuat. Mawibawa. “. Sutrisni ngidemang paningalanné. Sakit ulian lekadang pianakné ané kapertama enu karasayang dislagan pahané. Awakné lemet, liu anaké ngorahang nglekadang pianak cara mangantung bok akatih, né jani ia muktiang padidi. Mula saja-saja atep bates idup matiné. Pianakné kapertama lekad luh. Seken-seken ngenyudang keneh. Ngaé sing med-med nolih. Kulitné barak, leh nyangling. Bokné selem malengis karasa makeber Sutrini sabilang nepuk buah tresnané ento. Dikeneh ia, sing suud – suud nyerit. Ipun dedarin titiang. Tepuk tiang awakné ngendih. Ditundunné kebat kampid keberang ditundunné, keberang ja mémé jegeg!. Karasa ngumbang Sutrisni kaampehang negehin langit ané paling tegeha. Kewala, makelo-kelo ada ané ngaé tangkahné nek, ada ané ngengsut, mentik cara dui di ulu hati. Makelo-kelo nyasan ngalanyingang. Sumingkin ngamanganang. Pedih. Duiné ento ké ané lakar nyongkét buin pidan, ngaé kampid Luhé uék, laut mémé macepol ulung? *** “Pidan yan pianaké lekad, pastika bagia idupé bli. Mirib cara ngumbang ka langit. “Ngumbang?” “Saja. Tiang ngipiang pianak ragané ngelah kampid.” “Luh liunan mabalih film. Liunan maca buku dongéng”. “Apa pelih bli? Apa pelih tiang ngedotang pianaké nyalanin idup ané luungan tekén i raga?” Kurenané, Made Wisnawa, tuah ngwales aji kenyem. Paninngalané nolih Sutrisni. Maka dua saling tlektekang. Sutrisni seken-seken ngrasayang tresnan kurenané nu patuh cara dugas matemu simalu. Ngendih mangarab-ngarab. Abedik sing ada makuang. Sing pocol ia rasané bani nglawan pangidih mémé bapané Sutrisni pidan. Apang da pesan ngantén ngajak Madé Wisnawa. Mapan gagaéné sing seken. Pergaulané sing beneh, tukang gambar sing laku, seniman masi tidong. “Apa kal amah mani”. Kéto mémé bapané Sutrisni setata ngingetang. Rikala belingané suba maumur kutus bulan, kurenané nyasan ngedénang rasa sayangné. Mirib masaih cara sayangné Prabu Basudéwa tekén Déwaki dugas ngantiang plekadanné Kresna di tengah kerangkéng Kangsa. Tusing med-med Wisnawa nuturang ipian-ipian yén pianakné tumbuh kelih buin pidan. “Bli dot pianak i ragané dadi pregina, apang bli nyidaang ngambar paukudané cara pragina-pragina sané kasub pidan-pidan. Lakar gaénang bli kanvas paling gedéna. Ia lakar dadi modél bliné ané paling luunga”. “Yan kéto pianaké apang luh lekadné. Kéwala tiang dot pianak muani Bli,” Sutrisni ngemanying. “Muani masé dadi. Lakar ajahin bli ia ngambar uli cenik. Apang dadi pelukis ané seken-seken metaksu. Kasub, pokokné seniman”. “Diapin sing ngelah pis?” “Bli masé sing ngelah pis, adi Luh enu demen?” Sutrisni mendep. Da pesan nakonang petakon yan suba pada tawang pesautné. *** Ento tuah I pidan. Né jani ada né mabading. Kaliwat soleh. “Sutrisni ! Sutrisni! Luh. Bangun Luh”. Munyin Madé Wisnawa ngaé Sutrisni tangkejut. Maglebug karasa awakné ulung di subané itunian joh kaplaibang kenehné padidi. Biasané ia setata demen yan nepuk muan kurenané, nanging sasukat marebat gedé aminggu né suba liwat ia nadak gedeg mimbuh seneb. Biasané ia nadaksara dot sabilang ningeh munyin kurenané kisi-kisi disamping kupingné, kéwala jani ia mabalik nyen sing kodag-kodag. Wisnawa suba masalin dadi anak lén. “Kénkén Luh, suba keneh-kenehang Luh buin apa ané orahin bli dugasné?” “Apa seken-seken sing ada jalan lén bli? Apa sing ada ané nyak ngemaang nyilih?” “Tusing ada. Bli suba paling kema-mai. Sing ada ngamaang. Timpal-timpal bliné patuh kéweh idupné”. Sutrisni tusing nyidayang nangkek yéh matané. Pidan ia sing sanget ngitungang pipis, né jani ia seken-seken sing nyidayang makibeh ulian pipis. Diapin suba mautsaha ngirit, sairit-iritné, penghasilanné tetep kuangan dogén. Kéweh ngalih pis yan tuah ngandelang ngadep gambaran. Apabuin kurenané boya ja pelukis terkenal. Wisnawa paling. Stréss. Gambarané sayan soléh-soléh. Né paling sidurina, ulian sisan cétné telah, gambaran légongné nungkak sing matendas. Warnan awak praginané masi abesik, makaukud barak getih. “Jalan to dogén né ada jani. Sing ada lén.” “Bli seken-seken dot ngadep pianak i ragané?” Sutrisni nengkik. Paningalanné nelik. Lengen kurnané kadémbét seken-seken tekek. Wisnawa maanggutan. “Anaké ento ngorahanng teka buin mani. Mirib buin puan mara pragat surat-suratné.” “Apa bli suba buduh? Bli las ngadep pianak bliné padidi? “Apa Luh dot i raga terus-terusan idup sengsara?” “Kéwala sing kéné carané bli!” “Keneh Luhé kénkén? Ngidih ka mémé bapan Luhé? Apa Luh ngengsap suba katundung! Suba sing akuina pianak, suba ulaha cara cicing gudig!!” Sutrisni bengong. “Pipisé ento sing anggon mayah rumah sakit dogén. Pipisé ento anggon idup i raga saterusné. Pidan kénkén ja keneh Luhé. Pianak dadi gaé. Akuda ja kal isinin bli.” Wisnawa magedi ngambrés. Anak muani ané pidan tepukina kuat, ané sayangné kaliwat, né jani masalin dadi anak muani getap, ulah aluh. Apa seke-seken sing ada jalan lén? Singké ada anak olas nulungin nyang besik? To ngudiang kurnané sing mautsaha nanjaang gambarané ka nyén ja ané tepukina di jalan-jalan? Anak idih-idih dogén nyak néndéh ngreremih, to ngudiang kurenané milih jalan ané jelékan? Petengné Wisnawa masi tusing ada di sampingné. Rumah sakité ramé, pasliwer munyin batis matindakan. Kupingné karasa sampetan. Sutrisni sing nyidayang ngidemang paningalanné. Tepukina pianakné pules leplep. Bibihné mungil, pipiné masemu barak. Nawangké ia yan méménné jani sedeng kaliput jejeh? Kresepké ia yan buin pidan aidupan lakar sing nawang taén lekad uli selagan batis anak luh madan Ni Ketut Sutrisni? Di kéné-kénéné inget buin ia tekén munyin bapané dugas pidan. Dui di ulu hatiné nyasan ngedénang. Pianakné jani tusing buin tepukina makampid kebat. Tunduné puyung. Kenehné elung. “Magedi ba Luh. Magedi. Kéwala ingetang. Luh tusing ja pianak bapa buin. Da pesan mabalik mulih, apabuin ngusud bangkén bapané. Apa ja dadiné buin pidan Luh nyalanin padidi” kénéké baya ané jejehanga tekén bapané? Adaké ia suba kena pastu, tulah idup? *** Buin maniné, Wisnawa teka ngajak anak muani soléh ka rumah sakit. Toris. Adané Miké, bulé uli Australia. Diapin manis, kenyem muani macunguh mancung ento ngaé angkihan Sutrisni menék tuun. Gedeg. Apabuin rikala pipin pianakné kacolék, nyasan ngrudug tangkahné. Buléné ento adung pesan matutur-tuturan, ajak kureranané. Kéto masi ajak dokter lan perawaté. Di kénkéné makejang kedék pakrikik sambilanga ngusud panakné. Ngusuhin kulitné ané nadaksara tepukina ocem. Ilang endihanné. Suud mesuang galang. Ada apa mirib? Singké makejang suba milu ngékadaya apang pianakné seken-seken palas ngajak déwékné? Apaké dokteré milu maseka? Diapin tusing seken pascad, Sutrisni kresep gigis-gigis apa ané orahanga buléné ngajak somahné. Buléné totonan tusing pegat-pegat ngorta. Né jani nyasan-nyasan bani. Suud kéto kedék bareng-bareng ajak kurnané. “Shé will bé my néxt hottest dancer. Won’t shé?” Sutrisni nekep kupingné. Dikéné-kénéné ia marasa sanget jelékan tekén Déwaki, jelékan tekén satua-satua iluné, raksasané boya ja Kangsa, kéwala kurnané padidi. Né jani tuah abesik né ada dikenehné. Sing ada lén malaib, malaibang pianakné kénkén ja carané. Kénkén ja apang maan selah satondéné pianakné seken-seken makisid ka liman buléné ento. Malaib Sutrisni. Malaib!!! palaibang ragané ka tongosé ané paling singid!! Malaib cara prabu Basudéwa nyelamatang Kresna. Dénpasar, 2011  
Memplayanan cuk cuk dar - playanan rare bali sane ipidan sesai kemargiang rare ring pesisin kangin. cuk cuk dar, asapunike wantah tiing buluh sane medaging mimis yeh, sane anggene perang perangan. cuk cuk dar niki dados keplayanin sareng kalih /sareng akeh.  +
Maplayanan layangan  +
L
Pikobet ngeninin gizi para balita utaminnyane gizi kirang utawi ngelangkungin gumanti kantun akeh kapanggih. Ajeng ajengan sane madaging gizi marupa silih sinunggil pangrabda pinih dahat sane mastikayang parindikan gizi anake alit.Niagaang ajengan medaging gizi mantuka ring anake alit taler mapaiketan ring kaweruhan para Ibu. Antuk punika ngawehin pengajah ajah ring para Ibu kaapti prasida nincapang pangeweruh para Ibu ritepengan ngicenin gizi sane sayan becik ring alit alit ipune. Mapaiketan ring parindikan inucap pawarah warah ring para Ibu prasida kawedar mejalaran antuk nibakang buku pinaka piranti pangajah ajah ngeninin kesehatan. Tatujon panyuratan puniki inggih punika mitelebin pikolih pengajah ajah kesehatan mantuka ring kaweruhan para Ibu ritepengan ngicenin nutrisi alit alit nyane.Panyuratan puniki marupa panyuratan Pra- eksperimen antuk disain grup pre lan pos- tes. Populasi ring panyuratan puniki inggian para Ibu sane maduwe oka balita tur jumenek ring wawengkon Puskesmas Denpasar Timur I. Mastikayang banjar sane kadadosang genah panyuratan ngawigunayang model sampling acak. Inggian total sampling kawigunayang rikala mastikayang Ibu Ibu ring wawidangan sane kajudi. Uji Wilcoxon kalaksanayang seantukan data nenten nganutin distribusi sepatutnyane ( a:0.05 C 1 : 95 persen). Pikolih panyuratan mitegesang gumanti wenten pabinaan sane dahat ngeninin kaweruhan para Ibu sadurung kalawan sasampun kawehin pengajah ajah ngawehin nutrisi mantuka ring okan ipune. Lembaga kesehatan utamin ipun Puskesmas patut nibakang pengajah ajah katiba ring para Ibu ngeninin gizi sekadi sepatutnyane tan papegatan.  +
Pawangunan pariwisata sane ajeg kapetitisang mantuka ring panglimbak pariwisata perkotaan sane ngajegang kalestarian. Ngupapira tukad ring Kota Denpasar marupa silih sinunggil parikrama Pemerintah Kota Denpasar sane matetujon ngicenin pangajah ajah ngeninin ekologi mantuka ring prajanane ring wawidangan inucap taler mangda prasida nincapang pikolihan ipune. Sekadi sampun dados panyungkem, inggian tukad pinaka wawidangan suci sane gumanti patut kaupapira rikalaning ngalaksanayang parikrama manut tetuek Tri Hita Karana, inggih punika paiketan rasa asih lan bhakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buwana agung lan sesamen manusa, mawastu kawentenan toya ring Bali patut kapastikayang inggian kaeningan lan makuehnyane. Naya upaya utama ngawikanin potensi pawangunan ekowisata ring wawidangan perkotaan inggih punika kakawitin antuk nincapang kaweruhan praja ring wawidangan inucap. Kaweruhan prajanane pinaka unteng sane mapaiketan ring aspek pisik, materi, ekonomi lan pikolihan, aspek kelembagaan (nincapang kasusatyan para angga ngeninin sekeha sekeha), mapikayun sagilik saguluk, waged lan susatya nganutin tur ngalaksanayang daging pangeweruh inucap. Tatuek ekowisata madrebe baga sane tan prasida kapasahang ring utsaha mangirangin pikobet ring wawidangan majalaran nitenin tur nyaganin kelestarian wawidangan lan budaya sinambi prasida nincapang pikolihan prajanane.  +
Tatujon pewangunan pertanian tan sios mangda prasida nincapang pikolihan i petani lan I pangusaha. Pakewuh utama inggih punika marupa katunaan kemulan sane kadruwenang olih para petani. Panguratian puniki mastikayang makudang kudang carca agrobisnis tur mitatasin kawigunan Koprasi Agrobisnis Terpadu mantuka ring pikolihan petani Subak Guama, Kabupaten Tabanan, Provinsi Bali. Subyek panguratian puniki inggih punika petani Subak Guama sane nampi wantuan kemulan.Inggihan obyek panyuratan inggih punika ngeninin pikolihan petani inucap. Panguratian ngawigunayang data kuantitatif antuk teknik analisa deskriptif inggih punika t-tes sampel meakitan. Pikolih panguratian mitatasang: 1. Subak Guama ngalaksanayang makudang parikrama minakadi maridabdab padi-terpadu, parikrama integrasi padi-ingon-ingon lan nincapang kemulan utsaha ring paumahan marupa pinjaman usaha mandiri 2. Majanten pabinaan tincap pikolihan usaha tani petani Subak Guama sadurung kalawan sasampun nampi wantuan kemulan saking Koprasi Agribisnis mawilang 7,24 persen, sane ngawetuang tincap kawigunan mawilang 86,69 persen, dados kasengguh mawiguna.  +
Tumpek Wariga: Maupacara ring Sakala miwah Niskala Nemonin rahina Saniscara Kliwon Wariga, krama Hindune ring Bali ngamargiang upacara Tumpek Wariga, utawi ketah naler kabaos Tumpek Bubuh, Tumpek Uduh, miwah Tumpek Pangatag. Ritatkala rainan suci puniki rauh, sakadi pinget majeng krama Hindu di Bali yening selae likur rahina sane jagi rauh krama Baline pacang ngamargiang rainan suci Galungan. Sakadi sane sampun mamargi, nyabran ngemem sasih ritatkala rainan Tumpek Wariga puniki rauh, entik-entikan sane wenten ring uma, alas, gunung, tegal, taler ring karang umahe sami kapayasin miwah katurin upakara. Upakara punika pinaka yadnya krama Hindu Baline nyuksmayang pican Ida Bhatara Sangkara sane ngawinang landuh jagate sami. Utsaha ngawangun karaketen utawi pakilitan becik imanusa kapining palemahan (bhawana-bhuwana), sinah pisan ritatkala upacara Tumpek Wariga puniki kamargiang. Krama Hindu ring Bali eling yening palemahan punika mautama pisan ring sajeroning kahuripan imanusa. Punika mawinan, imanusa ngaturang malih napi sane sampun kaambil saking palemahanne, masarana antuk banten utawi sarwa upakara. Sakewanten, ring aab jagat sakadi mangkine, napike utsahan imanusa nyaga pakilitan becik majeng ring palemahanne wantah masarana antuk upakara kemanten pacang sida negepin kalanduhan gumine ri pungkur wekas? Indike puniki patut kalaca-laca malih ritatkala jagate katiben pikobet utawi bencana minakadi polusi, blabar, alas gundul, abrasi miwah sane lianan. Sakadi gatra sane sampun munggah ring berita duk sasih Mei 2019 sane sampun lintang, Pasih Lebih ring Gianyar sampun keni abrasi santukan nenten wenten entik-entikan sakadi entik bakau sane sida nambakin toya pasih ageng. Punika mawinan tanahe ring pasisi pasihe ical tur anyud. Bencana tiosan taler sane sampun kagatrayang duk sasih Oktober 2019 inggih punika indik alas sane puun, ring Dusun Wanaprasta, Desa Kintamani Bangli. Akeh entik-entikan minakadi tiing, cengkeh, cemara puun. Santukan anginne baret, genine punika ngeseng alas ring desa-desa tiosan sane nampek irika minakadi Desa Batur Selatan, Desa Batur Tengah, Desa Subaya, miwah Desa Sukawana. Ngantos mangkin, gatra indik reboisasi utawi nandurin sarwa taru ring genah-genah punika durung wenten munggah. Nyaga utawi ngupapira kawentenan palemahanne patut pisan kamargiang, sakewanten utsaha tiosan sakadi nandurin sarwa entik-entikan nika sane pinih mautama yening selehin saking pikobet utawi bencana ring gatra baduur. Sarwa palemahan sane wenten ring gumine pastika madue kawigunan sane matiosan sakadi sane sampun mungguh ring lontar-lontare. Minakadi taru utawi entik-entikan sane becik anggen sarana tamba sakadi sane munggah ring lontar Usada Taru Pramana. Wenten sawetara 168 soroh entik-entikan sane prasida anggen tamba. Minakadi, taru Bingin, taru Majagau, taru Dadap, taru Kepelan, taru Awar-Awar, miwah sane tiosan. Entik-entikan sakadi puniki maguna pisna yening tandur ring karang umah utawi tegalan santukan prasida kanggen malih olih imanusa. Sakewanten, nganutin lontar Aji Janantaka wenten soroh taru sane dados miwah nenten dados kanggen ngaryanin sarwa wewangunan miwah anggen upacara (yadnya). Sakadi taru Jati, taru Ketewel, miwah taru Sentul nenten becik anggen ngaryanin wangunan suci, sakewanten dados anggen ngawangun wangunan umah. Salanturnyane, sakadi taru sane ngamedalang maganda arum sakadi taru Cendana miwah Majagau becik anggen ngaryanin wangunan suci. Sarwa sekar sakadi sandat, pudak, jepun becik anggen yadnya. Sakewanten, taru Jempiring Alit (Tulud Nyuh) utawi Salikonto nenten becik anggen yadnya. Nganutin lontar Usada Taru Pramana miwah Aji Janantaka punika sujatine sarwa palemahanne akeh madue kawigunan ring kauripan imanusa. Rahina ayu sakadi Tumpek Wariga puniki patutne dados galah becik imanusa pacang mautsaha ngalanduhang jagat Baline sakala miwah niskala. Ring sajeroning niskala masarana antuk upakara taler ring sajeroing sakala marupa laksana jati sakadi nandur entik-entikan ring genah-genah sane sampun keni bencana minakadi ring pasih miwah ring alase nika sane kabuatang. (@YesiCandrikaBASAbaliWiki)  
Cerita lisan utawi kabaos satua ring Bali masarana antuk basa Bali, becik katelebin olih krama Baline pamekas alit-alite. Santukan basa Bali punika silih tunggil jalaran ngrajegang budaya baline. Basa Bali sane ketah kanggen ring satua Bali inggih punika basa Bali kapara utawi basa Bali Andap. Satua Bali sane nganggen basa Bali andap lumrahnyane nyatuayang indik tokoh-tokoh buron. Sakadi satua Bali sane mamurda Kambing Takutin Macan, I Kedis Sangsiah Teken I Bojog, I Tuma Teken I Titih, Be Jeleg Tresna Telaga, muah sane lianan. Tiosan punika, wenten taler satua sane nganggen basa Bali alus. Satua sane nganggen basa Bali alus ri tatkala nyatuayang indik tutur, sakadi satua Subakti Ring Guru Pengajian. Salanturnyane, wenten taler satua mabasa Bali Alus santukan nganutin tokoh-tokoh sane wenten ring carita sakadi tokoh pandita sane ngranjing ring satua Katuturan Yuyu Malaksana Melah, Pandita Baka, miwah sane lianan. Kawentenan basa bali Alus yening selehin saking tema panji, sakadi I Dempu Awang, Raden Galuh Gde, Galuh Anom, Ki Dukuh Sakti, sane nganggen sarana basa Bali Alus ring sajeroning bebaosannyane. Manut kawentenan basa ri sajeroning satua Bali, alit-alite sinah sida prasida caluh malajahin indik anggah ungguhin utawi sor-singgih basa Bali.Yening selehin, basa Bali kantun kauningin olih alit-alit sami utamin nyane basa Bali kapara. Sakewanten, sane nyansan rered utawi nenten kauningin olih para yowanane, inggih punika tata titi nganggen basa Bali Alus. Sakadi basa Alus Mider, Alus Sor, Alus Madya, miwah basa Alus Singgih. Basa Bali Alus wantah kamargiang ring acara formal, luire ring sekolah, pasangkepan, miwah sane lianan. Satua punika kawedar antuk tradisi sane kawastanin masatua sane ketahnyane katuturang saking irerama kapining pianaknyane. Sakewanten, ring aab jagat sakadi mangkin, tradisi masatua sampun nyansan rered kamargiang. Sapunika mawinan, wenten makudang-kudang utsaha saking guru wisesane pacang nangiang malih tradisi masatua. Sakadi ngamargiang lomba-lomba ring acara Pesta Kesenian Bali, acara Bulan Bahasa Bali, miwah acara Pekan Seni Remaja sane mamargi ngawit saking desa, nglantur ring kota taler soang-soang kabupaten. Majalaran antuk tradisi masatua kaaptiang mangdane para rerema utawi guru rupaka setata eling ngajahin anak alitnyane indik kasusilan budi pamekas kautaman basa Baline. Tiosan punika, kaaptiang mangdane dados panglalah indik sasane becik sane sida katulad. Ri tatkala sang sane masatua prasida ngawetuang wirasa utawi semita nganutin tokoh-tokoh sane kawacen, sinah sang sane mirengang seneng, nglantur ngamolihang suksma satua sane kapirengang. Tiosan punika, kawentenan palajahan satua Bali ring sekolah miwah ring media daring prasida ngalimbakang malih kawentenan satua Baline, pinaka silih tunggil jalaran ngrajegang budaya Bali. Basa Bali Ri Sajeroning Cerita Tantri Kawentenan satua ring sajebag Bali makeh pisan, napi malih ring desa-desa sane pinaka ceciren utawi kearifan lokal krama Baline. Tema utawi unteng ceritanyane naler makeh pisan. Silih tunggil tema cerita inggih punika indik manusa sibak (manusia sigaran), sakadi satua-satua sane kapupulang olih Hooykass duk warsa 1948, sane munggah ring bukunnyane mamurda Balische Verhalen van den Halve. Tiosan punika, tema utawi unteng cerita indik buron kaparik saking cerita-cerita Tantri. Satua-satua sane wenten ring Cerita Tantri taler sampun munggah ring buku ajah-ajahan miwah kanggen materi utama ri tatkala lomba-lomba masatua Bali. Sakadi sane sampun kauningin, Tantri punika wantah wastan jatma sane listuayu. Ajinnyane mapesengan Patih Bendeswarya. Dyah Tantri kaanggen rabi olih Ida Sang Prabhu Eswaryadala. Cuteting carita, tokoh Ni Dyah Tantri nyabran wengi masatua indik kawentenan buron, jadma, miwah raksasa. Carita-caritane punika makilitan, dados nyane nyabran wengi satua-satuane punika kasambungang. Puniki santukan Cerita Tantri kabaos cerita manyerita (cerita yang sambung menyambung). Carita tantri puniki mawit saking India sane kawastanin Panca Tantra. Carita tantri punika taler nglimbak ring panegara siosan ring sajebag jagate, sakadi ring Syra Kuna sane kawastanin Kalilag va Dimnag, ring panegara Arab kawastanin Kalilah Va Dimnah, ring Cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia, Kantrai. Carita tantri taler sampun kasurat ngangge basa Yunani, minkadi Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Prancis, Jerman, Belanda, miwah sane lianan. Ring basa Melayu carita tantri puniki kawastanin Hikayat Panca Tandran. Ring Bali carita utawi satua Tantri puniki mamurda Dyah Tantri utawi Ni Dyah Tantri (Pasek, 1999). Akeh nyane kapanggih murdan-murdan Cerita Tantri ring sajebag jagat, nyihnayang yening satua-satua sane munggah ring cerita punika madue cecerin sane mabuat pisan kauningin. Ceciren cerita-cerita Tantri punika kaambil saking unsur intrinsik inggih punika indik penokohan. Duaning asapunika ceciren Cerita Tantri wenten tetiga, inggih punika Nandhaka Harana, Mandhuka Harana, miwah Pisaca Harana. Satua utawi cerita tantri sane mamurda Nandhaka Harana nyaritayang indik beburon sane masuku pat, sakadi macan, kambing, cicing, jaran, sampi, muah sane lianan. Mandhuka Harana inggih punika tantri sane nyaritayang indik sarwa paksi utawi kedis sakadi titiran, kukur, blatuk, miwah sane lianan. Pisaca Hrana inggih punika nyaritayang indik manusa utawi raksasa. Manut panampen bapak I Ketut Curik ring tulisan dane sane mamurda Artos Kidung Tantri, irika kabaosang indik Tri Tantri, inggih punika (1) Kidung Tantri Nandaka Harana sane kawangun olih Ida Nyoman Pidada duk warsa 1630 utawi 1728 masehi, (2) Kidung Tantri Manduka Prakarana olih I Gusti Made Tengeb, miwah (3) Kidung Tantri Pisaca Harana kawangun olih Ida Pedanda Made Sidemen duk warsa saka 1860-1866 utawi 1938-1944 masehi. Carita- carita sane ngranjing kabaos Carita Tantri ring Bali, bebaosannyane ketah nganggen basa Bali Alus. Cerita Tantri sane kapupulang olih bapak I Made Pasek sane mamurda Buku Carita Tantri (1999), makehan kamargiang nganggen basa Bali Alus. Sakadi Satua I Kedis Manyar, Satua Prabu Singa Lan Sampi Jagiran. Silih tunggil Satua Tantri sane kasub kauningin inggih punika Katuturan Yuyu Malaksana Melah. Cerita puniki maosang indik I Yuyu sane polih kapiwelasan olih Ida Padanda tur kauripang. Ri tatkala punika, wenten ula ageng jagi mademang Ida Padanda. Cuteting carita, irika I Yuyu sida ngawales kapitresnan Ida Pdanda. Indik basa Alus sane munggah magenah ring pangawit cerita, “Sane riin weten reke yuyu padem, kaurip antuk Ida Padanda”. Kawentenan basa Bali Alus ri sajeroning carita prasida kacingakin ring sajeroning kruna-krunannyane. Kruna-kruna punika, sakadi kruna pengentos jadma (kata ganti). Yening maosang Ida Padanda, kruna sane kanggen ‘merem’. Kruna merem sinah pisan nyihnayang basa Alus Singgih. Imba tiosan inggih punika ngenenin indik kruna kria tiosan, inggih punika ‘matur’ sane kaanggen ri tatkala Yuyu matur kapining Ida Padanda. Kruna ‘matur’ ngranjing ring soroh kruna basa Alus Sor. Punika sane kanggen olih I Yuyu ri tatkala kacunduk Sang Pandita. Salanturnyane, nganutin kawentenan lengkara, sakadi kawentenan kruna kria ‘padem’ kanggen ring lengkara sakadi,”Padem reke I Gagak”. Kruna ‘padem’ kanggen, santukan maosang lengkara mabasa Alus. Sapunika mawinan, kruna sane kanggen boya ja ‘bangka’ utawi ‘mati’, ri tatkala maosang buron. Tiosan punika, kruna aran ‘lelipi’, ring carita kagentosin antuk kruna ‘ula’. Kruna ‘ula’ puniki kawastanin basa alus mider. Sakadi sapunika indik kawentenan basa Bali Alus sane kaanggen ring Cerita Tantri. Punika mawinan, satua-satua Bali patut pisan kauningin miwah katelebin pinaka silih tunggil sarana anggen malajah basa Bali, utamin nyane basa Alus. Nyuksmayang Satua Pinaka Suluh Urip Nganutin basa sane wenten ring sajeroning satua Bali sampun pastika nyiriang rasa basa utawi etika mabasa ri tatkala nganggen basa Bali. Basa punika pinaka piranti anggen mabebaosan sane pacang ngicenin tetuwek indik sasana utawi kaluihan budi imanusa. Kawentenan basa sane lengut miwah kanggen ngawedarang tutur-tutur luih, kaaptiang sida nudut kayun sang sane mirengang raris sida kaanggen tetuladan. Nyuksmayang satua sane kawacen, sida ngicenin ajah-ajahan utawi tuntunan ri tatkala nuluh kahuripan. Sakadi panampen Teeuw, sastra mawit saking basa Sansekerta saking kruna ‘sas’ (kruna kria) sane maartos ‘nuntun’, ‘ngajahin, miwah kruna ‘tra’ sane maartos ‘piranti’ utawi ‘alat’. Punika mawinan, sastra maartos piranti sane kanggen ngicenin ajah-ajahan utawi tuntunan majeng ring para janane ri tatkala ngamargiang kahuripan (1984: 23). Tiosan ring daging cerita, suksman satua lumrahnyane kawedar naler ring pamuput cerita, antuk lengkara sane marupa piteket-piteket. Sakadi sane wenten ring Satua I Kambing Takutin Macan. Ring pamuput satua kabaosang sakadi asapuniki, ‘Asapunika tutur anake wikan, sampunang ampah makta raga, duaning sareng makeh ring gumine. Pikayunang dumun sadurung malaksana’. Salanturnyane, Satua Tantri sane mamurda I kedis Manyar becik pisan kasuksmayang. Satua puniki nyaritayang indik I Kedis Manyar sane ajum miwah pariceda kapining I Bojog. Cuteting satua, taluh I Kedis Manyar sane masebun ring duur tarune sami enyag pacretcet ulung antuk jengahne I Bojog. Ring cerita punika wenten istilah-istilah sakadi Sang Kawi Swara miwah Ida Batara sane nyihnayang madue pakilitan kapining sasana agamane, utaminnyane indik karmaphala. Suksman satua-satua Baline naler prasida anggen ngentenin kramane indik maparajana ring pagubugan. Sakadi sane wenten ring Satua I Cita Maprakara, Satua Kedis Sangsiah Teken I Bojog, Satua I Tuma teken I Titih. Yening selehin tokoh-tokoh buron ring sajeroning satua pinaka imba laksana manusa ring jagate. Satua I Citra Maprakara nyihnayang kritik sosial ri tatkala mapagubugan. Satua puniki nyaritayang indik jadma sane mawasta I Cita nulungin I Macan sane keni kerangkeng. Nanging, I Macan nenten ngawales pitresnan I Manusa saha jagi nyagrep I Manusa. Cuteting satua, I Macan keni sengkala santukan I Manusa sampun katulungin olih I Kancil. Ring pamuput cerita, irika madaging lengkara, “Yadiapin lakar mapitulung teken anak lenan pineh-pinehang malu”. Yening suksmayang, satuane punika ngicenin pangenten mangda imanusa nganggen pamineh sane patut miwah mersidayang minayang laksana becik kalawan kaon. Tetuek-tetuek sane kapolihang saking satua-satua sane katlatarang iwawu, patut kanggen imba. Punika ngawinang kriya sastra ketah kabaos suluh urip utawi cerminan hidup (@YesiCandrika-BASAbali Wiki)  
Ri tatkala para yowanane ngamargiang piteket guru wisesa indik ngawatesin pagubugan (social distancing) sangkaning sasab marana Corona (Covid-19) sane nibenin jagate sami, BASAbali Wiki nagingin galah inucap antuk ngamargiang Wikithon. Wikithon inggih punika lomba ngripta taler ngunggahang lengkara-lengkara mabasa Bali ring kamus daring BASAbali Wiki. Lomba Wikithon sane sampun kamargiang kaping kalih duk warsa 2019 puniki, kamargiang ring rahina Redite, tangal 29 Maret 2020. Acara sane mamargi ngawit galah 08.30 semeng nglantur 10.30 wengi, kepah dados nem sesi. Sane kasarengin olih 133 pamilet sane kantun ngranjing ring smp, sma, perguruan tinggi (mahasiswa) miwah masyarakat umum. Para pamilet punika mawit saking Denpasar, Badung, Tabanan, Karangasem, Klungkung, Buleleng, miwah Gianyar. Tiosan punika, wenten naler semeton Bali sane magenah ring Thailand nyarengin acarane puniki. Sane pinih mautama, acara puniki prasida mupulang 1.971 lengkara basa Bali saking para pamilet. Sadurung Wikithon puniki kakawitin, Ketua Dewan Pembina Yayasan BASAbali Wiki inggih punika Drs. I Gde Nala Antara, M.Hum ngicenin sambrama wacana majeng ring para pamilet sami saking media daring. Dane maosang, rasa angayubagia santukan akeh pamilet sane kayun nyarengin acarane puniki. Duk punika, ketua dewan pembina Yayasan BASAbali Wiki taler mapangapti, dumugi malarapan antuk acara ngranjingang lengkara-lengkara basa Bali ring kamus BASAbali Wiki, basa Bali druene prasida ajeg, lestari, tur werdhi anut ring panglimbak jagat. Manggala prawartaka acarane puniki, I Kadek Widiantana, S.Pd.,M.Pd naler mapangapti mangdane nyansan akeh krama Baline sareng-sareng nincapang rasa sutindih ring kawentenan basa Bali pinaka basa ibu krama Baline. Tiosan punika, malarapan antuk lomba Wikithon sane mapiranti media daring (online), basa Bali kaaptiang mangdane nyansan raket ring sajeroning para yowanane (generasi muda) taler sida setata kaanggen sarana mababaosan. Pangaptin tiosan majalaran antuk lomba puniki, basa Bali sane kaunggahang ring media daring prasida dados sarana dokumentasi digital, pamekasnyane, mangdane basa Baline prasida nglimbak kapungkur wekas. Dane taler maosang acarane puniki prasida mamargi sangkaning wantuan makudang-kudang sponsor, sakadi Waterboom, Sorga Bali Chocolate, United in Diversity, Matt’s Burger, Italian Riviera Restaurant and Bar, Taco Beach Grill, miwah Puri Konveksi. Wikithon sane kamargiang warsa 2020 puniki ngamolihang para jayanti sane kapah dados kakalih. Sane kapertama, para jayanti sane prasida ngripta lengkara akeh taler patut ring sajeroning pasang aksara Bali latin, tata basa, miwah anggah-ungguhing basa Bali. Para jayanti punika, inggih punika Dharma (saking Badung), Krismantara (saking Denpasar), Weda (saking Singaraja), Dharma (saking Badung), Ayumi (saking Denpasar), miwah Jayanta (saking Singaraja). Sane kaping kalih inggih punika para jayanti sane sampun ngranjingang lengkara pinih akeh. Para jayanti punika, inggih punika Dharma (saking Denpasar), Bayu (saking Tabanan), Indah (saking Singaraja), Krismayanti (saking Badung), Weda (saking Singaraja), miwah Krisna (saking Denpasar). Silih tunggil mahasiswa Sastra Bali Universitas Udayana sane dados jayanti lomba Wikithon warsa 2020, inggih punika I Made Adi Krismantara maosang, acara lomba sakadi puniki mabuat pisan. Santukan, prasida nagingin galah malajah jumah ri tatkala wenten pangarah-arah saking guru wisesa indik nambakin panglalah sasab marana (virus corona) antuk meneng ring puri, griya, utawi pakubon soang-soang. Tiosan punika, majalaran antuk lomba sakadi puniki prasida nincapang kawagedan mabasa Bali, utaminnyane ngenenin indik tata basa miwah anggah-ungguh basa Bali. Asapunika taler, lomba puniki prasida ngicen galah malajahang angga mangda satata pratiaksa miwah anut ring galah sane sampun kacumawisang ritatkala ngripta lengkara basa Bali sane kaungghang ring media daring. Dane naler mapangapti mangdane acara lomba Wikithon puniki prasida mamargi nyabran warsa. Acara lomba Wikithon BASAbali Wiki sane mamargi kirang langkung arahina puniki, raris kapuputang antuk nyukserahang hadiah majeng ring para jayanti sane marupa jinah, voucher, miwah cihna yasa lianan. Saking acarane puniki, iraga prasida nyuksmayang utsaha nglestariang basa Bali ring masane puniki taler becik pisan maprakanti ring panglimbak teknologi digital. (@YesiCandrika BASAbali  
I.Kawentenan Karya Sastra Bali Modern Ring sajeroning panglimbak kasusastraan Bali, nganutin aab jagat nyane kasusastraan Bali Anyar ngawetuang karya-karya sastra modern silih sinunggilnyane kawentenan roman miwah puisi Bali Anyar. Kawentenan kasusastraan Bali Anyar utawi modern nganutin penampen Ngurah Bagus (1969), ngawit saking kamedalang nyane roman Nemu Karma (Ketemu Jodoh) pakardin Wayan Gobiah olih Balai Pustaka Jakarta duk warsa 1931. Indik kawentenan punika kabaosang olih para sastrawan minakadi Simpen AB (1971), Wayan jendra (1976), Made Sanggra (1978). Salantur nyane nganutin panampen saking Ida Bagus Gede Agastia, kawentenan roman Nemu Karma punika pinaka cihna pangawit kawentenan kesusastraan Bali Modern. Tiosan punika, wangun kesusastraan Bali Modern minakadi marupa roman, drama, cerpen, miwah puisi Bali modern. (1980: 14). Ida Bagus Gede Agastia ring penelitian nyane maosang, ri sajeroning kawentenan roman sane nganggen basa Bali minakadi nyane Nemu Karma miwah Melancaran ke Sasak. Roman Melancaran Ke Sasak punika pakardin Gede Srawana (sane madue pesengan tiosan utawi nama pena inggih punika Wayan Bhadra). Roman punika raris kaunggahang antuk cerita manyerita (cerita bersambung) duk warsa 1939 sane wenten ring majalah Jatayu. Panglimbak nyane duk warsa 1978 kaunggahang (macetak) malih olih Yayasan Sabha Sastra Bali. Wangun sastra sane tiosan minakadi drama, cerpen, miwah puisi taler makeh panglimbaknyane. Kawentenan puniki makilitan saking kawentenan sayembara olih Lembaga Bahasa Nasional Cabang I Singaraja (sane mangkin kabaos Balai Penelitian Bahasa). Sayembara punika naanin kalaksanayang duk warsa 1968, 1969, 1970 (sane kamargiang ping kalih), miwah 1975. Taler ring warsa 1972 sayembara punika naaning kamargiang olih Listibya Provinsi Bali. Ring masyarakat taler sampun ngalimbak sane madaging pupulan cerpen miwh puisi Bali Modern, minakadi Ketemu Ring Tampak Siring (1975), Togog (1975), Ganda Sari (1973), Galang Kangin (1976). Pinih untat raris kamedalang buku Kembang Rampe Kesusastraan Bali Anyar (dua jilid) sane muatang karya-karya sastra Bali Modern sane sampun kaunggahang (kapublikasiang) (Agastia, 1980: 15). Maosang indik kesusastraan Bali Anyar, duk warsa 2005 Prof. Dr. I Nyoman Dharma Putra ngamedalang buku sane mamurda “Tonggak Baru Sastra Bali Modern”. Salantur nyane duk warsa 2010 (edisi baru) malih kamedalang antuk murdan buku sane pateh. Ri sajeroning buku sane kamedalang punika, kawentenan Roman Nemu Karma nenten ja dados pangawit kawentenan kasusastraan Bali Modern. Panampen-penampen sane lintang maosang roman Nemu Karma manados cihna pangawit kasusastraan Bali Modern santukan; 1). Mabasa Bali taler marupa roman, 2). Kamedalang olih Balai Pustaka (Dharma Putra, 2010: 4). Nganutin sakadi panempen Dharma Putra ri sajeroning buku “Tonggak Baru Sastra Bali Modern” kawentenan politik ring Bali ngawit warsa 1900 prasida nyihnayang panampen anyar indik kawentenan sastra Bali modern. Dados nyane sakadi panampen punika, panglibak kawentenan kesusastraan Bali Anyar nenten ja kakawitin antuk kawentenan Roman Nemu Karma. Sakemaon panglimbak nyane sampun wenten sadurung nyane, inggih punika duk pemerintahan kolonial Belanda ring warsa 1900-an. Tiosan Roman panglimbak kawentenan puisi Bali Modern taler becik mangda kauratiang. Puisi Bali yening rerehang ring panglimbak kesusastraan Bali, ngeranjing ri sajeroning kasusastraan Bali Anyar sane polih pengaruh saking kesusastran modern sane embas saking kebudayaan barat (Eropa). Puisi Bali Anyar ngawit medal duk warsa 1959, sane kacihnayang antuk kamedalang pupulan puisi pakaryan Suntari PR sane mamurda “Basa Bali” sane munggah ring majalah Medan Bahasa Yogyakarta. Huwus punika kalanturang antuk medal puisi sane mamurda “Bali” pakaryan Yudha Panik miwah “Pura Agung Jagadnatha” olih Wayan Rugeg Nataran. Panglimbak puisi Bali Anyar kantos mangkin sumingkin becik, puniki kacihnayang antu medal nyane pupulan puisi Bali Anyar sane ngamolihang penghargaan Sastra Rencage. Minakadi, “Ang Ah lan Ah ANg” pakardin I Made Suarsa, “Coffe Shop” (warung kopi) pakardin I Dewa Gede Windhu Sancaya, miwah sane tiosan (Setiawan, 2014: 58-59). Babaosan indik panglimbak kawentenan sastra Bali Anyar salanturnyane, pacang nganutin panampen I Nyoman Dharma Putra ring buku “Tonggak Awal Sastra Bali Modern” (2010). Santukan buku punika madaging informasi sane pinih anyar indik panglimbak kesusastraan Bali Modern. II.Cerpen-Cerpen Sastra Bali Modern Sadurung “Nemoe Karma” (1931). Nganutin kawentenan pulau Bali, panglimbak kawentenan sastra Bali Modern punika polih pengaruh (imbas) saking kawentenan pendidikan modern sane kamargiang olih pemerintah kolonial Belanda duk warsa 1900-an. Sekolah Dasar sane kapertama sampun kawentenang olih kolonial duk warsa 1875 sane magenah ring Bali Utara. Pamargin nyane nyansan ngamecikan duk ngalintangin warsa 1908. Ritatkala pamargin pendidikan modern punika wenten pikobet pemerintah kolonial indik kakirangan nyane buku bacaan sane pacang kaanggen olih para sisia lokal (Bali). Santukan punika raris pemerintah kolonial ngicenin pawarah-warah mangda para guru prasida nulis buku anggen buku pelajahan taler anggen buku bacaan sane nganggen basa Bali. Kawentenan pawarah-warah saking pemerintah kolonial Belnda mangdane nulis buku utawi ngaripta cerita sane nganggen basa Bali sujatine madue tatujon. Tetujon punika minakadi, rasa sumengken nyane ritatkala ngamargiang politik etis, pemerintah kolonial sida antuk nyingakin (ngontrol) jenis buku miwah bahan bacaan sane manggen ring sekolah-sekolah, siaga ritatkala wenten buku-buku tiosan sane kamedalang olih penerbit swasta, miwah kaanggen ngalimbakang kawentenan basa Bali mangda nenten dados pialang ritatkala malajahin basa Melayu. Lempas saking tetujon punika, pawarah-warah saking pemerintah Belanda punika prasida nangiang kahyun para intelektual Bali, minakadin nyane para guru mangda nyurat karya-karya sastra sane wangun nyane matiosan saking karya-karya sastra tradisional minakadi kakawin, kidung, miwah geguritan. Wangun tulisan sane anyar punika sane marupa cerpen. Cerpen-cerpen punika nenten ja wantah transformasi saking tradisi lisan sane kauwah dados tradisi tulis miwah sasuratan-sasuratan anyar nanging ritatkala struktur utawi wangun sasuratan nyane kantun nganggen ekspresi-ekspresi tradisi lisan (satua). Minakadi lengkara sedek dina anu (pada suatu hari), kacerita mangkin (Diceritakan sekarang), keto katuturan (begitu kisah). Tulisan-tulisan punika kaungghang (katerbitang) olih penerbit kolonial ring Batavia. Yening selehin indik wangun miwah daging nyane, makeh karyane punika sane kabaosang karya sastra sane nampek saking wangun modern sane prasida kakeniang dados cihna pamahbah (pembuka) embas nyane sastra Bali Modern. Cerpen-cerpen sane kamedalang duk warsa 1900-an kaungghang (katerbitang) olih kolonial Belanda sane marupa buku pelajahan (text book) nganggen basa Bali sane kasurat antuk aksara Bali miwah latin. Buku sane kapertama medal mamurda Peroempamaan, Jaitoe Beberapa Tjerita Dalam Bahasa Bali (1910), sane kakardin olih I Wayan Dwija (Juru bahasa di Praja). Buku punika kamedalang ring Batavia. Salantur nyane duk warsa 1913, I Made Pasek ngaryanin buku sane mamurda Tjatoer Perenidana, tjakepan kaping doea papladjahan sang mamanah maoeroek mmaos aksara Belanda (Catur Perinadana, buku pelajaran kedua bagi peminat belajar bahasa aksara Belanda). Guru I Made Pasek puniki produktif ritatkala nyurat buku-buku pelajahan, minakadi Aneka Roepa Buku Bacaan (1916), Aneka Warna Tjakepan Kaping Kalih (1918), miwah Aneka Warna Peratamaning Tjakepan papaosan Bali Kasoerat Antoek Aksara Belanda (1918). Karya-karya Made Pasek sida ngawetuang daya tarik duaning nganggen tema-tema kontemporer (modern ring rajeroning zaman punika). Cerita ane wenten ring buku Aneka Roepa Kitab Batjaan nyihnayang pisan wangun sastra cerpen. Minakadi cerpen sane mamurda ‘Pemadat’ sane nyatuayang indik bogolan (narapidana) sane katangkep mamaling sapi anggen numbas madat (opium). Irika kaceritayang pemadat punika malaksana corah tur nista, santukan mangda ngamolihang madate punika, ipun ngadol sawah warisan, mamaling sapi tur telas sami artan nyane. Irika raris ipun masuk bui (kepenjaraang). Cerpen lainnya, yaitu “Djelen Anake Demen Nginem Inoem-Inoeman Ane Makada Poendjah, loeire : djenewer, berandi, teken ane len-lenan” (Kejelekan orang yang suka meminum minuman yang memabukkan, seperti: jenewer, beradi, dan lain-lainnya). Ceritan nyane indik jadma sane madue wit wang Cina mapesengan Tan Sing Swie sane geginane mamunyah tur satata ngutang kapining anak tiosan. Ritatkala ipun mabuk raris ulung ke tukade tur mati. Murda sane tiosan, inggih punika “Ajam Mapaloe” (Ayam Mapalu) sane nyatuayang indik Luh Sumerasih sane ningalin laksana siape ane noltol-noltol miwah maluang dewekne ring meka (cermin). Indike punika anggena sasuluh tekening Luh Sumerasih mangda seleg malajah tusing dadi jadma belog. Memen ipune raris maosang indik kawentenan anak luh ring Bali. Yadiapin bisa memaca miwah nulis sinah nenten pacang makarya ring kantor, tur dadi pejabat. Ring ceritane punika kasatuayang indik anak istri sane nenten kasekolahang olih rereman ipune. Tiosan Made Pasek, wenten taler Niti Mas Sastro sane ngaripta cerpen mamurda “Lobha” (Loba) sane nyatuayang indik anak ane setata melaksana corah. Tioasan punika, ring buku nyane sane mamurda ‘Anak Ririh’ (Orang Cerdik). Ceritane puniki nyatuayang indik Pan Karsa taler anak alit nyane sane sedek ngaryanin proyek ngaryanin semer. Ritatkala ngaryanin semer wenten ujan bales. Irika Pan Karsa miwah anak alit nyane nancepang udud (pacul) nyane taler pangangge nyane sakadi anak murug tanah. Santukan ujan tanahe ngurug udud miwah panganggo punika. Anake sane nyingakin ngicen pitulungan tur sareng makeh nyongcong semer punika. Ri sampune dados semer ane dalem, irika raris saereng kalih matur suksma ring kramane. Karya-karya punika sampun kabaos nganggen proses cerpenisasi. Daging-daging cerita ri sajeroning buku-buku sane kakardi olih para guru ritatkala masa kolonial punika sampun kapastikayang marupa reproduksi saking tradisi lisan nanging rariptan nyane anyar santukan ngeninin indik kahuripan jadmane sarahina-rahina, nenta ja indik mitologi sane madaging cerita dewa-dewi taler cerita para beburon sakadi satua. Punika taler saking wangun (bentuk) nyane nenten ja marupa geguritan, kidung, miwah geguritan. makakalih indike punika sida nyihnayang karya-karya sastra punika prasida kawastanin cerpen sane ngaranjing kesusastraan Bali Anyar. Nganutin kawentenan karya-karya sastra sane karipta olih Mede Pasek miwah Mas Niti Sastro punika sapatut nyane sane kadadosang perintis utawi pangawit Sastra Bali Modern. Karya-karya naratif punika madue tetujon anggen pelajahan para sisia ri sajeroning uning ring kawentenan karya sastra modern. III.Sastra Bali Modern Sane Ngeranjing Abad ke-21 Duk tanggal 28 Oktober 1969 wenten kamargiang “Pesamuhan Pengawi Bali” (Temu Pengarang Bali) sane makilitan saking kawentenan Sumpah pemuda. Ritatkala punika I Gusti Ngurah bagus ngicenin buku alit (stensilan) sane mamurda “Situasi Sastra Bali Modern dan Masalah Pembinaannya. Ring daging buku punika Gusti Ngurah Bagus maosang kawentenan sastra Bali Modern nyantos warsa 1960-an nenten becik. Santukan, ngalimbak saking kewentenan roman Nemu karma miwah Melancaran ke Sasak nenten malih kekeniang karya sastra Bali Modern. Kayun nyurat malih medal ritatkala kagelarang sayembara suk warsa (1968) Direktorat Bahasa dan Kesusastraan cabang Singaraja (Balai bahasa sekarang). Indike punika raris kabilgbagang olih para pangawi, raris ngamedalang sakancan utsaha, minakadi; 1) Nincapang siaran mabasa Bali ring radio miwah surat kabar, 2) Ngamedalang majalah basa Bali (kasarengin olih pemilet psamuan), 3) Dokumentasi sastra sayembara penulisan, 4) Mangdane Listibya ngawerdiang percetakan aksara Bali. Sane wenten ring sajeroning tim punika, mikadi I Gusti Ngurah Bagus (ketua), Wayan Simpen AB, I Wayan Bawa, B.A., I Made Sukada, B.A., miwah Wayan Rugeg Nataran (makasami dados anggota). Badan puniki kabaosang “Sabha Sastra”. Kawentenan Sabha Sastra puniki raris ngawangun kerjasama sareng kakalih surat kabar, inggih punika Suluh Marhaen (Bali Post) miwah Angkatan Bersendjata (Nusa). Irika Sabha Sastra nagingin rubric sane mamurda “Sabha Sastra Bali” sane ngawit warsa 1969. Rubrik puniki kamedalang nyabran minggu taler makeh sastrawan Bali nulis irika, minakadi Made Sanggra, made taro, Ida Bagus Mayun, I Nyoman Manda, Rugeg Nataran, muah sane lianan. Kawentenan rubric puniki sida nangiang malih kawentenan sastra Bali Modern. Rubrik-rubrik punika raris kapupulang tur katerbitang manados antologi sane mamurda Kembang Rampe Kesusastraan Bali Anyar (1978). Salantur nyane malih kamedalang pasamuhan pangawi II (1975). Ring pasamuhan punika taler mligbagang indik utsaha ngawerdiang miwah ngalimbakang Sastra Bali Modern. Ring tanggal 2 Mei 1975 puniki taler Sabha Sastra dados Yayasan Sabha Sastra Bali, sane kamanggalaning olih Ida Bagus Mayun, B.A, Ida Bagus Gede Agastia (Sekretaris), I NYoman Sukada (Bendahara), I Gede Sura, B.A., I Made Taro, B.A., Ida Wayan Oka Granoka, Ida Bagus Udara Narayana (anggota). Gagelaran sane kamargiang olih Yayasan Sabha Sastra Bali minkadi Seminar Sastra Bali Modern (warsa 1976 miwah 1978), pementasan drama Bali Modern (1977 di Aula Kanwil Depdikbud Bali, miwah siaran-siaran mabasa Bali ring RRI Denpasar. Kawentenan Sabha Sastra puniki madue tetojon; 1) Mangda kawentenan sastra Bali Modern ngalimbak ring sajeronig media cetak miwah elektronik, 2) Nincapang pengetahuan sastrawan taler peninat sastra indik sastra Bali Modern (seminar, pasamuhan), 3) Dokumentasi karya sastra. Buku-buku sane sampun kamedalang olih Yayasan Sabha Sastra minkadi, Pupulan Puisi Galang Kangin (1976), Puyung (1981), Ngayah (1982), Ai (1983), Gending Pangapti (1984), Crakian (1996). Kumpulan naskah drama, minakadi Suluh (1990), Antologi Cerpen Bahasa Bali (1996), Satua Bawak (1999). Tioasan Yayasan Sabha Sastra Bali taler wenten yayasan tiosan sane nerbitag karya-karya sastra Bali modern, minakadi yaysan Dharma Budhaya Gianyar nerbitang cerpen Togog pakardin Nyoman Manda (1975) miwah Ketemu Ring Tampak Siring pakardin Made Sanggra. Salantur nyane wenten Yayasan Wahana Dharma Sastra Sukawati sane nerbitang pupulan puisi Kidung Republik pakardin Made Sanggra (1997). Yayasan Kawi Sastra Mandala sane nerbitang pupulan puisi Bali Modern sane mamurda Satria Kuladewa pakardin IGP Antara (1988). Miwah Yayasan sane tiosan. Makeh nyane kawentenan lembaga-lembaga sane madue uratian sareng kawentenan kesusastraan Bali Modern sida ngajegang basa, sastra, miwah aksara Bali sane dados urip saking kebudayaan Bali. IV.Kawentenan hadiah Sastra Rencage (1998-2010) Nyabran warsa para sastrawan bali ngamoligah anugerah Hadiah Sastra rencage. Hadiah punika kakeniang majeng ring buku sastra Bali terbaik ring awarsa punika, miwah tokoh sane madue uratian (dedikasi) tur ngicenin pembinaan ri sajeroning ngalimbakang kawentenan basa miwah sastra Bali. Hadiah punika kamedalang olih Yayasasan rencage bandung sane kamanggalain olih sastrawan Ajip Rosidi. Pangawit nyane hadiah puniki katujuang majeng sastrawan Sunda. Raris ngawit warsa 1989 katujuang majeng sastrawan jawa, tur duk warsa 1998 katujuang majeng sastrawan bali. Ritatkala nyukserahang hadiah punika kalaksanayang risajeroning kota-kota di Indonesia, minkadi Bandung, Bogor, Jakarta, miwah Jogja. Bali taler naanin dados genah penyelenggara suk warsa 1999. Nyantos warsa 2010, hadiah sastra Rencage sampun mamargi sane ke-13. Ajip Rosidi kawantu olih jur-juri sane wenten ring daerah soang-soang. Minakadi ring Bali sane kadadosang juri, inggih punika I Nyoman Tusty Edy (1998-2000) miwah I Nyoman Dharma Putra (2001-nyantos mangkin). Para sastrawan sane ngamolihang penghargaan puniki minakadi, I Wayan Sadha (kumpulan cerpen ‘Leak Pemoroan”, warsa 2010), I Nyoman Manda (Roman “Depang Tiang Bajang Kayang-Kayang”, warsa 2008, I Made Suarsa (Pupulan cerpen “Gede Ombak Gede Angin”, warsa 2007), miwah sastrwan sane lianan. Para sastrwan puniki taler kantun produktif nyantos mankin. Nanging, penulis-penulis muda taler mangda kaaptiang tur sida ngamolihang penghargaan hadiah Sastra rencage.  
Wibisana nenten prasida nawengin kaduhkitanidane, ritatkala nguningin rakanidane sane pinih duur inggih punika Rahwana sampun seda ring rananggana. Yadiastun Rahwana ngamargiang laksana adharma, Wibisana rumasa sungsut ring ati, mapakayun indik sameton tugelanidane sane sampun seda. Ritatkala punika, Sang Rama raris rauh ngawirangin atinidane Sang Wibisana sane sedek kaliput antuk rasa duka. Ida Sang Rama muji Rahwana sane malaksana luih ritatkala ngamargiang tapa taler kasub pinaka raja mawisesa ring jagate sane nenten jerih yening seda ring rananggana. Sapasira sane padem ring payudan pacang ngamolihang Suargan ((prasasta sira nguni sampun tapa, gahan ta sira cakrawartting jagat, pejah sir ataman surud ring rana, asing mati mamuk ya moksatmaka). Asapunika ida Sang Rama sane maha wicaksana maosang, sane setata negdegin kayun miwah ngicenin rasa dayuh antuk babaosanidane. Kadigjayan idane saking Rahwana nenten manadosang ida nyapa kadi aku utawi sumbung. Ida wantah sareng mrasa kaduhkitan sane nibenin jagat Alengka. Raris, Sang Rama mapangapti ring Wibisana sane malaksana luih taler anut ring ajah-ajahan sastra agama mangdane mimpin jagat Alengka. Salanturnyane, Wibisane kicen tutur utawi piteket-piteket saking Ida Sang Rama Dewa. Silih tunggil pahan cerita ring Kakawin Ramayana baduur, ngicenin tutur utama indik pamimpin taler mimpin, sane prasida kaplajahin ring kawentenan aab jagate sakadi mangkin. Pamimpin sering kadadosang tetuladan utawi imna olih kramannyane sane kapimpin. Pamimpin punika sapatutnyane malaksana sane susila taler mresidayang ngicenin kaweruhan sapunika mawinan becik tiru. Kakawin Nitisastra sampun nugesang indike punika yening swadharma raja pinaka pamimpin ngicenin tuntunan majeng ring makasami rakyatidane, ngawit saking sane utama, madya, miwah nista. Pamimpin patut nuntun kramanidane antuk laksana sane becik (tingkahnikang prabhu sumiksa ri bhretya sanggya, sakwehnya kottama kamadhya lawan kanista, yeka warah warahaneka ya karma yukti). Sapunika mawinan, manados pamimpin nenten ja dangan santukan wenten babaosan yening sadurunge mimpin anak tiosan, patut malajah mimpin dewek padidi. Kawentenane punika naler kabaosang Sang Rama majeng ring Sang Wibisana yening pangawite mangdane prasida mimpin padewekan antuk dharma.Wusan punika, yening sampun janten ngamargiang dharma miwah ajah-ajahan agama, raris para panyeroan miwah mentri taler nulad (awakta rumuhun warah ring hayu, telas ta mapageh magom agama, teke rikang amatya mantra tumut). Salanturnyane, tiosan ring kakawin Ramayana miwah Kakawin Nitisastra sane sampun kabaosang, ajah-ajahan indik niti utawi ring sajeroning kriya sastra, tiosan dados dokumen intelektual sapatutnyane becik kawacen, karesepang, taler kamargiang. Minakadi, sane munggah ring Kakawin Sutasoma sane nugesang indik tresna asih ritatkala mimpin, Geguritan Niti Raja Sasana sane muatang indik suksman manados pamimpin, Udyogaparya, Arjunawiwaha, miwah sane tiosan. Teks-teks puniki ngicenin panuntun sane utama indik ajah-ajahan niti. Sakewanten, sapunapi para pamimpine ngutsahayang nelebin sastra pinaka kesadaran literasi? Yening nenten sangkaning ngwacen kriya-kriya sastra, raris saking dija para pamimpin polih panuntun ritatkala mimpin? Napi malih pamimpine punika kadadosang tetuladan ring masyarakat? Ring kawentenan sane sampun mamargi, ring sajeroning kawentenan sejarah pamimpin Bli sane kasub antuk kawisesanidane, inggih punika I Gusti Ngurah Made Agung utawi Cokorda Denpasr. Raja Badung sane naler kabaos Cokorda Mantuk Ring Rana punika mimpin perang puputan ritatkala nglawan penjajahan Welandane ring tanggal 20 September 1906. Tiosan punika, kawisesan I Gusti Ngurah Made Agung pinaka raja Badung, madue kawisesan sane nenten ja wantah magenah ring Badung, sakewanten ring sajebag jagad Bali. Para Welandane mapakayun yening raja Badung punika pinaka cihna taksun jagad Baline sane ngawinang Welandane urati ring Bali. I Gusti Ngurah Made Agung pinaka pamimpin sane masanjata antuk keris, taler nyihnayang angganidane antuk lemat tulis (pisau tulis). Suksmannyane, ida nelebin sastra antuk ngaripta kriya sastra. Punika mawinan, ida naler kabaos pinaka pamimpin sane matungked antuk sastra. Kriya sastra sane sampun kasurat, inggih punika Geguritan Loda, Niti Raja Sasana, Hredaya Sastra, Dharma Sasana, Nengah Jimbaran, dan Purwa Sanghara (Agastia, 2006: 7). Kawagedan antuk ngolah basa taler rasa sane kadurenang olih I Gusti Ngurah Made Agung luih pisan. Sakadi ring silih tunggil kriya sastranidane sane mamurda Geguritan Dharma Sasana, ida nyihnayang kawagedanidane nganggen basa Jawa-Mlayu (Basa cara Jawa Mlayu).. Tiosan punika, ring Geguritan Cara Mlayu (Geguritan Nengah Jimbaran), I Gusti Ngurah Made Agung nyihnayang kawagedanidane nganggen basa Mlayu. Salanturnyane, ring geguritan sane dawa taler ageng sane sampun surat ida, inggih punika Geguritan Purwa Sanghara nganggen basa Bali antuk tembang Surakarta (nanging tembang cara Surakarta/ basa Bali pangikete). Asapunika pamimpin sane madasar antuk sastra prasida nuntun kramane antuk pamargi sane patut utawi dharma. Pamimpin sane prasida nuntun yening inargamayang ring sajeroning banawa, inggih punika pamimpin punika manados juru setir (nahkoda). Juru setir ring banawane, madue swadharma dados juru slamet utawi manados jalaran kasengsaran utawi pademnyane para kramanidane. Pamimpin kaptiang nayuhin utawi manados catraning jagat sane nglingkubin kramanidane antuk sane tepek (adil) santukan punika prasida ngwangun jagadita.  
I.Kawentenan Aksara Bali Nganutin kawentenan jagate, kala utawi waktu punika sida terus mamargi taler pacang wenten panglimbaknyane. Duaning asapunika patut pisan mangdane nincapang utsaha-utsaha sane satata pacang nyegjegang utawi ngawerdiang. Minakadi utsaha anggen nyegjegang kawentenan kelisanan sane ngamerluang utsaha marupa dokumentasi maruka keberaksaraan krana kawentenan informasi ring sekancan kelisanan punika sida katamiang. Aksara punika suksman ipun nenten prasida kaicalang, sane pinaka symbol utawi pralambang basa. Nganutin sakadi asapunika, Aksara punika madue kawigunan sane tanpa wates ri sajeroning kahuripan I manusa. Tiosan ring punika, aksara taler prasida dados sarana anggen ngelingin kawentenan peradaban I manusa ring jagate sane marupa lambang. Para krama Bali ngelinggihang Aksara punika ring genah sane pinih utama ri sajeroning kebudayaan Bali. Indiki puniki taler pateh sakadi pikayunan silih sinunggil budayawan miwah sastrawan ring Bali, inggih punika Ida Wayan Oka Granoka Gong. Aksara kabaos Makuta Mandita, sane suksman nyane aksara pinaka mahkota budaya indike puniki sane sida dados sarana anggen mendokumentasikan tur maning ngawerdiang kebudayaan Bali. Kawentenan kebudayaan sane utama punika kacihnayang antuk nruenang aksara. Sapunika santukan aksra Bali nenten ja wantah madue kawigunan ri sajeroning ilmu linguistik, suksman nyane wantah ring sajeroning symbol utawi lambang saking kawentenan basa lisan nanging aksara Bali taler madeu peranan Mistik sane madue pakilitan sareng kepercayaan miwah kawentenan upacara ring Bali minakadi kawentenan Kajang miwah Rajah. Ri sajeroning mistik punika, aksara Bali sampun kadadosang utawi terformulasi dados Kajang miwah Rajah sane kauripang nganggen mantra-mantra suci punika santukan madue urip tur maning magis. Makaklih kawentenan punika, sane sida ngembasang pah-pahan aksara Bali manados aksara biasa, inggih punika kabaos Wreastra miwah aksara Suci utawi modre miwah wijaksara. Punika manut pah-pahanbapak Prof. Dr. I Gusti Ngurah Bagus sane kaketus saking buku zprof. I Gst. Ngr. Nala (2006). II. “Baligrafi”: Utsaha Ngawerdiang Kawentenan Aksara Bali Aksara Bali sane nganutin panglimbak nyane setata madue genah miwah kawigunan sane utama ri sajeroning masyarakat Bali. Indike puniki mabukti ri sajeroning kawigunan aksara Bali sane nyansan mabinayan utawi mauwah. Panglimbake punika kakawinang olih minat utawi kebutuhan sane mabina-binayan. Ri sajeroning panglimbak nyane, aksara Bali madue kawigunan linguistic miwah mistik. Kawentenan Baligrafi sane kartiang dados seni menulis aksara Bali, puniki dados silih sinunggil inovasi sane sampun nyansan kasobyahang ri sajeroning pacentokan-pacentokan sane kamiletin olih para sisia, minakadi ngawit saking sisia SMP, SMA, miwah perguruan tinggi. Kawentenan Baligrafi, manadosang aksara Bali punika dados hasil karya sane madue nilai estetis. Sakewanten, kawentenan seni melukis aksara Bali puniki sane nganggen istilah indik Baligrafi durung kacumpuang. Wenten taler para krama Bali sane mapikayunan istilah Baligrafi punika pateh sakadi istilah Kaligrafi. Kaligrafi punika mawit saking basa Yunani, inggih punika kallos ‘indah’ miwah graphein ‘tulisan’. Santukan punika kaligrafi mateges wangun tulisan sane ngulangunin utawi indah. Kawentenan kaligrafi identik saking budaya isalam, santukan seni kaligrafi sering kaanggen ri sajeroning budaya arab. Sakewanten, kaligrafi taler ngalimbak ring negara Cina, Jepang, Amerika, taler ring panegara tiosan ring Benua Eropa. Ring Jepang istilah Kaligrafi taler kabaos Nihongo (menulis dengan indah). Kawentenan istilah Baligrafi ring Bali minab durung ketah kauningin. Sakewanten silih sinungguil kawentenan Baligrafi utawi Kaligrafi Bali puniki mabuat pisan ri sajeroning utsaha utawi inovasi sane prasida pacang nincapang para krama Bali pacang nelebang aksara Bali sane ngawit bidang seni utawi estetis nyane. Kawentenan jenis-jenis miwah bangun (bentuk) sane kabaos Baligrafi punika makeh rupan nyane. Seni nyurat aksara Bali puniki prasida ngicenin ruang utawi genah ngengkreasikan utawi mengekspolrasi aksara Bali. Nanging mangda tetep nganutin etika miwah uger-uger sesuratan aksara Bali. Minakadi ring acara pacentokan-pacentokan Baligrafi sane kamargiang olih Dinas Kebudayaan Kota Denpasar, sane ketah nyane nganutin tema-tema, minakadi Tri Hita Karana, Puputan Badung, miwah sane lianan. Baligrafi sane nganutin tema utawi pola gambar sane ngaranayang lukisan saking seni melukis aksara Bali puniki dados mabina-binayan (variatif). Minakadi wangun keris, tokoh pawayangan sakadi Merdah, Sangut, muah sane lianan. Tiosan punika wenten taler wangun-wangun sane tiosan. Kawentenan seni melukis aksara Bali puniki taler naanin kamargiang ring acara International Balinese Festival sane kalaksanyang olih Museum Gunarsa ring warsa 2013 sane sampun lintang. Acarane punika kamargiang ring kabupaten Kelungkung. Pamilet ri sajeroning lombane punika makeh pisan. Karya-karya Baligrafi utawi Kaligrafi Bali sane kamedalang irika makeh pisan. Lakar utawi bahan nyane wenten sane mawit saking kayu, wenten sane media kanfas lukis, wenten sane nganggen benang, plastik, daun lontar, muah sane lianan. Aksara Bali punika kasurat nganutin pola gambar miwah tema sane kabaktayang olih para pamilet. Kawentenan parikrama sakadi asapuniki, nyihnayang semangat para kramane sane sida satata ngawerdiang aksara Bali sane dados silih sinunggil kearifan lokal Bali. III.Balisimbar: Utsaha Ngalimbakang Kawentenan Aksara Bali Kebudayaan Bali punika nentenja statis sakewanten satata dinamis. Indike puniki kacihnayang antuk inovasi saking kawentenan aksara Bali sareng kecanggihan teknologi sakadi aab jagate mangkin. Ring sajeroning era digital sakadi mangkin, aksara Bali sakadi matangi malih ri sajeroning program Komputerisasi aksara Bali sane ketah kabaosang Balisimbar. Kawentenan Balisimbar sida nangiang tur nincapang minat alit-alite ritatkala malajah aksara Bali. Ring kemajuan teknologi sakadi mangkin, masyarakat Baline sampun sida malajah aksara Bali ring Laptop, Komputer, miwah Handphone. Ritatkala warsa 1996, Balisimbar utawi program pengetikan aksara Bali sane nganggen computer kasobyahang ring Krama Baline sami. Ngawit saking warsa punika nenten wenten sane mauwah malih. Salantur nyane ri sajeroning warsa 2005, aksara Bali kadaftarang ring sajeroning UNICODE utawi ISO 10646 tur ngalimbak nyanto swarsa 2006. SAlanturnyane pamargin aksara Bali kakaryanang program IME (cara pengetikan) anggen Microsoft windows. Punika ngawinang aksara Bali prasida dados Smart Font (Huruf Pintar) tur prasida kawigunayang. Naskah latin prasida caluh pisan kauwah dados aksara Bali, sane tata caran nyane wantah ngauwah font utawi tulisan nyane (Suatjana, 2009). Program komputerisasi aksara Bali sane sampun kasobyahang ring masyarakat, minkadi Bali simbar B, Bali Simbar Dwijendra, miwah Bali Galang. Makatiga program komputerisasi aksara Bali punika prasida nulungin masyarakat Bali utamin nyane para alit-alite mangdane malajah tur nelebang aksara Baline sane nganggen sarana elektronik. Ring sekolah-sekolah materi Balisimbar puniki taler sampun kamargiang ring sekolah-sekolah. Sane ngawit saking sisia SMP, SMA, nyantos perguruan tinggi. Ring Dinas Kebudayaan Kota Denpasar taler sering ngalaksanayang pacentokan Balisimbar. Kawentenan Baligrafi miwah Balisimbar prasida anggen sarana pembelajaran alternatif indik aksara Bali. Kakalih utsaha punika mangdane kaplajahin nganutin minat alit-alite makasami sane nganutin kawigunan nyane soang-soang. Makakalih utsaha puniki nyihnayang utsaha utawi upaya pacang ngawerdiang budaya Bali taler mangda terus ngalimbak aksara Bali nganutin aab jagat. Baligrafi miwah Balisimbar kabaosang utsaha sane sinergi ri sajeroning ngawerdiang miwah ngalimbakang, sane prasida ngajegang kawentenan aksara Bali tur nadosang aksara punika makuta mandita kebudayaan Bali.  
Ngamargiang kahuripan ring aab jagat sane kabaos masa kali puniki nenten ja dangan. Santukan, ring masane puniki, kawentenan jagat prasida nglahlahin parilaksana imanusa pinaka daging jagate. Kocap kabaosang, para jana utawi manusane ring masane punki pacang nangkepin sahananing kasengsaran. Sakewanten, dharmane kantun wenten ring jagate, yadiastun prasida raris kalahlahin olih kaprawesan jagat, sakadi nyandalain, drenggi, loba, nyakitin anak tiosan, taler ngawinang anak tiosan keni sengsara. Kruna kali mawit saking basa Sansekerta sane maartos yuga utawi masa sane kapat. Panglalah masa kali puniki prasida karasayang olih makasami para janane. Sakadi pikobet sane wenten ri tatkala mapagubugan, inggih punika nyiarang gatra sane ten patut (hoax), doleg kapining anak tiosan sakadi sane munggah ring media-media sosial, korupsi, miwah laksana uripwesi sane ngawinang cidra ring sajeroning angga sarira miwah ring pikayunan. Yening selehin saking pikobet sane wenten, pikayunan utawi buddhi cita imanusa punika pinaka akahnyane. Utsaha sane kanggen nambakin panglalah kaon ri tatkala mapagubugan, inggian punika para yowanane sane pacang nglanturang prayojanan bangsa Indonesiane, pinaka tetujon utama nabdabin laksana maparajana sane sida ngarepin kawentenan masa sane sampun ngawit saking alit. Mangda prasida ngarepin kawentenan masa, santukan punika merluang utsaha-utsaha sane prasida ngawinang para janane ngunadika ring sajeroning tata titi utawi kewentenan jagat sane terus ngalimbak. Ring pangawit warsa 2020 sane lintang, wenten utsaha anyar ring sajeroning aguron-guron sane kamanggalain olih Bapak Menteri Republik Indonesia Nadiem Makarim, indik mahardikaning aguron-guron utawi kabaos “merdeka belajar”. Utsaha puniki matetujon mangdane para janane, madue pikayunan sane mahardika. Pamekasnyane, majeng ring para guru ngenenin indik pula-pali aguron-guron taler majeng ring sisia ngenenin indik ngamolihang kaweruhan. Maduluran antuk utsaha puniki, madue tetujon sane patut miwah utama, inggih punika Bangsa Indonesia sedek mautsaha ngembasang para yowana inggil sane waged, maderbe jati tatwa, madue guna-gina, miwah kasusilaning budi. Yening selehin saking kawentenan utsaha “merdeka belajar” sane katuju majeng ring para sisia utawi yowanane indik pikayunan sane mahardika anggen nglimbakang guna kaya, patut nulad utsaha Ekalawya sakadi sane mungah ring cerita Adiparwa. Ring kriya sastra puniki, iraga polih sasuluh urip yening Ekalawya sane pinaka putra saking Sang Hiranyadhanuh madue pikayunan sane ageng pacang malajah utawi mapaguron-guron kapining Guru Drona. Ekalawya sampun uning yening Drona punika guru sane ngajahin ilmu panah, sane dados gegilihan utama Ekalawya. Santukan Guru Drona naanin mapaguron-guron ring Sang Ramaparasu. Sakewanten, Ekalawya nenten kanggeanga olih Guru Drona dados sisiannyane santukan Ekalawya mawit saking wangsa Nisada utawi juru boros (Hana ta sang Ekalawya ngaranya, anak sang Hiranyadhanuh, ya tahyun mangajya ri Dang Hyang Drona, ndatan tinanggap nirapan Nisadaputra). Tiosan punika taler ambek ageng Ekalawya jagi mapaguron-guron ring Guru Drona tamis-tamis ical ri tatkala Guru Drona sampun katunasin mangdane dados guru majeng ring para ksatria ring Hastina Pura. Sakewanten, antuk gebrasan idep sane tegeg utawi teguh, Ekalawya makarya patung Drona, nglantur antuk pikayunannyane sane uleng ring patung punika, ajah-ajahan saking Guru Drona indik ilmu panah prasida kapireng olih Ekalawya. Punika raris sane ngawinang Ekalawya waged nganggen panah santukan baktinnyane sane sujati majeng ring gurunnyane (Mgawe ta ya Drona pratima, manggalanyan pangabhyasa dhanurweda. Mogha ta widagdha de ning bhatinya ring guru). Pahan cerita puniki, nyihnayang kawentenan utsaha mahardikaning aguron-guron (merdeka belajar) sane kamarging olih Ekalawya, anggen nincapang guna-ginannyane. Ekalawya uning ring guna sane wenten ring anggannyane, raris antuk kasujatian pikayunannyane maoaguron-guron antuk sarana patung pinaka simbul gurunnyane, Ekalawya prasida ngamolihan ginannyane indik nganggen ilmu panah. Kocap kabaosang, sapa sira sane setata mautsaha ngincepang idep (pikayunan) antuk kateleban, sinah prasida ngamolihang napi sane dados kaaptiang. Ngenenin indik mapaguron-guron nenten ja wantah indik genah miwah galah. Pateh sakadi kawentenan jagat sakadi mangkin, ri tatkala wenten sasab marana (pandemi covid-19) sane nenten ical ngawinang para sisiana nenten ngranjing ka sekolah taler malajah manut galah sane kacumponin ring sekolahan. Kawentenan uger-uger indik ngwatesin pagubugan (social distancing), ngawinang para sisiane malajah ring jero, puri, griya, utawi pakubon soang-soang. Ring sajeroning kawentenane kadi punika, yening selehin ring cerita Ekalawya, para sisia kaptiang mangdane madue rasa jengah taler teleb ri tatkala malajah antuk kakirangan sane kakeniang. Ekalawya uning guna sane wenten ring anggannyane santukan punika Ekalawya percaya yening sahananing jadma maderbe kabebasan malajah pinaka mahardika sajeroning aguron-guron, anggen nincapang gunagina ring angga. Ring masane kadi puniki, malajah saking pakubon soang-soang utawi nenten prasida kacunduk sareng para guru ring sekolah antuk media daring taler prasida ngamolihang ajah-ajahannyane, miwah nenten malih ngaryanin patung guru pinaka simbol sane ngicenin tuntunan sakadi Ekalawya. Santukan punika, wenten tigang parindikan sane patut kasuksmayang saking cerita Ekalawya ri tatkala malajah. Sane kapertama, Ekalawya malajah ngaraga wantahantuk tuntunan maya saking Guru Drona punika sane gawinang Ekalawya sida daos juru panah. Kaping kalih, cerita puniki nyihnayang yening rasa teleb malajah punika metu sangkaning pikayunan. Aguron-guron sane mawit saking pikayunan para sisiane (syudent center learning) sakadi Ekalawya sampun mapikolih. Sane kaping tiga, wenten pikayunan sane erang indik guru bakti “guru susrusa” saking Ekalawya sane prasida katulad tiru ring masane mangkin. Sangkaning rasa bakti punika embahan kaweruhanne prasida kapolihang pinaka sunar kahuripan. Yadiastun ring cerita Mahabarata, Arjuna kabaos ksatria pamanah sane pinih luih, sakewanten para pangwacen kriya sastrane puniki setata eling yening salampah laku Ekalawya pinaka sisia sane pinih luih (@YesiCandrika BASAbali Wiki)  
Para sujana sane sampun wikan ring wewidangan kesehatan kantun mautsaha ngarereh miwah ngripta tamba anggen nambakin kawentenan sasab marana Corona utawi Covid-19. Tiosan punika, kawentenan sasab marana puniki ngranayang akeh para janane ring sajebag jagat padem. Panglalah sasab marana puniki boya ja wantah ri sajeroning baga kesehatan. Sakewanten, sampun ngalalahin sahananing kahuripan i manusa, inggih punika ring wewidangan ekonomi, pariwisata, pendidikan, miwah sane lianan. Wiwilan sasab marana Corona utawi Covid-19 nyantos mangkin durung janten kauningin. Sakewanten, akeh nyane pikobet sangkaning sasab mara Corona utawi Covid-19 ri sajeroning kauripan i manusa, ngawinang akeh anake sane mautsaha uning ring wiwilan kawentenan sasab marana puniki. Silih tunggil nyane inggih punika sarwa pasu (buron) sane dados panangkan wit sasab marana puniki. Ri sahananing media daring maosang, yening para sujanane malomba-lomba ngarereh buron sane dados panangkan sasabe puniki. Inggih punika kawentenan lelawah sane kabaosang dados wit panglalah sasab. Tiosan malih, buron sakadi ula (lelipi) miwah kleih (trenggiling) naanin kabaosang dados panangkan sasab marana sane ngawinang i manusa sungkan nyantos padem. Sahananing buron sane kabaosang ri tatkala masan pandemi puniki, kauratiang pisan olih para janane. Tiosan punika, agama Hindune ring Bali sampun saking nguni madue tata cara pacang nginggilang kawentenan buron, utaminnyane ingon-ingon inggih punika sarwa buron, sato, mina, paksi, patik, kebo, aswa, banteng, asti, miwah bawi. Sarwa buron punika karastitiang miwah kakaryanin upakara nyabran ngenem sasih nepek ring rahina Saniscara Klion wuku Uye. Ri sajeroning pamargi upacara Tumpek Kandang utawi Tumpek Uye puniki, patut kasuksmayang sakadi sane sampun munggah ring Lontar Sundarigama inggih punika ngarastitiang sarwa sato taler nunas kaslametan majeng ring Sang HYang Rare Angon (astawakna ring sanggar, mangarcana ring Sang Hyang Rare Angon). Napi sane ngawinang sembahe katur majeng ring Sang Hyang Rare Angon? Indike puniki samun kabaosang ring Sundarigama yening manusane wenang nunas panugrahan saking Sang Hyang Rare Angon, nganutin panumadian i manusa, yening sarwa paksi, ulam, miwah sarwa buron sane tiosan punika prasida karuruh ring anggan i manusa. Angga i manusa kawangun antuk wewalungan sane sujatinnyane panrestian Sang Hyang Rare Angon sane nyrewadi ring anggan manusane (rikang wang wěnang mamarid ring Sang Hyang Rare Angon, twi tatwayan ing manusa, ikang paksi sato mina ring raganta kapraktyaksaknanta, apan raganta walungan ing śarīra twi tatwaya Sang Hyang Rare Angon, sira umawak uttama ning śarīranta). Nganutin kawentenan lontar Sundarigamane punika, kawentenan upacara Tumpek Kandang utawi Tumpek Uye nginggilang burone ri sajeroning kahuripan i manusa. Utaminnyane, ring anggan manusane. Sahananing buron sane kabaos patik utawi ingon-ingon madrebe swadharmanyane soang-soang anggen ngupapira kawentenan jagat. Sakadi kawentenan Singa (Kesari), sane madue swadharma ngraksa alas mangda nenten kausak-asik olih i manusa. Sakadi sane sampun munggah ring Kakawin Nitisastra, singhā raksakaning halas halas ikāngrakṣakeng hari nityaśa/ singhā mwang wana tan patūt paḍa wirodhāngdoh tikang keśari/ rug brāṣṭa ng wana denikang jana tinor wrěkṣanya śirņāpadang/ singhānghöt ri jurang nikiang těgal ayūn sāmpun dinon durbala (singa punika sang sane ngraksa alas, sakewanten ipun taler karaksa olih alas, yening alas punika jagi karusak olih i manusa, makasami tarune kaenteb, singane raris mengkeb ring jurang, ring tengahing uma kakepung ngraris kamatiang). Tiosan punika, ula antuk wisyannyane prasida ngawetuang padem manusane (mreta). Sakewanten, ula antuk wisyane punika naler prasida ngicenin kahuripan (amreta) ring kahuripan i manusa. Ri sajeroning teks Adi Parwa ritatkala ula (naga) jagi nginem mreta sane kapolihang olih Garuda, para ulane raris mersihin awak. Sakemaon, ri tatakala sampun rauh ring genah ngambil amrta, Sang Hyang Indra sampun dumunan ngambil amrtane punika. Raris, ri tatkala amrtane punika kakeberang, wenten amrta sane ngetel ring muncuk ron ambengane. Punika raris sane kasilapin olih para nagane. Layahnyane raris kepah antuk mangan ambengan punika. Punika sane ngawinang nyantos mangkin layahnyane dwijihwa (masepak kalih) (siwak ta ya liḍahnya de ni tikṣņa ning alalang, matang yan katêka mangke dwijihwa krama nāga, maparwa ilatnya). Cerita indik ula (naga) sane kaparik saking teks Adi Parwa puniki prasida ngicenin pangeling-eling i manusa riantukan utama pisan yening ngraketang pakilitan utawi pasawitranne ring sahananing sane karipta olih Sang Hyang Kawi. Asapunika mawinan, wenten malih cerita sane becik kanggen sasuluh ngenenin indike punika. Inggih punika cerita sane munggah ring cerita Tantri Kamandaka wenten kaceritayang indik snag brahmana sane maparab Sadnyadarma miwah pande besi sane mapesengan Suwarnangkara. Sane dados urati, ring ceritane puniki santukan Suwarnagkara nenten ngawales pitresnan ayu sang brahmana sane sampun ngicenin kapiolasan ri tatkala ipun runtuh taler maclempung ka semer sareng buron tiosan sakadi ula miwah macan. Sakewanten, ula miwah macan sane sampun katulungin punika, prasida ngawales pitresnan ayu sang brahmana punika taler prasida nylametang kahuripan sang brahmana. Wenten suluh urip sane prasida kaangen ring cerita puniki. Ri tatkala sang brahmana mikayunin indik panca sengsara sane nibenin manusa ri tatkala murip ka gumine, inggih punika becikan ngicenin kasih-asih majeng ring beburon bandingang ring manusa sane malaksana kaon taler nenten beik yening nenten nginutin tatuek para kantine duaning prasida ngawinang sengkala (Ika lěhěng masiha ring satwa, syapadi masiha ring nīca, muwah anala ning tan mangiḍěpa warah ning mitranya, bwat maněmu duḥka). Santukan punika, nyuksmayang rahina suci Tumpek Kandang ring galahe punika mautama taler mabuat pisan, pinaka utsaha anggen ngiket tali tresna pantaraning manusa kalawan sarwa buron, sane polih pasuecan saking Ida Sang Hyang Widhi. Asapunika mawinan, jagate prasida ajeg kapungkur wekas.  
Demo utawi unjuk rasa indik UU Cipta Kerja duk bulan Oktober warsa 2020 sane lintang, ngawinang akeh mediane nyiarang yening nenten kidik para yowanane nyarengin demo, sane boya ja wantah wenten ring ibu kota negara, sakewanten wenten naler ring genah-genah tiosan ring Indonesia. Tiosan punika, ritatkala para polisine ngamargiang interogasi, para yowanane nenten uning indik napi sane dados bantang pikobet ritatkala nyarengin demo. Nganutin kawentenane punika, akeh kramane mapakayun yening para yowanane sane nenten prasida ngiket indriannyane wantah nuut, utawi parikramane punika wantah kadadosang galah ngicalang rasa waneh santukan pandemi sane nenten puput kantos mangkin. Napi malih laksana sane grasa-grusu, madue rasa uning sane ageng, taler seneng ring parindikan anyar leket pesan ring para yowanane. Sujatinne, demo sane kaaptiang mamargi landuh punika kapuputang antuk rusaknyane genah-genah umum sane ngawinang negarane rugi. Parilaksana para yowanane punika manados pikobet sane mabuat pisan ngenenin indik yowane negara Indonesia. Sakadi sane wenten ring sajeroning carita runtuhnyane Kerajaan Dwarawati sane munggah ring teks sastra Mosala Parwa inggih punika parwa ane pinih bawak ring Astadasaparwa. Carita indik Kerajaan Dwarawati ring parwa sane kaping nenem punika kakawitin antuk carita yowana Wangsa Yadu inggih punika Arya Samba miwah Sang Wabru sane mapi-mapi dados alaki rabi ritatkala nyambut sapangrauh tetiga wiku ring Dwarawati. Tetiga wiku punika, inggih punika Resi Wiswamitra, resi Kanwa, miwah Dang Hyang Naradha. Santukan mrasa meled uning indik kasidhian para resi, Sang Arya Samba mapi-mapi nyamar dados anak istri taler Sang Wabru manados rabinnyane. Antuk rasa sumbungnyane, para yowane Wangsa Yadu puniki mapikayun yening napi sane kalaksanayang punika kasuen-suen pastika kicen pangampura santukan sampun sering ngwantu para pandita. Ritatkala para wiku sampun rauh ring Dwarawati, Arya Samba miwah Sang Wabru raris matur taler nunas kapiolasan ring para wiku mangda kicen oka. Indike punika rari kauning olih para wiku. Brangti para wiku sami santukan rumasa kabogbogin olih Arya Samba okan Ida Sang Prabu Kresna sane maha wicaksana. Pamastu saking sang wiku sidhi pisan. Napi sane kabaosang pastika nadi. Wangsa Yadu ring Kerajaan Dwarawati ngamangguhang pralaya sangkaning laksana nenten patut saking para yowanane. Pamastu raris kaucapang olih sang wiku, inggih punika yening Arya Samba jakti-jakti mobot taler ngembasang palu wesi sane sida ngursak sami Wangsa Yadu, sajabaning Prabu Kresna miwah Baladewa sane nenten keni pamastu. Prabhu Kresna miwah Baladewa uning yening pamastu punika nenten prasida kaicalang. Ida sareng kalih raris nenten purun ngicalang pamastu sang wiku. Nganutin laksana sane kamargiang olih Arya Samba miwah Sang Wabru ring carita punika, madue suksmam utama ngenenin indik laksana idup para yowanane ritatkala nglintangin aab jagat sakadi mangkin. Kruna muda ring basa Jawa Kuna maartos tambet, punika mawinan tuntunan kabuatang pisan ring sajeroning kahuripan. Silih tunggilnyane, indik laksana ngwangiang anak sane lingsir utawi sang sane maraga guru, napi malih sane maraga suci. Laksana nyapa kadi aku ritatkala kantun muda, punika silih tunggil meseh ring raga sane patut kaicalang. Arya Samba miwah Sang Wabru nenten prasida ngasorang mesehidane. Punika mawinan karma sangkaning laksana mogbogin para brahmana pacang kakeniang. Sakadi sane menggah ring Kakawin Nitisastra, yening laksana nyalung-nyaluh baos ida sang mraga brahmana, sastra-sastra, taler nyalung-nyalung baos sang mraga guru prasida ngrauhang kasengsaran ngraris padem. Ring sajeroning demonstrasi sane rusuh, kawentenan para guru utaminnyane guru rupaka miwah guru wisesa sedek katureksain. Ring sajeroning kawentanane punika, para guru rupaka kaaptiang madue kawagedan ritatkala ngupapira anak alitnyane pinaka swadharmannyane majeng ring anak alitnyane sinah prasida nlintangin kasengsaran urip. Salnturnyane, Nitisastra mosang yening ngajahin anak alit punika patutne anut ring sajeroning yusannyane. Sutasasana, inggih punika anak alit sane kantun mayusa limang warsa patut kaupapira sakadi raja, saptangwarsa ritatkala mayusa pitung warsa patut kaajahin nuut raos, sapuluhing tahun inggih punika anak alit patut kaajahin ngwacen, sodasawarsa inggih punika enem welas warsa patut kadadosang sakadi prakanti saha mangda alon-alon nyihnayang kaiwangannyane, wus putra suputra inggih punika yening sampun madue anak alit patut kacingakin manten taler ngicenin imba anggen paplajahan. Ngajahin anak alit ngawit saking kulawarga nenten ja dangan. Uning ring sajeroning yusannyane, napi sane kabuatang, taler napi kawagedan anak alit manados silih tunggil palajahan sane kicen mamargi antar, ngraris sampun sayaga dados krama ri pungkur wekas. Yowana ring babaosan puniki, kaaptiang dados anak alit sane sadu gunawan majeng ring guru rupakannyane. Maosang indik putra suputra, Abhimanyu ring carita mahabarata patut kanggen imba sane patut. Abhimanyu, okan Sang Arjuna miwah Subadra ritatkala kantun anom kajahin olih Sang Krisna, punika mawinan ajah-ajahan utama sane kadasarin antuk dharma sida kapolihang olih Abhimanyu. Tiosan punika, duk ida kantun nyeneng ring garban biangnyane, ida sampun kaajahin kaweruhan indik ngentasin formasi perang Cakrabyuha saking ajinidane. Sakewantten, utsaha Sang Abhimanyu mela negara miwah dharma punika puput, ritatkala ida seda ring rananggana Kuruksetra sakantunne mayuse nenem welas warsa. Yadiastun, ida Saang Abhimanyu kasor, ida nenten naanin magingsir saking ranang gana nyihnayang kaprawiran sang ksatria. Kaweruhan sane kicen olih sang mraga guru rupaka ngawit saking garba pinaka silih tunggil ngembasang putra-putri sane suputra. Embasnyane para-putra sane utama taler ngamolihang ajah-ajahan sane patut ring kulawarga sida ngwantu nginggilang kadigjayang panegara.  
BASAbaliWiki Ngamargiang Parum Program Kerja Warsa 2020 Magenah ring Dharmanegara Alaya Denpasar Ngawitin warsa anyar 2020, Yayasan BASAbaliWiki ngamargiang parum program kerja warsa 2020 ring rahina Saniscara, 11 Januari 2020 sane magenah ring Gedung Dharmanegara Alaya Denpasar. Acara sane kamanggalain olih Putu Eka Guna Yasa, S.S.,M.Hum punika kasarengin olih para pembina miwah para pengurus Yayasan BASAbaliWiki. Parum sane mamargi ngawit galah 09.00 wita kantos 15.00 wita punika mligbagang indik program kerja ring soang-soang baga sane wenten ring web BASAbaliWiki, inggih punika baga Perpustakaan Virtual sane kaenter olih Ni Nyoman Clara Listya Dewi, baga lontar miwah upacara sane kaenter olih Ida Bagus Arya Lawa Manuaba, baga Inisiatif Lingkungan sane kaenter olih I Wayan Artha Dana, baga Media Sosial olih IGA Wiwin Rusma Windiyana Putri, baga Gatra Milenial olih I Made Agus Atseriawan Hadi Sutresna, baga Buku Cerita Anak miwah Cerita Rakyat olih Made Sugianto, baga Biografi olih I Wayan Jengki Sunarta, baga Kamus Daring oilh Ida Wayan Eka Werdi Putra, taler baga Sejarah Tempat miwah Pelatihan olih I Kadek Juniantara. Makasami baga sane kawangun ring web BASAbaliWiki pinaka utsaha ngalimbakang kawentenan tradisi Bali (basa Bali, pamekas budaya Bali) ring sajeroning interaksi global sane masarana antuk media digital. Manggala Yayasan BASAbaliWiki, Dr.Drs. I Wayan Suardiana, M.Hum ring sambrama wacananyane maosang sakancan utsaha sane sampun kamargiang oilh tim BASAbaliWiki ring soang-soang baga sampun mamargi becik. Ngalantur dane maosang, saluiring pakaryan ring BASAbaliWiki taler sampun polih panampen becik saking jagat internasional minakadi Unesco asapunika taler saking pemerintah Provinsi Bali. “Yayasan BASAbaliWiki puniki sampun polih panampen becik saking dura negara miwah pemerintah Provinsi Bali. Santukan punika, program-program sane kamargiang ring BASAbaliWiki mangdane madue pakilitan becik ring sajeroning program pemerintah Provinsi Bali inggih punika “Nangun Sat Kertih Loka Bali”, antuk kawentenan basa, sastra, miwah aksara Bali. Santukan punika, sinah budaya Baline setata ajeg tur ngalimbak”. Salantur nyane, Manggala Dewan Pembina Yayasan BASAbaliWiki, Drs. I Gde Nala Antara M.Hum taler ngicenin sambrama wacana ring parum pangawit warsa punika. Dane akeh ngicenin pangeling-eling majeng ring tim BASAbaliWiki mangdane nenten gelis kadalon ring sajeroning prestasi sane sampun kapolihang. Tiosan punika, dane mapangapti mangda program-program sane wenten ring BASAbaliWIki sida maguna majeng para janane sami. “Sampunang gelis kadalon ritatkala ngamolihang panampen-penampen becik. Tim BASAbaliWiki mangda setata nincapang kawagedannyane ritatkala ngaryanin program-program sane sida maguna ring para jana sami, ngawit saking generasi muda ngalantur wrdha. Punika sida mamargi yening tim BASAbaliWiki setata maprakanti majeng ring lembaga sosial tiosan, instansi pemerintah, miwah sekolah-sekolah sane wenten ring sajebag jagat Bali”. Silih tunggil pangremba BASAbaliWiki, Alissa Stern ring sambrama wacananyane sane kawakilin olih Putu Eka Guna Yasa, S.S.,M.Hum maosang piteketnyane mangdane BASAbaliWiki puniki setata prasida dados silih tunggil media digital sane ngajegang kawentenan basa Baline ring aab jagat globalisasi. “Kawentenan basa-basa daerah ring dura negara nyansan rered taler tamis-tamis ical. Puniki sane patut yatnain ring aab jagat sekadi mangkin. Punika mawinan, majalaran antuk kawentenan BASAbaliWiki sane muatang indik basa Bali ring media digital, prasida dados imba ring sajeronig utsaha ngajegang basa-basa daerah sane wenten ring Nusantara pamekas ring dura negara”. Tiosan Alissa Stern, pangremba BASAbaliWiki lianan sane mersidayang rauh ring parum punika inggih punika I Putu Suasta. Dane akeh ngicenin piteket-piteket majeng ring pengurus BASAbaliWiki, ngenenin indik utsaha anyar miwah kreatif ring sajeroning program-program BASAbaliWiki. Parum program kerja BASAbaliWiki warsa 2020 sane mamargi kirang langkung enem jam punika kapuputang antuk ngaryanin sakancan pangapti saking para pamilet parum sane rauh, ngenenin indik kawentenan program-program kerja BASAbaliWiki ring sajeroning awarsa, taler kaping untat kamargiang foto bersama. (@YesiCandrika BASAbaliWiki)  
Nepek ri sajeroning mikelingin rahina Pahlawan Nasional sane kamargiang ring bulan November warsa 2016 sane lintang, Bapak Presiden Republik Indonesia Joko Widodo nyantenang gelar Pahlawan Nasional majeng ring silih tuggil pamimpin Bali sane ngawinang seed utawi bangga krama Baline, inggih punika I Gusti Ngurah Made Agung. I Gusti Ngurah Made Agung wantah silih tunggil Raja Badung sane dados pamucuk ri tatkala krama Baline ngamargiang puputan nglawan Kolonial Belanda ring tanggal 20 September 1906. Raja Badunge punika nenten ja wantah pejuang sane mimpin puputan, sakewanten ida punika sang sane ngetohin kawentenan literasi Baline utawi pejuang literasi Bali. Pinaka raja sane nyastra, ida ngembasang utawi ngaripta makudang-kudang kriya sastra. Kriya sastra sane kakaryanin, inggih punika Geguritan Nengah Jimbaran, Geguritan Niti Raja Sasana, Geguritan Dharma Sasana, Geguritan Hrdaya Sastra, miwah Geguritan Purwa Sanghara. Kriya sastra sane kakaryanin olih I Gusti Ngurah Made Agung punika nenten ja prasida embas yening ida nenten akeh ngwacen kriya sastra-kriya sastra tiosan utaminnyane sane mabasa Jawa Kuna. Silih tunggil kriya sastra sane karipta antuk ida mamurda Geguritan Purwa Sanghara. Kriya sastrane puniki nlatarang ceciren utawi pangawit (purwa) indik kapralayan jagat (sanghara). Ri tatkala ngawi kriya sastrane puniki, I Gusti Ngurah Made Agung marik cerita saking kriya sastra tiosan, inggih punika Adi Parwa, Mosala Parwa, miwah Prasthanika Parwa sane kanggen ngaryanin palet kapertama indik negara Dwarawati miwah para Wangsa yadu sane katiben pralaya. Salanturnyane, Kakawin Sutasoma sane kaanggen ngaryanin palet kaping kalih, ngenenin indik payudannyane Sang Sutasoma kapining Raksasa Purusadha. Asapunika taler, Kitab Cantakaparwa sane kaanggen ngaryanin palet katiga, inggih punika indik Sang Suprasena taler Sang rudradasa. Nganutin sastra-sastra mbasa Jawa Kuna sane kaparik olih I Gusti Ngurah Made Agung ri tatkala ngaripta Geguritan Purwa Sanghara, pinaka imba utawi suluh becik majeng ring para yowana Baline. Pinaka tedung jagat Badung utawi Raja Badung, I Gusti Ngurah Made Agung teleb ngwacen sastra-sastra Jawa Kuna. Utsaha sane nenten surud-surud ri tatkala malajah antuk ngwacen miwah masesuratan punika kaanggen titi pangancan ri tatkala ngamargiang kahuripan. Indike puniki sane sinah pisan saking laksanan idane. Santukan punika, Ida Bagus Gede Agastia, silih tunggil peneliti miwah pangawi essay-essay mabasa Jawa Kuna punika maosang I Gusti Ngurah Made Agung kabaosang Cokorda mantuk Ring Rana, Pemimpin sane nyastra. Utsaha-utsaha sane kamargiang mangda sida matangi malih kelisanan punika nuju keberaksaraan, prasida ngicenin masa sane anyar ri sajeroning kahuripan imanusa. Budaya literasi sane kautsahayang olih I Gusti Ngurah Made Agung antuk parikrama ngwacen miwah nyurat prasida dados imba majeng ring para yowana Baline mangdane nulad utawi niru utsahan idane punika. Tiosan saking parikrama ngwacen miwah nyurat, pinaka silih tunggil apresiasi tiosan ring sajeroning kriya sastra sane karipta olih I Gusti Ngurah Made Agung, sakadi nembangan kriya sastra ida taler mligbagang daging kriya sastra ida mangdane polih suksman sastra sane utama. Tiosan punika, ngamargiang utsaha antuk adaptasi karya, transformasi, miwah sane tiosan taler mabuat. Pamekasnyane, utsaha-utsaha punika prasida ngukuhang budaya literasi sane pastika ngicenin suluh urip, kasusilaning budi, taler ngukuhang identitas miwah jati diri ring aab jagate mangkin. (BASAbali Wiki @YesiCandrika).  
Basa ibu wantah basa sane kapertama kaajahin olih sang maraga ibu ring anak alitnyane. Ngawit saking garbannyane nyantos kelih, ibu sampun mapajar kapining anak alitnyane nganggen sarana basa. Basa kabaos sistem lambang bunyi sane arbitrer nanging konvensional, madue kawigunan anggen sarana komunikasi ri tatkala mapagubugan ring masyarakat (sosial miwah budaya). Yening basa Bali kanggen piranti kapertama miwah utama ri tatkala mababosan, punika sane ngawinang basa Bali kasengguh basa ibu olih krama Bali. Kawentenan basa Bali pinaka piranti basa utama sane kanggen mababaosan kantun akeh kapanggih ring desa-desa. Sakewanten, ring kota sane kabaos heterogen sakadi ring Denpasar, basa Bali pinaka sarana anggen mababosan nyansan rered karasayang. Indike puniki sangkaning makudang-kudang parindikan, inggih punika pawiwahan beda budaya, seringan nganggen basa Indonesia kalawaning nganggen basa Bali (sakadi ring wewidangan akademis miwah acara formal), taler wenten penampen yening nganggen miwah malajah indik basa Bali nenten pacang mabuat santukan nenten akeh prasida ngamolihang merta yening saihang kapining malajahin basa asing. Ri tepengane sane mangkin, kawentenan basa daerah utawi basa ibu sampun karasayang nyansan rered kanggen ring masyarakat. Sakadi sane munggah ring Koran Kompas duk Bulan Juni warsa 2020 sane sampun lintang, kabaosang wenten solas basa daerah sane sampun punah utawi nenten malih kanggen mababaosan olih krama sane nuenang basa daerah punika, sakadi sane magenah ring Papua, Maluku, miwah Maluku Utara. Salanturnyane, sapunapi raris panglimbak basa Baline yening krama Baline nenten malih mababaosan nganggen basa Bali pinaka basa ibunnyane? Kawentenan basa Bali naler kasuen-suen prasida punah yening nenten malih kanggen olih krama Baline. Sapunika mawinan, para guru wisesane ring Bali ngamedalang makudang-kudang utsaha anggen nambakin pangrered basa Baline. Utsaha-utsaha punika sakadi nyiagayang penyuluh basa Bali ring soang-soang desa, sane wenten ring sajebag jagat Bali. Tiosan punika, utsaha lianan anggen nglimbakang basa Bali, inggih punika ngamedelang uger-uger rahina mabasa Bali (Wrhspati mabasa Bali) ring genah-genah formal. Sakadi ring sekolahan, instansi pemerintahan, miwah genah-genah publik di Bali. Pangaptine, uger-uger punika taler mangdane kasokong olih krama Baline. Yening selehin saking media digital, utsaha nglimbakang basa Bali puniki kacihnayang antuk akehnyane menggah kamus daring basa Bali, papan tik (keyboard) maaksara Bali, miwah sarana-sara malajah basa Bali marupa video, gambar, miwah buku-buku pelajahan indik basa Bali, taler satua sane mabasa Bali prasida kapolihang ring media daring. Patut pisan kauningin yening basa miwah aksara Bali puniki cihna kebudayaan Baline. Ngenenin indik punika, silih tunggil guru besar Fakultas Ilmu Budaya Universitas Udayana, Prof. I Gusti Ngurah Bagus (alm) maosang yening basa punika pinaka makuta sastra Baline. Salanturnyane babaosan punika kalanturang olih silih tunggil budayawan Bali taler panglingsir Sanggar Mahabajrasandhi, Ida Wayan Oka Granoka nglanturang yening aksara Bali punika makuta mandita budaya Bali taler budi punika makuta imanusa. Yening kilitang babaosan indik basa, sastra, miwah aksara saking para ahli punika , inggih punika basa makuta sastra, aksara makuta mandita budaya, miwah budi makuta imanusa. Sapunika mawinan, nganutin baos para ahli punika kapolihang panampen becik yening jagi ngawentuk manusa sane madue budi sane sadu gunawan,. Sapunika mawinan, cihna kalokalann antuk basa miwah aksara Bali punika mautama pisan katelebin olih alit-alite ngawit saking alit. Kawentenan kulawarga, utaminnyane sang maraga guru rupaka madue pabuat sane kalintang utama pacang ngicenin alit-alitnyane pangajah-ajah indik pendidikan karakter. Sapunika mawianan, kawentenan kulawarga pinaka genah utama sane pacang nglimbakang kebudayaan Baline mabuat pisan, sane prasida ngawangun karakter alit-alite pamekas karakter bangsa. Pendidikan karakter punika pinaka utsaha ngicenin pangajah-ajah alit-alite (para yowanane) antuk tutur-tutur utama ring sajeroning kahuripan, nangiang miwah ngupapira kawagedan sane kadruenang olih alit-alite, taler ngajahin alit-alite mangda urati ring palemahannyane. Sapunika mawianan, pendidikan karakter punika sapatutnyane ngawit saking kulawarga, utaminnyane ajah-ajahan saking guru rupakannyane (reramannyane) sane prasida ngicenin piteket-piteket, taler imba laksana sane patut katulad olih pianaknyane. Tetujon pendidikan karakter puniki mangdane prasida ngwangun jati tatwa (jati diri) para yowana sinah prasida minayang panglalah becik kalawan kaon ring aab jagate sakadi mangkin, madue budi sadu gunawan, taler prasida uning indik sane kaptiang utawi kabuatang ring kahuripannyane. Basa Bali pinaka akah pendidikan karakter sajeroning pakilitannyane ring budaya Bali. Indike puniki sangkaning basa bali pinaka sistem, madue uger-uger mabasa sane kawastanin anggah-ungguh basa Bali. Kawentenan anggah-ungguh basa Bali ngawinang basa Baline kabaos unik santukan sangkaning kawentenan anggah-ungguh basa Bali, prasida ngicenin alit-alite pangajah-ajah indik tata krama mabaos. Salanturnyane basa Bali kabaos unik sangkaning madue aksara Bali. Aksara Bali nyihnayang kaluihan budaya (peradaban budaya yang tinggi). Tiosan punika, basa Bali kabaos unik sangkaning madue makudang-kudang kosa basa, sakadi kruna ‘makan’ ring basa Indonesia yening terjemahang ring basa Bali, inggih punika ‘neda’, ‘ngamah’, ‘ngaleklek’, ‘madaran’, ‘nunas’, ‘ngajeng’, ‘ngrayunang’. Kawentenan uger-uger mabasa Bali utawi anggah-ungguhin mabasa Bali sajeroning pakilitannyane ring budaya Bali ngenenin indik tata susila (etika dan sopan santun) taler nincapang pangrasa ritatkala mapagubugan ring masyarakat. Sapunika mawinan, ngwangun rasa tresna ring basa daerah (basa Bali ring sajeroning basa ibu), punika utsaha utama nglimbakang budaya Baline.  
Silih tunggil utsaha para krama Hindune ring Bali nyomya kawentenan Buta ring sajeroning angga inggih punika antuk ngamargiang upacara taur ritatkala sandyakala sane nepek ring rahina Tilem Kasanga. Utsaha punika kamargiang antuk nyiagayang upakara marupa sesajen, segehan, taler caru. Ri sampune ngamargiang Taur Agung, raris kalanturang antuk acara ngrupuk sane madue suksma ngesahang Bhuta Kala ka genah utawi wit nyane soang-soang masarana antuk geni miwah kalanturang antuk negen Ogoh-Ogoh (simbol Buta) ring sajebag desa. Asapunika utsaha krama Hindune ring Bali mangdane kicen kasalametan miwah karahayuan ring sajeroning baya taler panglalah kaon. Salantur nyane, rahina benjangne krama Baline ngamargiang Nyepi salami arahina. Sakewanten para krama Hindune ring Bali punika taler para janane ring sajebag jagat, ngamargiang rahina Nyepi warsa 2020 (Saka 1940) puniki karasayang mabinayanan. Wenten parindikan sane kalintang ajerih saking kawentenan Buta sane prasida ngarauhang panglalah kaon ring sajeroning kahuripan i manusa. Sasab marana sane nglimbak punika kawastanin Corona utawi Covid-19 sane nibenin para janane. Krama Baline ngamargiang uger-uger guru wisesane mangdane ngawatesin pagubugan (social distancing), nenten medal saking girya, jero, utawi pakubon soang-soang, sadurung rahina suci Nyepi punika rauh. Para kramane kaptiang mangdane ngamargiang pakaryan ring girya, puri, jero, utawi pakubon soang-soang taler ngirangin parikrama sane mamargi ring jaba griya, puri, jero, utawi pakubon. Nganutin wit kruna, taur maartos naur (mayah) miwah artos tiosan inggih punika yadnya. Salantur nyane kruna agung maartos ageng sajeroning paiketannyane ring jagate inggih punika Bhuana Agung. Tiosan punika, kruna kasanga maartos sasih kaping sia ring sajeroing ketekan kalender masehi. Asapunika mawinan, suksman Taur Agung Kasanga inggih punika upacara utawi yadnya sane katur majeng ring Bhuana Agung ring sasih kasanga nepek rahina Tilem Kasanga. Nganutin lontar Sundarigama katlatarang yening sadurung upacara taur kalaksanayang, krama Hindune kaptiang mangdane ngamargiang upacara Bhutayajnya sane marupa caru ngawit saking desa-desa kantos ring soang-soang griya, puri, jero, miwah pakubon saking paletan sane nista nglantur sane utama. Salanturnyane, katlatarang ring lontar Sundarigama yening nepek rahina Tilem Kasanga punika manawita wenten makudang-kudang kahanan sane kaon sangkaning pikayunan sane kaliput dening kapetengan. Yening krama Hindune nenten nglaksanayang upacara taur taler eedan sane lianan punika prasida ngawinang kapralayan jagat (Bhuana Agung), gering nglingsebin para janane sami (gering sasab magalak), taler laksana para janane soleh miwah galak sangkaning kasusupin antuk kahanan Buta (wwang kasurupan Kala Buta) sane ngawinang aro hara ring sajebag jagat. Sakadi sane sampun katlatarang ring lontar Sundarigama, krama Hindune madue pustaka miwah srada indik ngamargiang taur prasida nyomya panglalah kaon sane nibenin jagate puniki, prasida rajeg malih taler kahuripan manusane setata slamet tur rahayu (mulih hayu ning praja mandhala sarat kabeh, wang ring sarwa janma, wastu ya paripurna). Nampenin indik sasab marana Virus Corona sane nibenin manusa ring sajebag jagad ri tepengane mangkin, krama Baline madue pangapti ageng ring sajeroning pamargin taur warsane puniki. Asapunika mawinan, yening upacara taur puniki prasida becik miwah patut pamargine, sinah pandemi sane sue taler akeh ngawinang manusane padem, prasida ical raris mawali ka segara (sasab marana pada mantuk maring samudra). Napi malih wus upacara taur kamargiang krama Hindune ngamargiang rahina suci Nyepi, sane kaptiang prasida ngicenin panyupatan ring sahananing mala sane magenah ring jiwa pramana antuk ngamargiang Catur Brata Penyepian. Toisan punika, wus Sasih Kasanga mamargi, nglantur ruh Sasih Kadasa sane kaumpamiang saluiring kahanane resik miwah suci (kedas) miwah kaaptiang mangdane rahina punika prasida ngicenin karahayuan ring sajeronin kahuripan manusane ring jagate. Nganutin pamargin upacara Nyepi miwah rauhnyane Sasih Kadasa, krama Hindune ngaptiang prasida ngaresikin taler nyuciang anggannyane. Sakewanten, ri tepengan mangkin sangkaning kawentenan sasab marana Covid-19, anggan manusa pinaka Bhuana Alit taler muatang taur anggen nambakin sasab marana sane nibenin angga sarira. Sasab marana sane dados pikobet para janane ring sajebag jagat puniki, ngrangsuk ring sajeroning angkihan (pernafasan) sane ngawinang sungkan taler prasida ngawinang padem. Nganutin teks Wrhspatitattwa, gumi miwah angga sarira punika kabaos sarwatattwa (sakancan kahanan sakala ring sajeroning Panca Maha Buta). Kawentenan pertiwi, toya, geni, angin, miwah bayu punika wenten taler ring sajeroning angga sarira sane marupa daging, getih, panes sarira, angkihan, miwah aung-aungan untek. Asapunika mawinan, angga sarira i manusa taler muatang taur sane kaptiang prasida nambakin sasab marana. Nanging, taur sane sakadi napi sane prasida kabuatang olih angga sarira? Yening suksma sarira muatang yadnya marupa tapa miwah brata anggen mareresik miwah masucian, asapunika taler angga sarira (stula sarira) muatang sakadi vitamin, protein, mineral, miwah sane tiosan, sane mawit saking sarin-sarin boga sane becik kasadanayang mangdane setata kenak taler prasida nambakin sungkan. Teks Nitisastra maosang yening ajengan becik punika madue cihna ngawinang anggane setata seger-oger (ring wara bhoga pustining awakya juga panengeran). Mangda ngamolihang pangan sane becik, patut naler kauningin sarwa pangan sane ten becik kasadanayang majeng ring angga sarira utawi sida ngawinang wisya. Salanturnyane, ring Nitisastra kabaosang nenten patut yening ngajeng daging sane nenten becik. Daging sane nenten becik kabaosang sakadi bikul, cicing, katak, lipi, ulet, miwah cacing. Makasami ajeng-ajenganne punika nenten dados ajeng tur mangdane kakelidin (Haywa mamukti sang sujana karta pisita tilaren, kasmalaning sarira ripu wahya ri dalem aparek, lwirnika kasta mangsa musika sregla wiyung ula, krimi kawat makadinika papahara hilangken). Sakadi sane munggah ring Nitisastra indik ajeng-ajengan sane becik ring sajeroning angga sarira, ngawetuang panarka yening sasab marana sane kawastanin Covid-19 mawit saking sarwa boga sane nenten becik. Taur sane kabuatang ring angga sarira antuk sarwa boga sane becik, tata cara ngolah sane patut, miwah ngripta pangrasa sane negdegin patut kautsahayang pinaka nyuksmayang angga sarira. Sakancan ajeng-ajengan sane jagi kajeng miwah sapunapi ngolah ajenganne punika, muatang uratian sane utama. Sakadi sane sampu kauningin, miara ngga sarira nenten ja wantah antuk ngamargiang olahraga. Sakewanten, ajeng-ajengan sane becik prasida nambakin panglalah sasab marana ring angga sarira. Indik ajeng-ajengan sane katur majeng ring para wiku umpaminnyane, sakadi sane sane munggah ring lontar Wrati Sasana (teks sasana indik pandita sane ngamargiang brata), sahananing sarwa pangan sane kasadanayang patut kauratiang utaminnyane sang sane kabaoas siddhanta inggih punika sane ngamargiang brata suci (tan yogya ika bhaksan de snag siddhanta suddha brata). Sarwa pangan sane kabaosang nenten suci sakadi daging manusa, bojog, banteng, macan, gajah, kuda, meong, dongkang, miwah lipi. Tiosan punika, sarwa buron sane rupannyane soleh kabaosang ajengan sane nista sakadi lintah, ulet, kuricak, teledu, lasa, toke, miwah cecek. Kabaosang naler sarwa pangan sane dados ajeng (muwah ikang yogya bhaksaken) inggih punika celeng alas, ayam alas, kebo, siap pitik, kedis miwah sahananing soroh ulam segara sajabaning buaya miwah soroh ulam sane magoba aeng taler soleh. Salanturnyane, tata cara maratengan taler patut kauratiang, sakadi ri tatkala ngaryanin ajeng-ajengan sampunang pisan yening kantos kaencegin buyung, legu, limpit, tuma, tengu, kutu, miwah kapinjal, asapunika kawastanin cemer, nenten wenang ajeng santukan kabaos sampun leteh utawi kotor. Pateh sakadi sahananing palemahan utawi entik-entikan sane wenten ring jagate, yening makasami entik-entikan sane madaun gadang punika prasida kasadanayang mangda ngamolihang vitamin sane becik anggen angga sarira (unsur nabati). Asapunika taler, mangdane angga sarira puniki ngamolihang vitamin sane mawit saking soroh beburon (unsur hewani), nganutin lontar Nitisastra miwah Wrati Sasana yening nenten makasami soroh buron punika prasida kasadanayang. Asapunika mawinan, tiosan ajeng-ajengan sane kawastanin becik salanturnyane patut kauratiang kasuciannyane sinah prasida mabuat majeng ring angga sarira. Sahananing ajeng-ajengan sane becik, resik, miwah suci punika sane sapatutnyane kasadanayang majeng ring angga sarira, katur pinaka taur. Ri tatkala napi taur sane kasadanayang majeng ring angga sarira punika kamargiang? Panyawisnyane malih kawaliang majeng ring ida dane soang-soang. Gumi (Bhuana Agung) miwah angga sarira (Bhuana Alit), kakalih punika patut kaupapira. Gumi pinaka genah ngaruruh urip sahananing sarwa murip. Asapunika taler, angga sarira punika linggih atma sane ngicen kauripan. (Yesi Candrika BASAbaliWiki)  
Majeng ring sapa sira sane sedek mlajah taler ngruruh kaweruhan, Sang Hyang Pangutpati, Sang Hyang Wagiswari setata kaaptiang mangdane rauh ngraris ngicenin kaweruhan pinaka pasuecanidane. Punika mawinan, ring rahina Saniscara Umanis Watugunung, krama Hindu mikelingin rahina tedunnyane kaweruhan punika antuk ngamargiang puja ring Sang Hyang Aji Saraswati. Ring sajeroning basa Sansekerta, kruna ‘Saraswati’, madue suksma ‘embahan’, ‘bebaosan’, ‘kruna’. Tiosan punika, ring kitab suci Weda, kruna Saraswati kabaosang wastan tukad miwah parab dewa. Salanturnyane, Dewi Saraswati naler kauningin pinaka sakti, Ida Bhatara Brahma utawi pinaka dewa ning aksara, dewa ning sekancan kaweruhan (widya), sane madue parab tiosan sakadi Bharati, Brahmi, Ptkari, Sarada, taler Wagiswari. Ngraris, para kawi ritatkala ngawitin makarya kakawian taler ngamargiang puja ring dewi kalengenagn mangda prasida rauh miwah ngicenin panugrahan. Sang sane sedek mlajah utawi ngruruh kaweruhan punika kawastanin sisia. Mangdane uning, ngamargiang, miwah dados sissia sane sujati, becikne uning ring swadharma manados sisia. Sakadi sane wenten ring kriya sastra Geguritan Kawiswara, wenten kocap jadma sane mapesengan kawiswara miwah makakalih sametonnyane kabaosang jadma sane weruh ring sekancan kaweruhan, taler setata bakti ring Widhi antuk dasar ngamargiang dharma. Kaceritayang yening Kawiswara pinaka putra sane kaping kalih. Rakannyane utawi semeteonnyane sane pinih duur mapesengan Sang Bajradana taler rainnyane mapesengan Sang Rasutama. Rasutama kocap akeh ngamolihang kaweruhan sangkaning mlajah saking tutur-tutur sane kabaosang olih Kawiswara. Tiosan manados rakannyane, Rasutama ngangkenin Kawiswara pinaka gurunnyane. Kawiswara ngicenin piteket-piteket ring rainnyane, inggih punika indik tata susila taler uning ring tetujon kauripanne ritatkala nyrewadi ka gumine, sinah prasida lempas ring kasengsaran idup. Kawiswara maosang yening jagi ngruruh kaweruhan sane utama, kaaptiang prasida ngasorang meseh. Kawiswara ngicenin pangeling-eling ring Rasutama mangda nyiatin meseh (sad ripu) sane wenten ring angga sarira imanusa sane ngawinang kasengsaran. Kawiswara malih maosang, yening angga sarira sane mapawakan ening prasida ngasorang meseh sane wenten ring ati. Sakewanten, mangda prasida uning indik punika, sang sane ngaruruh ening punika angga sarirannyane patut resik miwah suci. Ring genah sane resik miwah suci punika rasa ening sida kapolihang. Ening punika yening sad ripu utawi musuh sane nenem punika, sakadi kama, lobha, kroda, mada, moha, miwah matsarya prasida ical. Maka nenem meseh puniki kuat pisan. Arang jadmane sane prasida nyiatin nglawan sad ripu. Antuk punika pakilitannyane ring rahina suci Saraswati inggih punika ring rahina benjangne, arahina wusan Saraswati para kramane ngutsahayang mangda nuju genah-genah pamedalan toya anggen ngresikin miwah nyuciang angga sarira. Sakadi nuju ka pasih, tukad, danu, pancuran utawi palukatan, miwah genah-genah siosan. Pamargin bakti Saraswati punika sida paripurna yening sampun ngamargiang Banyu Pinaruh puniki makilitan ring sajeroning konsep gangga. Gangga punika mateges ‘membah’, ‘toya’. Punika mawinan ring sajeroning agama Hindu ring Bali wenten kakeniang pesengan Dewi Gangga pakilitannyane indik kasucian. ida sane katunasin rauh olih ida sang pandita antuk yoga mangda ngicenin panugraha ring toya sane suci magenah ring wadah utawi kabaos swamba. Pamargin upacara puniki muatang jnana santukan mangda prasida ngrauhang dewi-dewi sane prasida nyuciang miwah ngicenin amrta. Tiosan indik carita Kawiswara, Rasutama, miwah Bajradana, sane ketah kauningin inggih punika Arjuna ring sajeroning wira carita Mahabarata. Widya utawi kaweruhan nenten prasida lempas ring kalengengan, sane setata nudut kahyun miwah ngranayang sang sane ngruruh mrasa kalangen. Asapunika naler yening selehin saking Arjuna, sane kabaosang rupanidane bagus, taler sida nudut kahyun para widyadarine. Sakadi sane menggah ring kriya sastra Kakawin Arjuna WiwahaRitatkala Indraloka kausak-asik olih Raksasa Niwatakwaca, Bhatara Indra makahyunan wantah Sang Arjuna sane prasida ngasorang Niwatakwaca. Sakewanten sadurungne Arjuna kauji tapanidane antuk widyadari. Sakewanten para widyadarine nenten prasida ngoda Sang Arjuna. Salanturnyane Bhatara Indra naler tedun ka marcapada nyuti rupa dados apsari ngoda Sang Arjuna. Sakewanten, tapan Sang Arjuna kantun teguh. Indike punika ngawinang, Bhatara Indra nyansan teguh kayun ida, yening Sang Arjuna prasida ngasorang Niwatakwaca. Sadurung Arjuna nuju Indra Loka, ida naler kauji teguh tapanidane antuk celeng alas. Irika Sang Arjuna kacunduk Bhatara Siwa sane nyuti rupa dados Kirata. Arjuna prasida ngasorang celeng alas. Antuk kasaktian idane punika Arjuna raris kicen panugrahan marupa panah pasupati sastra olih Bhatara Siwa. Yening seleh-selehin, panah punika pateh sakadi manah marupa kaweruhan. Kaweruhanne sane kabaos senjata utama ngasorang pikobet-pikobet sane wenten ring kahuripan. Antuk tapa, brata, yoga, miwah semadi sane kukuh, Arjuna patut ngamolihang panugrahan punika. Parikan caritane baduur ngicenin sasuluh majeng ring para sisiane yening patut ngutsahayang kaweruhan punika anggen nglintangin sengsaran urip. Tiosan punika, pinaka sang sane sedek malajah utawi dados sisia. Sang Arjuna ritatkala matapa ngulengang bakitidane ring Bhatara Siwa, sadurung kicen panugrahan ida wenang kauji. Asapunika naler para sisiane patut kauji sadurung molihang panugrahan. Punika mawinan, sakantune dados sisia patut setata uleng miwah teleb mangda kaweruhan sane utama sida kapolihang. Pangacepe kaweruhanne punika prasida maguna ring sajeroning kahuripan.  
M
Autobiografi indik "Wajah Plastik" danene.  +