Luh Yesi Candrika

Saking BASAbaliWiki
Lanturang ka:navigasi, rereh
Candrika.jpg
Wasta Genap
Luh Yesi Candrika
Wasta siosan
Photograph by
Link to Photograph
Website for biography
Genah
Related Music
Related Books
Related Scholars Articles


Wewehin panampen
BASAbaliWiki menerima segala komentar. Jika Anda tidak ingin menjadi seorang anonim, silakan daftar atau masuk log. Gratis.

Biodata


In English

In Balinese

In Indonesian

Wimba Kekaryan

Parum BASAbaliwiki Warsa 2020.jpg
BASAbaliWiki Ngamargiang Parum Program Kerja Warsa 2020

Magenah ring Dharmanegara Alaya Denpasar

Ngawitin warsa anyar 2020, Yayasan BASAbaliWiki ngamargiang parum program kerja warsa 2020 ring rahina Saniscara, 11 Januari 2020 sane magenah ring Gedung Dharmanegara Alaya Denpasar. Acara sane kamanggalain olih Putu Eka Guna Yasa, S.S.,M.Hum punika kasarengin olih para pembina miwah para pengurus Yayasan BASAbaliWiki. Parum sane mamargi ngawit galah 09.00 wita kantos 15.00 wita punika mligbagang indik program kerja ring soang-soang baga sane wenten ring web BASAbaliWiki, inggih punika baga Perpustakaan Virtual sane kaenter olih Ni Nyoman Clara Listya Dewi, baga lontar miwah upacara sane kaenter olih Ida Bagus Arya Lawa Manuaba, baga Inisiatif Lingkungan sane kaenter olih I Wayan Artha Dana, baga Media Sosial olih IGA Wiwin Rusma Windiyana Putri, baga Gatra Milenial olih I Made Agus Atseriawan Hadi Sutresna, baga Buku Cerita Anak miwah Cerita Rakyat olih Made Sugianto, baga Biografi olih I Wayan Jengki Sunarta, baga Kamus Daring oilh Ida Wayan Eka Werdi Putra, taler baga Sejarah Tempat miwah Pelatihan olih I Kadek Juniantara. Makasami baga sane kawangun ring web BASAbaliWiki pinaka utsaha ngalimbakang kawentenan tradisi Bali (basa Bali, pamekas budaya Bali) ring sajeroning interaksi global sane masarana antuk media digital. Manggala Yayasan BASAbaliWiki, Dr.Drs. I Wayan Suardiana, M.Hum ring sambrama wacananyane maosang sakancan utsaha sane sampun kamargiang oilh tim BASAbaliWiki ring soang-soang baga sampun mamargi becik. Ngalantur dane maosang, saluiring pakaryan ring BASAbaliWiki taler sampun polih panampen becik saking jagat internasional minakadi Unesco asapunika taler saking pemerintah Provinsi Bali. “Yayasan BASAbaliWiki puniki sampun polih panampen becik saking dura negara miwah pemerintah Provinsi Bali. Santukan punika, program-program sane kamargiang ring BASAbaliWiki mangdane madue pakilitan becik ring sajeroning program pemerintah Provinsi Bali inggih punika “Nangun Sat Kertih Loka Bali”, antuk kawentenan basa, sastra, miwah aksara Bali. Santukan punika, sinah budaya Baline setata ajeg tur ngalimbak”.

Salantur nyane, Manggala Dewan Pembina Yayasan BASAbaliWiki, Drs. I Gde Nala Antara M.Hum taler ngicenin sambrama wacana ring parum pangawit warsa punika. Dane akeh ngicenin pangeling-eling majeng ring tim BASAbaliWiki mangdane nenten gelis kadalon ring sajeroning prestasi sane sampun kapolihang. Tiosan punika, dane mapangapti mangda program-program sane wenten ring BASAbaliWIki sida maguna majeng para janane sami. “Sampunang gelis kadalon ritatkala ngamolihang panampen-penampen becik. Tim BASAbaliWiki mangda setata nincapang kawagedannyane ritatkala ngaryanin program-program sane sida maguna ring para jana sami, ngawit saking generasi muda ngalantur wrdha. Punika sida mamargi yening tim BASAbaliWiki setata maprakanti majeng ring lembaga sosial tiosan, instansi pemerintah, miwah sekolah-sekolah sane wenten ring sajebag jagat Bali”.

Silih tunggil pangremba BASAbaliWiki, Alissa Stern ring sambrama wacananyane sane kawakilin olih Putu Eka Guna Yasa, S.S.,M.Hum maosang piteketnyane mangdane BASAbaliWiki puniki setata prasida dados silih tunggil media digital sane ngajegang kawentenan basa Baline ring aab jagat globalisasi. “Kawentenan basa-basa daerah ring dura negara nyansan rered taler tamis-tamis ical. Puniki sane patut yatnain ring aab jagat sekadi mangkin. Punika mawinan, majalaran antuk kawentenan BASAbaliWiki sane muatang indik basa Bali ring media digital, prasida dados imba ring sajeronig utsaha ngajegang basa-basa daerah sane wenten ring Nusantara pamekas ring dura negara”. Tiosan Alissa Stern, pangremba BASAbaliWiki lianan sane mersidayang rauh ring parum punika inggih punika I Putu Suasta. Dane akeh ngicenin piteket-piteket majeng ring pengurus BASAbaliWiki, ngenenin indik utsaha anyar miwah kreatif ring sajeroning program-program BASAbaliWiki.

Parum program kerja BASAbaliWiki warsa 2020 sane mamargi kirang langkung enem jam punika kapuputang antuk ngaryanin sakancan pangapti saking para pamilet parum sane rauh, ngenenin indik kawentenan program-program kerja BASAbaliWiki ring sajeroning awarsa, taler kaping untat kamargiang foto bersama. (@YesiCandrika BASAbaliWiki)
Pahlawan nasional bali.jpg
Nepek ri sajeroning mikelingin rahina Pahlawan Nasional sane kamargiang ring bulan November warsa 2016 sane lintang, Bapak Presiden Republik Indonesia Joko Widodo nyantenang gelar Pahlawan Nasional majeng ring silih tuggil pamimpin Bali sane ngawinang seed utawi bangga krama Baline, inggih punika I Gusti Ngurah Made Agung. I Gusti Ngurah Made Agung wantah silih tunggil Raja Badung sane dados pamucuk ri tatkala krama Baline ngamargiang puputan nglawan Kolonial Belanda ring tanggal 20 September 1906. Raja Badunge punika nenten ja wantah pejuang sane mimpin puputan, sakewanten ida punika sang sane ngetohin kawentenan literasi Baline utawi pejuang literasi Bali. Pinaka raja sane nyastra, ida ngembasang utawi ngaripta makudang-kudang kriya sastra. Kriya sastra sane kakaryanin, inggih punika Geguritan Nengah Jimbaran, Geguritan Niti Raja Sasana, Geguritan Dharma Sasana, Geguritan Hrdaya Sastra, miwah Geguritan Purwa Sanghara.

Kriya sastra sane kakaryanin olih I Gusti Ngurah Made Agung punika nenten ja prasida embas yening ida nenten akeh ngwacen kriya sastra-kriya sastra tiosan utaminnyane sane mabasa Jawa Kuna. Silih tunggil kriya sastra sane karipta antuk ida mamurda Geguritan Purwa Sanghara. Kriya sastrane puniki nlatarang ceciren utawi pangawit (purwa) indik kapralayan jagat (sanghara). Ri tatkala ngawi kriya sastrane puniki, I Gusti Ngurah Made Agung marik cerita saking kriya sastra tiosan, inggih punika Adi Parwa, Mosala Parwa, miwah Prasthanika Parwa sane kanggen ngaryanin palet kapertama indik negara Dwarawati miwah para Wangsa yadu sane katiben pralaya. Salanturnyane, Kakawin Sutasoma sane kaanggen ngaryanin palet kaping kalih, ngenenin indik payudannyane Sang Sutasoma kapining Raksasa Purusadha. Asapunika taler, Kitab Cantakaparwa sane kaanggen ngaryanin palet katiga, inggih punika indik Sang Suprasena taler Sang rudradasa.

Nganutin sastra-sastra mbasa Jawa Kuna sane kaparik olih I Gusti Ngurah Made Agung ri tatkala ngaripta Geguritan Purwa Sanghara, pinaka imba utawi suluh becik majeng ring para yowana Baline. Pinaka tedung jagat Badung utawi Raja Badung, I Gusti Ngurah Made Agung teleb ngwacen sastra-sastra Jawa Kuna. Utsaha sane nenten surud-surud ri tatkala malajah antuk ngwacen miwah masesuratan punika kaanggen titi pangancan ri tatkala ngamargiang kahuripan. Indike puniki sane sinah pisan saking laksanan idane. Santukan punika, Ida Bagus Gede Agastia, silih tunggil peneliti miwah pangawi essay-essay mabasa Jawa Kuna punika maosang I Gusti Ngurah Made Agung kabaosang Cokorda mantuk Ring Rana, Pemimpin sane nyastra.

Utsaha-utsaha sane kamargiang mangda sida matangi malih kelisanan punika nuju keberaksaraan, prasida ngicenin masa sane anyar ri sajeroning kahuripan imanusa. Budaya literasi sane kautsahayang olih I Gusti Ngurah Made Agung antuk parikrama ngwacen miwah nyurat prasida dados imba majeng ring para yowana Baline mangdane nulad utawi niru utsahan idane punika. Tiosan saking parikrama ngwacen miwah nyurat, pinaka silih tunggil apresiasi tiosan ring sajeroning kriya sastra sane karipta olih I Gusti Ngurah Made Agung, sakadi nembangan kriya sastra ida taler mligbagang daging kriya sastra ida mangdane polih suksman sastra sane utama. Tiosan punika, ngamargiang utsaha antuk adaptasi karya, transformasi, miwah sane tiosan taler mabuat. Pamekasnyane, utsaha-utsaha punika prasida ngukuhang budaya literasi sane pastika ngicenin suluh urip, kasusilaning budi, taler ngukuhang identitas miwah jati diri ring aab jagate mangkin. (BASAbali Wiki @YesiCandrika).
Balihgrafi.jpg
I.Kawentenan Aksara Bali

Nganutin kawentenan jagate, kala utawi waktu punika sida terus mamargi taler pacang wenten panglimbaknyane. Duaning asapunika patut pisan mangdane nincapang utsaha-utsaha sane satata pacang nyegjegang utawi ngawerdiang. Minakadi utsaha anggen nyegjegang kawentenan kelisanan sane ngamerluang utsaha marupa dokumentasi maruka keberaksaraan krana kawentenan informasi ring sekancan kelisanan punika sida katamiang. Aksara punika suksman ipun nenten prasida kaicalang, sane pinaka symbol utawi pralambang basa. Nganutin sakadi asapunika, Aksara punika madue kawigunan sane tanpa wates ri sajeroning kahuripan I manusa. Tiosan ring punika, aksara taler prasida dados sarana anggen ngelingin kawentenan peradaban I manusa ring jagate sane marupa lambang.

Para krama Bali ngelinggihang Aksara punika ring genah sane pinih utama ri sajeroning kebudayaan Bali. Indiki puniki taler pateh sakadi pikayunan silih sinunggil budayawan miwah sastrawan ring Bali, inggih punika Ida Wayan Oka Granoka Gong. Aksara kabaos Makuta Mandita, sane suksman nyane aksara pinaka mahkota budaya indike puniki sane sida dados sarana anggen mendokumentasikan tur maning ngawerdiang kebudayaan Bali.

Kawentenan kebudayaan sane utama punika kacihnayang antuk nruenang aksara. Sapunika santukan aksra Bali nenten ja wantah madue kawigunan ri sajeroning ilmu linguistik, suksman nyane wantah ring sajeroning symbol utawi lambang saking kawentenan basa lisan nanging aksara Bali taler madeu peranan Mistik sane madue pakilitan sareng kepercayaan miwah kawentenan upacara ring Bali minakadi kawentenan Kajang miwah Rajah. Ri sajeroning mistik punika, aksara Bali sampun kadadosang utawi terformulasi dados Kajang miwah Rajah sane kauripang nganggen mantra-mantra suci punika santukan madue urip tur maning magis. Makaklih kawentenan punika, sane sida ngembasang pah-pahan aksara Bali manados aksara biasa, inggih punika kabaos Wreastra miwah aksara Suci utawi modre miwah wijaksara. Punika manut pah-pahanbapak Prof. Dr. I Gusti Ngurah Bagus sane kaketus saking buku zprof. I Gst. Ngr. Nala (2006).

II. “Baligrafi”: Utsaha Ngawerdiang Kawentenan Aksara Bali Aksara Bali sane nganutin panglimbak nyane setata madue genah miwah kawigunan sane utama ri sajeroning masyarakat Bali. Indike puniki mabukti ri sajeroning kawigunan aksara Bali sane nyansan mabinayan utawi mauwah. Panglimbake punika kakawinang olih minat utawi kebutuhan sane mabina-binayan. Ri sajeroning panglimbak nyane, aksara Bali madue kawigunan linguistic miwah mistik. Kawentenan Baligrafi sane kartiang dados seni menulis aksara Bali, puniki dados silih sinunggil inovasi sane sampun nyansan kasobyahang ri sajeroning pacentokan-pacentokan sane kamiletin olih para sisia, minakadi ngawit saking sisia SMP, SMA, miwah perguruan tinggi. Kawentenan Baligrafi, manadosang aksara Bali punika dados hasil karya sane madue nilai estetis. Sakewanten, kawentenan seni melukis aksara Bali puniki sane nganggen istilah indik Baligrafi durung kacumpuang. Wenten taler para krama Bali sane mapikayunan istilah Baligrafi punika pateh sakadi istilah Kaligrafi. Kaligrafi punika mawit saking basa Yunani, inggih punika kallos ‘indah’ miwah graphein ‘tulisan’. Santukan punika kaligrafi mateges wangun tulisan sane ngulangunin utawi indah.

Kawentenan kaligrafi identik saking budaya isalam, santukan seni kaligrafi sering kaanggen ri sajeroning budaya arab. Sakewanten, kaligrafi taler ngalimbak ring negara Cina, Jepang, Amerika, taler ring panegara tiosan ring Benua Eropa. Ring Jepang istilah Kaligrafi taler kabaos Nihongo (menulis dengan indah). Kawentenan istilah Baligrafi ring Bali minab durung ketah kauningin. Sakewanten silih sinungguil kawentenan Baligrafi utawi Kaligrafi Bali puniki mabuat pisan ri sajeroning utsaha utawi inovasi sane prasida pacang nincapang para krama Bali pacang nelebang aksara Bali sane ngawit bidang seni utawi estetis nyane.

Kawentenan jenis-jenis miwah bangun (bentuk) sane kabaos Baligrafi punika makeh rupan nyane. Seni nyurat aksara Bali puniki prasida ngicenin ruang utawi genah ngengkreasikan utawi mengekspolrasi aksara Bali. Nanging mangda tetep nganutin etika miwah uger-uger sesuratan aksara Bali. Minakadi ring acara pacentokan-pacentokan Baligrafi sane kamargiang olih Dinas Kebudayaan Kota Denpasar, sane ketah nyane nganutin tema-tema, minakadi Tri Hita Karana, Puputan Badung, miwah sane lianan. Baligrafi sane nganutin tema utawi pola gambar sane ngaranayang lukisan saking seni melukis aksara Bali puniki dados mabina-binayan (variatif). Minakadi wangun keris, tokoh pawayangan sakadi Merdah, Sangut, muah sane lianan. Tiosan punika wenten taler wangun-wangun sane tiosan.

Kawentenan seni melukis aksara Bali puniki taler naanin kamargiang ring acara International Balinese Festival sane kalaksanyang olih Museum Gunarsa ring warsa 2013 sane sampun lintang. Acarane punika kamargiang ring kabupaten Kelungkung. Pamilet ri sajeroning lombane punika makeh pisan. Karya-karya Baligrafi utawi Kaligrafi Bali sane kamedalang irika makeh pisan. Lakar utawi bahan nyane wenten sane mawit saking kayu, wenten sane media kanfas lukis, wenten sane nganggen benang, plastik, daun lontar, muah sane lianan. Aksara Bali punika kasurat nganutin pola gambar miwah tema sane kabaktayang olih para pamilet. Kawentenan parikrama sakadi asapuniki, nyihnayang semangat para kramane sane sida satata ngawerdiang aksara Bali sane dados silih sinunggil kearifan lokal Bali.

III.Balisimbar: Utsaha Ngalimbakang Kawentenan Aksara Bali Kebudayaan Bali punika nentenja statis sakewanten satata dinamis. Indike puniki kacihnayang antuk inovasi saking kawentenan aksara Bali sareng kecanggihan teknologi sakadi aab jagate mangkin. Ring sajeroning era digital sakadi mangkin, aksara Bali sakadi matangi malih ri sajeroning program Komputerisasi aksara Bali sane ketah kabaosang Balisimbar. Kawentenan Balisimbar sida nangiang tur nincapang minat alit-alite ritatkala malajah aksara Bali. Ring kemajuan teknologi sakadi mangkin, masyarakat Baline sampun sida malajah aksara Bali ring Laptop, Komputer, miwah Handphone.

Ritatkala warsa 1996, Balisimbar utawi program pengetikan aksara Bali sane nganggen computer kasobyahang ring Krama Baline sami. Ngawit saking warsa punika nenten wenten sane mauwah malih. Salantur nyane ri sajeroning warsa 2005, aksara Bali kadaftarang ring sajeroning UNICODE utawi ISO 10646 tur ngalimbak nyanto swarsa 2006. SAlanturnyane pamargin aksara Bali kakaryanang program IME (cara pengetikan) anggen Microsoft windows. Punika ngawinang aksara Bali prasida dados Smart Font (Huruf Pintar) tur prasida kawigunayang. Naskah latin prasida caluh pisan kauwah dados aksara Bali, sane tata caran nyane wantah ngauwah font utawi tulisan nyane (Suatjana, 2009).

Program komputerisasi aksara Bali sane sampun kasobyahang ring masyarakat, minkadi Bali simbar B, Bali Simbar Dwijendra, miwah Bali Galang. Makatiga program komputerisasi aksara Bali punika prasida nulungin masyarakat Bali utamin nyane para alit-alite mangdane malajah tur nelebang aksara Baline sane nganggen sarana elektronik. Ring sekolah-sekolah materi Balisimbar puniki taler sampun kamargiang ring sekolah-sekolah. Sane ngawit saking sisia SMP, SMA, nyantos perguruan tinggi. Ring Dinas Kebudayaan Kota Denpasar taler sering ngalaksanayang pacentokan Balisimbar.

Kawentenan Baligrafi miwah Balisimbar prasida anggen sarana pembelajaran alternatif indik aksara Bali. Kakalih utsaha punika mangdane kaplajahin nganutin minat alit-alite makasami sane nganutin kawigunan nyane soang-soang. Makakalih utsaha puniki nyihnayang utsaha utawi upaya pacang ngawerdiang budaya Bali taler mangda terus ngalimbak aksara Bali nganutin aab jagat. Baligrafi miwah Balisimbar kabaosang utsaha sane sinergi ri sajeroning ngawerdiang miwah ngalimbakang, sane prasida ngajegang kawentenan aksara Bali tur nadosang aksara punika makuta mandita kebudayaan Bali.
Bahasa Bali sebagai bahasa ibu.jpg
Basa ibu wantah basa sane kapertama kaajahin olih sang maraga ibu ring anak alitnyane. Ngawit saking garbannyane nyantos kelih, ibu sampun mapajar kapining anak alitnyane nganggen sarana basa. Basa kabaos sistem lambang bunyi sane arbitrer nanging konvensional, madue kawigunan anggen sarana komunikasi ri tatkala mapagubugan ring masyarakat (sosial miwah budaya). Yening basa Bali kanggen piranti kapertama miwah utama ri tatkala mababosan, punika sane ngawinang basa Bali kasengguh basa ibu olih krama Bali. Kawentenan basa Bali pinaka piranti basa utama sane kanggen mababaosan kantun akeh kapanggih ring desa-desa. Sakewanten, ring kota sane kabaos heterogen sakadi ring Denpasar, basa Bali pinaka sarana anggen mababosan nyansan rered karasayang. Indike puniki sangkaning makudang-kudang parindikan, inggih punika pawiwahan beda budaya, seringan nganggen basa Indonesia kalawaning nganggen basa Bali (sakadi ring wewidangan akademis miwah acara formal), taler wenten penampen yening nganggen miwah malajah indik basa Bali nenten pacang mabuat santukan nenten akeh prasida ngamolihang merta yening saihang kapining malajahin basa asing.

Ri tepengane sane mangkin, kawentenan basa daerah utawi basa ibu sampun karasayang nyansan rered kanggen ring masyarakat. Sakadi sane munggah ring Koran Kompas duk Bulan Juni warsa 2020 sane sampun lintang, kabaosang wenten solas basa daerah sane sampun punah utawi nenten malih kanggen mababaosan olih krama sane nuenang basa daerah punika, sakadi sane magenah ring Papua, Maluku, miwah Maluku Utara. Salanturnyane, sapunapi raris panglimbak basa Baline yening krama Baline nenten malih mababaosan nganggen basa Bali pinaka basa ibunnyane? Kawentenan basa Bali naler kasuen-suen prasida punah yening nenten malih kanggen olih krama Baline. Sapunika mawinan, para guru wisesane ring Bali ngamedalang makudang-kudang utsaha anggen nambakin pangrered basa Baline. Utsaha-utsaha punika sakadi nyiagayang penyuluh basa Bali ring soang-soang desa, sane wenten ring sajebag jagat Bali. Tiosan punika, utsaha lianan anggen nglimbakang basa Bali, inggih punika ngamedelang uger-uger rahina mabasa Bali (Wrhspati mabasa Bali) ring genah-genah formal. Sakadi ring sekolahan, instansi pemerintahan, miwah genah-genah publik di Bali. Pangaptine, uger-uger punika taler mangdane kasokong olih krama Baline. Yening selehin saking media digital, utsaha nglimbakang basa Bali puniki kacihnayang antuk akehnyane menggah kamus daring basa Bali, papan tik (keyboard) maaksara Bali, miwah sarana-sara malajah basa Bali marupa video, gambar, miwah buku-buku pelajahan indik basa Bali, taler satua sane mabasa Bali prasida kapolihang ring media daring.

Patut pisan kauningin yening basa miwah aksara Bali puniki cihna kebudayaan Baline. Ngenenin indik punika, silih tunggil guru besar Fakultas Ilmu Budaya Universitas Udayana, Prof. I Gusti Ngurah Bagus (alm) maosang yening basa punika pinaka makuta sastra Baline. Salanturnyane babaosan punika kalanturang olih silih tunggil budayawan Bali taler panglingsir Sanggar Mahabajrasandhi, Ida Wayan Oka Granoka nglanturang yening aksara Bali punika makuta mandita budaya Bali taler budi punika makuta imanusa. Yening kilitang babaosan indik basa, sastra, miwah aksara saking para ahli punika , inggih punika basa makuta sastra, aksara makuta mandita budaya, miwah budi makuta imanusa. Sapunika mawinan, nganutin baos para ahli punika kapolihang panampen becik yening jagi ngawentuk manusa sane madue budi sane sadu gunawan,. Sapunika mawinan, cihna kalokalann antuk basa miwah aksara Bali punika mautama pisan katelebin olih alit-alite ngawit saking alit. Kawentenan kulawarga, utaminnyane sang maraga guru rupaka madue pabuat sane kalintang utama pacang ngicenin alit-alitnyane pangajah-ajah indik pendidikan karakter. Sapunika mawianan, kawentenan kulawarga pinaka genah utama sane pacang nglimbakang kebudayaan Baline mabuat pisan, sane prasida ngawangun karakter alit-alite pamekas karakter bangsa.

Pendidikan karakter punika pinaka utsaha ngicenin pangajah-ajah alit-alite (para yowanane) antuk tutur-tutur utama ring sajeroning kahuripan, nangiang miwah ngupapira kawagedan sane kadruenang olih alit-alite, taler ngajahin alit-alite mangda urati ring palemahannyane. Sapunika mawianan, pendidikan karakter punika sapatutnyane ngawit saking kulawarga, utaminnyane ajah-ajahan saking guru rupakannyane (reramannyane) sane prasida ngicenin piteket-piteket, taler imba laksana sane patut katulad olih pianaknyane. Tetujon pendidikan karakter puniki mangdane prasida ngwangun jati tatwa (jati diri) para yowana sinah prasida minayang panglalah becik kalawan kaon ring aab jagate sakadi mangkin, madue budi sadu gunawan, taler prasida uning indik sane kaptiang utawi kabuatang ring kahuripannyane.

Basa Bali pinaka akah pendidikan karakter sajeroning pakilitannyane ring budaya Bali. Indike puniki sangkaning basa bali pinaka sistem, madue uger-uger mabasa sane kawastanin anggah-ungguh basa Bali. Kawentenan anggah-ungguh basa Bali ngawinang basa Baline kabaos unik santukan sangkaning kawentenan anggah-ungguh basa Bali, prasida ngicenin alit-alite pangajah-ajah indik tata krama mabaos. Salanturnyane basa Bali kabaos unik sangkaning madue aksara Bali. Aksara Bali nyihnayang kaluihan budaya (peradaban budaya yang tinggi). Tiosan punika, basa Bali kabaos unik sangkaning madue makudang-kudang kosa basa, sakadi kruna ‘makan’ ring basa Indonesia yening terjemahang ring basa Bali, inggih punika ‘neda’, ‘ngamah’, ‘ngaleklek’, ‘madaran’, ‘nunas’, ‘ngajeng’, ‘ngrayunang’. Kawentenan uger-uger mabasa Bali utawi anggah-ungguhin mabasa Bali sajeroning pakilitannyane ring budaya Bali ngenenin indik tata susila (etika dan sopan santun) taler nincapang pangrasa ritatkala mapagubugan ring masyarakat. Sapunika mawinan, ngwangun rasa tresna ring basa daerah (basa Bali ring sajeroning basa ibu), punika utsaha utama nglimbakang budaya Baline.
Demo.jpg
Demo utawi unjuk rasa indik UU Cipta Kerja duk bulan Oktober warsa 2020 sane lintang, ngawinang akeh mediane nyiarang yening nenten kidik para yowanane nyarengin demo, sane boya ja wantah wenten ring ibu kota negara, sakewanten wenten naler ring genah-genah tiosan ring Indonesia. Tiosan punika, ritatkala para polisine ngamargiang interogasi, para yowanane nenten uning indik napi sane dados bantang pikobet ritatkala nyarengin demo. Nganutin kawentenane punika, akeh kramane mapakayun yening para yowanane sane nenten prasida ngiket indriannyane wantah nuut, utawi parikramane punika wantah kadadosang galah ngicalang rasa waneh santukan pandemi sane nenten puput kantos mangkin. Napi malih laksana sane grasa-grusu, madue rasa uning sane ageng, taler seneng ring parindikan anyar leket pesan ring para yowanane. Sujatinne, demo sane kaaptiang mamargi landuh punika kapuputang antuk rusaknyane genah-genah umum sane ngawinang negarane rugi.

Parilaksana para yowanane punika manados pikobet sane mabuat pisan ngenenin indik yowane negara Indonesia. Sakadi sane wenten ring sajeroning carita runtuhnyane Kerajaan Dwarawati sane munggah ring teks sastra Mosala Parwa inggih punika parwa ane pinih bawak ring Astadasaparwa. Carita indik Kerajaan Dwarawati ring parwa sane kaping nenem punika kakawitin antuk carita yowana Wangsa Yadu inggih punika Arya Samba miwah Sang Wabru sane mapi-mapi dados alaki rabi ritatkala nyambut sapangrauh tetiga wiku ring Dwarawati. Tetiga wiku punika, inggih punika Resi Wiswamitra, resi Kanwa, miwah Dang Hyang Naradha. Santukan mrasa meled uning indik kasidhian para resi, Sang Arya Samba mapi-mapi nyamar dados anak istri taler Sang Wabru manados rabinnyane. Antuk rasa sumbungnyane, para yowane Wangsa Yadu puniki mapikayun yening napi sane kalaksanayang punika kasuen-suen pastika kicen pangampura santukan sampun sering ngwantu para pandita. Ritatkala para wiku sampun rauh ring Dwarawati, Arya Samba miwah Sang Wabru raris matur taler nunas kapiolasan ring para wiku mangda kicen oka. Indike punika rari kauning olih para wiku. Brangti para wiku sami santukan rumasa kabogbogin olih Arya Samba okan Ida Sang Prabu Kresna sane maha wicaksana.

Pamastu saking sang wiku sidhi pisan. Napi sane kabaosang pastika nadi. Wangsa Yadu ring Kerajaan Dwarawati ngamangguhang pralaya sangkaning laksana nenten patut saking para yowanane. Pamastu raris kaucapang olih sang wiku, inggih punika yening Arya Samba jakti-jakti mobot taler ngembasang palu wesi sane sida ngursak sami Wangsa Yadu, sajabaning Prabu Kresna miwah Baladewa sane nenten keni pamastu. Prabhu Kresna miwah Baladewa uning yening pamastu punika nenten prasida kaicalang. Ida sareng kalih raris nenten purun ngicalang pamastu sang wiku.

Nganutin laksana sane kamargiang olih Arya Samba miwah Sang Wabru ring carita punika, madue suksmam utama ngenenin indik laksana idup para yowanane ritatkala nglintangin aab jagat sakadi mangkin. Kruna muda ring basa Jawa Kuna maartos tambet, punika mawinan tuntunan kabuatang pisan ring sajeroning kahuripan. Silih tunggilnyane, indik laksana ngwangiang anak sane lingsir utawi sang sane maraga guru, napi malih sane maraga suci. Laksana nyapa kadi aku ritatkala kantun muda, punika silih tunggil meseh ring raga sane patut kaicalang. Arya Samba miwah Sang Wabru nenten prasida ngasorang mesehidane. Punika mawinan karma sangkaning laksana mogbogin para brahmana pacang kakeniang. Sakadi sane menggah ring Kakawin Nitisastra, yening laksana nyalung-nyaluh baos ida sang mraga brahmana, sastra-sastra, taler nyalung-nyalung baos sang mraga guru prasida ngrauhang kasengsaran ngraris padem.

Ring sajeroning demonstrasi sane rusuh, kawentenan para guru utaminnyane guru rupaka miwah guru wisesa sedek katureksain. Ring sajeroning kawentanane punika, para guru rupaka kaaptiang madue kawagedan ritatkala ngupapira anak alitnyane pinaka swadharmannyane majeng ring anak alitnyane sinah prasida nlintangin kasengsaran urip. Salnturnyane, Nitisastra mosang yening ngajahin anak alit punika patutne anut ring sajeroning yusannyane. Sutasasana, inggih punika anak alit sane kantun mayusa limang warsa patut kaupapira sakadi raja, saptangwarsa ritatkala mayusa pitung warsa patut kaajahin nuut raos, sapuluhing tahun inggih punika anak alit patut kaajahin ngwacen, sodasawarsa inggih punika enem welas warsa patut kadadosang sakadi prakanti saha mangda alon-alon nyihnayang kaiwangannyane, wus putra suputra inggih punika yening sampun madue anak alit patut kacingakin manten taler ngicenin imba anggen paplajahan. Ngajahin anak alit ngawit saking kulawarga nenten ja dangan. Uning ring sajeroning yusannyane, napi sane kabuatang, taler napi kawagedan anak alit manados silih tunggil palajahan sane kicen mamargi antar, ngraris sampun sayaga dados krama ri pungkur wekas.

Yowana ring babaosan puniki, kaaptiang dados anak alit sane sadu gunawan majeng ring guru rupakannyane. Maosang indik putra suputra, Abhimanyu ring carita mahabarata patut kanggen imba sane patut. Abhimanyu, okan Sang Arjuna miwah Subadra ritatkala kantun anom kajahin olih Sang Krisna, punika mawinan ajah-ajahan utama sane kadasarin antuk dharma sida kapolihang olih Abhimanyu. Tiosan punika, duk ida kantun nyeneng ring garban biangnyane, ida sampun kaajahin kaweruhan indik ngentasin formasi perang Cakrabyuha saking ajinidane. Sakewantten, utsaha Sang Abhimanyu mela negara miwah dharma punika puput, ritatkala ida seda ring rananggana Kuruksetra sakantunne mayuse nenem welas warsa. Yadiastun, ida Saang Abhimanyu kasor, ida nenten naanin magingsir saking ranang gana nyihnayang kaprawiran sang ksatria. Kaweruhan sane kicen olih sang mraga guru rupaka ngawit saking garba pinaka silih tunggil ngembasang putra-putri sane suputra. Embasnyane para-putra sane utama taler ngamolihang ajah-ajahan sane patut ring kulawarga sida ngwantu nginggilang kadigjayang panegara.
Ekalawya.jpg
Ngamargiang kahuripan ring aab jagat sane kabaos masa kali puniki nenten ja dangan. Santukan, ring masane puniki, kawentenan jagat prasida nglahlahin parilaksana imanusa pinaka daging jagate. Kocap kabaosang, para jana utawi manusane ring masane punki pacang nangkepin sahananing kasengsaran. Sakewanten, dharmane kantun wenten ring jagate, yadiastun prasida raris kalahlahin olih kaprawesan jagat, sakadi nyandalain, drenggi, loba, nyakitin anak tiosan, taler ngawinang anak tiosan keni sengsara. Kruna kali mawit saking basa Sansekerta sane maartos yuga utawi masa sane kapat. Panglalah masa kali puniki prasida karasayang olih makasami para janane. Sakadi pikobet sane wenten ri tatkala mapagubugan, inggih punika nyiarang gatra sane ten patut (hoax), doleg kapining anak tiosan sakadi sane munggah ring media-media sosial, korupsi, miwah laksana uripwesi sane ngawinang cidra ring sajeroning angga sarira miwah ring pikayunan. Yening selehin saking pikobet sane wenten, pikayunan utawi buddhi cita imanusa punika pinaka akahnyane. Utsaha sane kanggen nambakin panglalah kaon ri tatkala mapagubugan, inggian punika para yowanane sane pacang nglanturang prayojanan bangsa Indonesiane, pinaka tetujon utama nabdabin laksana maparajana sane sida ngarepin kawentenan masa sane sampun ngawit saking alit.

Mangda prasida ngarepin kawentenan masa, santukan punika merluang utsaha-utsaha sane prasida ngawinang para janane ngunadika ring sajeroning tata titi utawi kewentenan jagat sane terus ngalimbak. Ring pangawit warsa 2020 sane lintang, wenten utsaha anyar ring sajeroning aguron-guron sane kamanggalain olih Bapak Menteri Republik Indonesia Nadiem Makarim, indik mahardikaning aguron-guron utawi kabaos “merdeka belajar”. Utsaha puniki matetujon mangdane para janane, madue pikayunan sane mahardika. Pamekasnyane, majeng ring para guru ngenenin indik pula-pali aguron-guron taler majeng ring sisia ngenenin indik ngamolihang kaweruhan. Maduluran antuk utsaha puniki, madue tetujon sane patut miwah utama, inggih punika Bangsa Indonesia sedek mautsaha ngembasang para yowana inggil sane waged, maderbe jati tatwa, madue guna-gina, miwah kasusilaning budi.

Yening selehin saking kawentenan utsaha “merdeka belajar” sane katuju majeng ring para sisia utawi yowanane indik pikayunan sane mahardika anggen nglimbakang guna kaya, patut nulad utsaha Ekalawya sakadi sane mungah ring cerita Adiparwa. Ring kriya sastra puniki, iraga polih sasuluh urip yening Ekalawya sane pinaka putra saking Sang Hiranyadhanuh madue pikayunan sane ageng pacang malajah utawi mapaguron-guron kapining Guru Drona. Ekalawya sampun uning yening Drona punika guru sane ngajahin ilmu panah, sane dados gegilihan utama Ekalawya. Santukan Guru Drona naanin mapaguron-guron ring Sang Ramaparasu. Sakewanten, Ekalawya nenten kanggeanga olih Guru Drona dados sisiannyane santukan Ekalawya mawit saking wangsa Nisada utawi juru boros (Hana ta sang Ekalawya ngaranya, anak sang Hiranyadhanuh, ya tahyun mangajya ri Dang Hyang Drona, ndatan tinanggap nirapan Nisadaputra).

Tiosan punika taler ambek ageng Ekalawya jagi mapaguron-guron ring Guru Drona tamis-tamis ical ri tatkala Guru Drona sampun katunasin mangdane dados guru majeng ring para ksatria ring Hastina Pura. Sakewanten, antuk gebrasan idep sane tegeg utawi teguh, Ekalawya makarya patung Drona, nglantur antuk pikayunannyane sane uleng ring patung punika, ajah-ajahan saking Guru Drona indik ilmu panah prasida kapireng olih Ekalawya. Punika raris sane ngawinang Ekalawya waged nganggen panah santukan baktinnyane sane sujati majeng ring gurunnyane (Mgawe ta ya Drona pratima, manggalanyan pangabhyasa dhanurweda. Mogha ta widagdha de ning bhatinya ring guru). Pahan cerita puniki, nyihnayang kawentenan utsaha mahardikaning aguron-guron (merdeka belajar) sane kamarging olih Ekalawya, anggen nincapang guna-ginannyane. Ekalawya uning ring guna sane wenten ring anggannyane, raris antuk kasujatian pikayunannyane maoaguron-guron antuk sarana patung pinaka simbul gurunnyane, Ekalawya prasida ngamolihan ginannyane indik nganggen ilmu panah. Kocap kabaosang, sapa sira sane setata mautsaha ngincepang idep (pikayunan) antuk kateleban, sinah prasida ngamolihang napi sane dados kaaptiang.

Ngenenin indik mapaguron-guron nenten ja wantah indik genah miwah galah. Pateh sakadi kawentenan jagat sakadi mangkin, ri tatkala wenten sasab marana (pandemi covid-19) sane nenten ical ngawinang para sisiana nenten ngranjing ka sekolah taler malajah manut galah sane kacumponin ring sekolahan. Kawentenan uger-uger indik ngwatesin pagubugan (social distancing), ngawinang para sisiane malajah ring jero, puri, griya, utawi pakubon soang-soang. Ring sajeroning kawentenane kadi punika, yening selehin ring cerita Ekalawya, para sisia kaptiang mangdane madue rasa jengah taler teleb ri tatkala malajah antuk kakirangan sane kakeniang. Ekalawya uning guna sane wenten ring anggannyane santukan punika Ekalawya percaya yening sahananing jadma maderbe kabebasan malajah pinaka mahardika sajeroning aguron-guron, anggen nincapang gunagina ring angga. Ring masane kadi puniki, malajah saking pakubon soang-soang utawi nenten prasida kacunduk sareng para guru ring sekolah antuk media daring taler prasida ngamolihang ajah-ajahannyane, miwah nenten malih ngaryanin patung guru pinaka simbol sane ngicenin tuntunan sakadi Ekalawya.

Santukan punika, wenten tigang parindikan sane patut kasuksmayang saking cerita Ekalawya ri tatkala malajah. Sane kapertama, Ekalawya malajah ngaraga wantahantuk tuntunan maya saking Guru Drona punika sane gawinang Ekalawya sida daos juru panah. Kaping kalih, cerita puniki nyihnayang yening rasa teleb malajah punika metu sangkaning pikayunan. Aguron-guron sane mawit saking pikayunan para sisiane (syudent center learning) sakadi Ekalawya sampun mapikolih. Sane kaping tiga, wenten pikayunan sane erang indik guru bakti “guru susrusa” saking Ekalawya sane prasida katulad tiru ring masane mangkin. Sangkaning rasa bakti punika embahan kaweruhanne prasida kapolihang pinaka sunar kahuripan. Yadiastun ring cerita Mahabarata, Arjuna kabaos ksatria pamanah sane pinih luih, sakewanten para pangwacen kriya sastrane puniki setata eling yening salampah laku Ekalawya pinaka sisia sane pinih luih (@YesiCandrika BASAbali Wiki)
Wikithon.jpg
Ri tatkala para yowanane ngamargiang piteket guru wisesa indik ngawatesin pagubugan (social distancing) sangkaning sasab marana Corona (Covid-19) sane nibenin jagate sami, BASAbali Wiki nagingin galah inucap antuk ngamargiang Wikithon. Wikithon inggih punika lomba ngripta taler ngunggahang lengkara-lengkara mabasa Bali ring kamus daring BASAbali Wiki. Lomba Wikithon sane sampun kamargiang kaping kalih duk warsa 2019 puniki, kamargiang ring rahina Redite, tangal 29 Maret 2020. Acara sane mamargi ngawit galah 08.30 semeng nglantur 10.30 wengi, kepah dados nem sesi. Sane kasarengin olih 133 pamilet sane kantun ngranjing ring smp, sma, perguruan tinggi (mahasiswa) miwah masyarakat umum. Para pamilet punika mawit saking Denpasar, Badung, Tabanan, Karangasem, Klungkung, Buleleng, miwah Gianyar. Tiosan punika, wenten naler semeton Bali sane magenah ring Thailand nyarengin acarane puniki. Sane pinih mautama, acara puniki prasida mupulang 1.971 lengkara basa Bali saking para pamilet.
      Sadurung Wikithon puniki kakawitin, Ketua Dewan Pembina Yayasan BASAbali Wiki inggih punika Drs. I Gde Nala Antara, M.Hum ngicenin sambrama wacana majeng ring para pamilet sami saking media daring. Dane maosang, rasa angayubagia santukan akeh pamilet sane kayun nyarengin acarane puniki. Duk punika, ketua dewan pembina Yayasan BASAbali Wiki taler mapangapti, dumugi malarapan antuk acara ngranjingang lengkara-lengkara basa Bali ring kamus BASAbali Wiki, basa Bali druene prasida ajeg, lestari, tur werdhi anut ring panglimbak jagat.
      Manggala prawartaka acarane puniki, I Kadek Widiantana, S.Pd.,M.Pd naler mapangapti mangdane nyansan akeh krama Baline sareng-sareng nincapang rasa sutindih ring kawentenan basa Bali pinaka basa ibu krama Baline. Tiosan punika, malarapan antuk lomba Wikithon sane mapiranti media daring (online), basa Bali kaaptiang mangdane nyansan raket ring sajeroning para yowanane (generasi muda) taler sida setata kaanggen sarana mababaosan. Pangaptin tiosan majalaran antuk lomba puniki, basa Bali sane kaunggahang ring media daring prasida dados sarana dokumentasi digital, pamekasnyane, mangdane basa Baline prasida nglimbak kapungkur wekas. Dane taler maosang acarane puniki prasida mamargi sangkaning wantuan makudang-kudang sponsor, sakadi Waterboom, Sorga Bali Chocolate, United in Diversity, Matt’s Burger, Italian Riviera Restaurant and Bar, Taco Beach Grill, miwah Puri Konveksi.
      Wikithon sane kamargiang warsa 2020 puniki ngamolihang para jayanti sane kapah dados kakalih. Sane kapertama, para jayanti sane prasida ngripta lengkara akeh taler patut ring sajeroning pasang aksara Bali latin, tata basa, miwah anggah-ungguhing basa Bali. Para jayanti punika, inggih punika Dharma (saking Badung), Krismantara (saking Denpasar), Weda (saking Singaraja), Dharma (saking Badung), Ayumi (saking Denpasar), miwah Jayanta (saking Singaraja). Sane kaping kalih inggih punika para jayanti sane sampun ngranjingang lengkara pinih akeh. Para jayanti punika, inggih punika Dharma (saking Denpasar), Bayu (saking Tabanan), Indah (saking Singaraja), Krismayanti (saking Badung), Weda (saking Singaraja), miwah Krisna (saking Denpasar). 

Silih tunggil mahasiswa Sastra Bali Universitas Udayana sane dados jayanti lomba Wikithon warsa 2020, inggih punika I Made Adi Krismantara maosang, acara lomba sakadi puniki mabuat pisan. Santukan, prasida nagingin galah malajah jumah ri tatkala wenten pangarah-arah saking guru wisesa indik nambakin panglalah sasab marana (virus corona) antuk meneng ring puri, griya, utawi pakubon soang-soang. Tiosan punika, majalaran antuk lomba sakadi puniki prasida nincapang kawagedan mabasa Bali, utaminnyane ngenenin indik tata basa miwah anggah-ungguh basa Bali. Asapunika taler, lomba puniki prasida ngicen galah malajahang angga mangda satata pratiaksa miwah anut ring galah sane sampun kacumawisang ritatkala ngripta lengkara basa Bali sane kaungghang ring media daring. Dane naler mapangapti mangdane acara lomba Wikithon puniki prasida mamargi nyabran warsa.

Acara lomba Wikithon BASAbali Wiki sane mamargi kirang langkung arahina puniki, raris kapuputang antuk nyukserahang hadiah majeng ring para jayanti sane marupa jinah, voucher, miwah cihna yasa lianan. Saking acarane puniki, iraga prasida nyuksmayang utsaha nglestariang basa Bali ring masane puniki taler becik pisan maprakanti ring panglimbak teknologi digital. (@YesiCandrika BASAbali
Tumpek kandang (wewalungan).jpg
Para sujana sane sampun wikan ring wewidangan kesehatan kantun mautsaha ngarereh miwah ngripta tamba anggen nambakin kawentenan sasab marana Corona utawi Covid-19. Tiosan punika, kawentenan sasab marana puniki ngranayang akeh para janane ring sajebag jagat padem. Panglalah sasab marana puniki boya ja wantah ri sajeroning baga kesehatan. Sakewanten, sampun ngalalahin sahananing kahuripan i manusa, inggih punika ring wewidangan ekonomi, pariwisata, pendidikan, miwah sane lianan.

Wiwilan sasab marana Corona utawi Covid-19 nyantos mangkin durung janten kauningin. Sakewanten, akeh nyane pikobet sangkaning sasab mara Corona utawi Covid-19 ri sajeroning kauripan i manusa, ngawinang akeh anake sane mautsaha uning ring wiwilan kawentenan sasab marana puniki. Silih tunggil nyane inggih punika sarwa pasu (buron) sane dados panangkan wit sasab marana puniki. Ri sahananing media daring maosang, yening para sujanane malomba-lomba ngarereh buron sane dados panangkan sasabe puniki. Inggih punika kawentenan lelawah sane kabaosang dados wit panglalah sasab. Tiosan malih, buron sakadi ula (lelipi) miwah kleih (trenggiling) naanin kabaosang dados panangkan sasab marana sane ngawinang i manusa sungkan nyantos padem.

Sahananing buron sane kabaosang ri tatkala masan pandemi puniki, kauratiang pisan olih para janane. Tiosan punika, agama Hindune ring Bali sampun saking nguni madue tata cara pacang nginggilang kawentenan buron, utaminnyane ingon-ingon inggih punika sarwa buron, sato, mina, paksi, patik, kebo, aswa, banteng, asti, miwah bawi. Sarwa buron punika karastitiang miwah kakaryanin upakara nyabran ngenem sasih nepek ring rahina Saniscara Klion wuku Uye. Ri sajeroning pamargi upacara Tumpek Kandang utawi Tumpek Uye puniki, patut kasuksmayang sakadi sane sampun munggah ring Lontar Sundarigama inggih punika ngarastitiang sarwa sato taler nunas kaslametan majeng ring Sang HYang Rare Angon (astawakna ring sanggar, mangarcana ring Sang Hyang Rare Angon). Napi sane ngawinang sembahe katur majeng ring Sang Hyang Rare Angon? Indike puniki samun kabaosang ring Sundarigama yening manusane wenang nunas panugrahan saking Sang Hyang Rare Angon, nganutin panumadian i manusa, yening sarwa paksi, ulam, miwah sarwa buron sane tiosan punika prasida karuruh ring anggan i manusa. Angga i manusa kawangun antuk wewalungan sane sujatinnyane panrestian Sang Hyang Rare Angon sane nyrewadi ring anggan manusane (rikang wang wěnang mamarid ring Sang Hyang Rare Angon, twi tatwayan ing manusa, ikang paksi sato mina ring raganta kapraktyaksaknanta, apan raganta walungan ing śarīra twi tatwaya Sang Hyang Rare Angon, sira umawak uttama ning śarīranta). Nganutin kawentenan lontar Sundarigamane punika, kawentenan upacara Tumpek Kandang utawi Tumpek Uye nginggilang burone ri sajeroning kahuripan i manusa. Utaminnyane, ring anggan manusane. Sahananing buron sane kabaos patik utawi ingon-ingon madrebe swadharmanyane soang-soang anggen ngupapira kawentenan jagat. Sakadi kawentenan Singa (Kesari), sane madue swadharma ngraksa alas mangda nenten kausak-asik olih i manusa. Sakadi sane sampun munggah ring Kakawin Nitisastra, singhā raksakaning halas halas ikāngrakṣakeng hari nityaśa/ singhā mwang wana tan patūt paḍa wirodhāngdoh tikang keśari/ rug brāṣṭa ng wana denikang jana tinor wrěkṣanya śirņāpadang/ singhānghöt ri jurang nikiang těgal ayūn sāmpun dinon durbala (singa punika sang sane ngraksa alas, sakewanten ipun taler karaksa olih alas, yening alas punika jagi karusak olih i manusa, makasami tarune kaenteb, singane raris mengkeb ring jurang, ring tengahing uma kakepung ngraris kamatiang). Tiosan punika, ula antuk wisyannyane prasida ngawetuang padem manusane (mreta). Sakewanten, ula antuk wisyane punika naler prasida ngicenin kahuripan (amreta) ring kahuripan i manusa. Ri sajeroning teks Adi Parwa ritatkala ula (naga) jagi nginem mreta sane kapolihang olih Garuda, para ulane raris mersihin awak. Sakemaon, ri tatakala sampun rauh ring genah ngambil amrta, Sang Hyang Indra sampun dumunan ngambil amrtane punika. Raris, ri tatkala amrtane punika kakeberang, wenten amrta sane ngetel ring muncuk ron ambengane. Punika raris sane kasilapin olih para nagane. Layahnyane raris kepah antuk mangan ambengan punika. Punika sane ngawinang nyantos mangkin layahnyane dwijihwa (masepak kalih) (siwak ta ya liḍahnya de ni tikṣņa ning alalang, matang yan katêka mangke dwijihwa krama nāga, maparwa ilatnya).

Cerita indik ula (naga) sane kaparik saking teks Adi Parwa puniki prasida ngicenin pangeling-eling i manusa riantukan utama pisan yening ngraketang pakilitan utawi pasawitranne ring sahananing sane karipta olih Sang Hyang Kawi. Asapunika mawinan, wenten malih cerita sane becik kanggen sasuluh ngenenin indike punika. Inggih punika cerita sane munggah ring cerita Tantri Kamandaka wenten kaceritayang indik snag brahmana sane maparab Sadnyadarma miwah pande besi sane mapesengan Suwarnangkara. Sane dados urati, ring ceritane puniki santukan Suwarnagkara nenten ngawales pitresnan ayu sang brahmana sane sampun ngicenin kapiolasan ri tatkala ipun runtuh taler maclempung ka semer sareng buron tiosan sakadi ula miwah macan. Sakewanten, ula miwah macan sane sampun katulungin punika, prasida ngawales pitresnan ayu sang brahmana punika taler prasida nylametang kahuripan sang brahmana. Wenten suluh urip sane prasida kaangen ring cerita puniki. Ri tatkala sang brahmana mikayunin indik panca sengsara sane nibenin manusa ri tatkala murip ka gumine, inggih punika becikan ngicenin kasih-asih majeng ring beburon bandingang ring manusa sane malaksana kaon taler nenten beik yening nenten nginutin tatuek para kantine duaning prasida ngawinang sengkala (Ika lěhěng masiha ring satwa, syapadi masiha ring nīca, muwah anala ning tan mangiḍěpa warah ning mitranya, bwat maněmu duḥka).

Santukan punika, nyuksmayang rahina suci Tumpek Kandang ring galahe punika mautama taler mabuat pisan, pinaka utsaha anggen ngiket tali tresna pantaraning manusa kalawan sarwa buron, sane polih pasuecan saking Ida Sang Hyang Widhi. Asapunika mawinan, jagate prasida ajeg kapungkur wekas.
Padanda Baka.jpg
Cerita lisan utawi kabaos satua ring Bali masarana antuk basa Bali, becik katelebin olih krama Baline pamekas alit-alite. Santukan basa Bali punika silih tunggil jalaran ngrajegang budaya baline. Basa Bali sane ketah kanggen ring satua Bali inggih punika basa Bali kapara utawi basa Bali Andap. Satua Bali sane nganggen basa Bali andap lumrahnyane nyatuayang indik tokoh-tokoh buron. Sakadi satua Bali sane mamurda Kambing Takutin Macan, I Kedis Sangsiah Teken I Bojog, I Tuma Teken I Titih, Be Jeleg Tresna Telaga, muah sane lianan. Tiosan punika, wenten taler satua sane nganggen basa Bali alus. Satua sane nganggen basa Bali alus ri tatkala nyatuayang indik tutur, sakadi satua Subakti Ring Guru Pengajian. Salanturnyane, wenten taler satua mabasa Bali Alus santukan nganutin tokoh-tokoh sane wenten ring carita sakadi tokoh pandita sane ngranjing ring satua Katuturan Yuyu Malaksana Melah, Pandita Baka, miwah sane lianan. Kawentenan basa bali Alus yening selehin saking tema panji, sakadi I Dempu Awang, Raden Galuh Gde, Galuh Anom, Ki Dukuh Sakti, sane nganggen sarana basa Bali Alus ring sajeroning bebaosannyane. Manut kawentenan basa ri sajeroning satua Bali, alit-alite sinah sida prasida caluh malajahin indik anggah ungguhin utawi sor-singgih basa Bali.Yening selehin, basa Bali kantun kauningin olih alit-alit sami utamin nyane basa Bali kapara. Sakewanten, sane nyansan rered utawi nenten kauningin olih para yowanane, inggih punika tata titi nganggen basa Bali Alus. Sakadi basa Alus Mider, Alus Sor, Alus Madya, miwah basa Alus Singgih. Basa Bali Alus wantah kamargiang ring acara formal, luire ring sekolah, pasangkepan, miwah sane lianan.

Satua punika kawedar antuk tradisi sane kawastanin masatua sane ketahnyane katuturang saking irerama kapining pianaknyane. Sakewanten, ring aab jagat sakadi mangkin, tradisi masatua sampun nyansan rered kamargiang. Sapunika mawinan, wenten makudang-kudang utsaha saking guru wisesane pacang nangiang malih tradisi masatua. Sakadi ngamargiang lomba-lomba ring acara Pesta Kesenian Bali, acara Bulan Bahasa Bali, miwah acara Pekan Seni Remaja sane mamargi ngawit saking desa, nglantur ring kota taler soang-soang kabupaten. Majalaran antuk tradisi masatua kaaptiang mangdane para rerema utawi guru rupaka setata eling ngajahin anak alitnyane indik kasusilan budi pamekas kautaman basa Baline. Tiosan punika, kaaptiang mangdane dados panglalah indik sasane becik sane sida katulad. Ri tatkala sang sane masatua prasida ngawetuang wirasa utawi semita nganutin tokoh-tokoh sane kawacen, sinah sang sane mirengang seneng, nglantur ngamolihang suksma satua sane kapirengang. Tiosan punika, kawentenan palajahan satua Bali ring sekolah miwah ring media daring prasida ngalimbakang malih kawentenan satua Baline, pinaka silih tunggil jalaran ngrajegang budaya Bali.

Basa Bali Ri Sajeroning Cerita Tantri Kawentenan satua ring sajebag Bali makeh pisan, napi malih ring desa-desa sane pinaka ceciren utawi kearifan lokal krama Baline. Tema utawi unteng ceritanyane naler makeh pisan. Silih tunggil tema cerita inggih punika indik manusa sibak (manusia sigaran), sakadi satua-satua sane kapupulang olih Hooykass duk warsa 1948, sane munggah ring bukunnyane mamurda Balische Verhalen van den Halve. Tiosan punika, tema utawi unteng cerita indik buron kaparik saking cerita-cerita Tantri. Satua-satua sane wenten ring Cerita Tantri taler sampun munggah ring buku ajah-ajahan miwah kanggen materi utama ri tatkala lomba-lomba masatua Bali. Sakadi sane sampun kauningin, Tantri punika wantah wastan jatma sane listuayu. Ajinnyane mapesengan Patih Bendeswarya. Dyah Tantri kaanggen rabi olih Ida Sang Prabhu Eswaryadala. Cuteting carita, tokoh Ni Dyah Tantri nyabran wengi masatua indik kawentenan buron, jadma, miwah raksasa. Carita-caritane punika makilitan, dados nyane nyabran wengi satua-satuane punika kasambungang. Puniki santukan Cerita Tantri kabaos cerita manyerita (cerita yang sambung menyambung).

Carita tantri puniki mawit saking India sane kawastanin Panca Tantra. Carita tantri punika taler nglimbak ring panegara siosan ring sajebag jagate, sakadi ring Syra Kuna sane kawastanin Kalilag va Dimnag, ring panegara Arab kawastanin Kalilah Va Dimnah, ring Cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia, Kantrai. Carita tantri taler sampun kasurat ngangge basa Yunani, minkadi Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Prancis, Jerman, Belanda, miwah sane lianan. Ring basa Melayu carita tantri puniki kawastanin Hikayat Panca Tandran. Ring Bali carita utawi satua Tantri puniki mamurda Dyah Tantri utawi Ni Dyah Tantri (Pasek, 1999). Akeh nyane kapanggih murdan-murdan Cerita Tantri ring sajebag jagat, nyihnayang yening satua-satua sane munggah ring cerita punika madue cecerin sane mabuat pisan kauningin. Ceciren cerita-cerita Tantri punika kaambil saking unsur intrinsik inggih punika indik penokohan. Duaning asapunika ceciren Cerita Tantri wenten tetiga, inggih punika Nandhaka Harana, Mandhuka Harana, miwah Pisaca Harana. Satua utawi cerita tantri sane mamurda Nandhaka Harana nyaritayang indik beburon sane masuku pat, sakadi macan, kambing, cicing, jaran, sampi, muah sane lianan. Mandhuka Harana inggih punika tantri sane nyaritayang indik sarwa paksi utawi kedis sakadi titiran, kukur, blatuk, miwah sane lianan. Pisaca Hrana inggih punika nyaritayang indik manusa utawi raksasa. Manut panampen bapak I Ketut Curik ring tulisan dane sane mamurda Artos Kidung Tantri, irika kabaosang indik Tri Tantri, inggih punika (1) Kidung Tantri Nandaka Harana sane kawangun olih Ida Nyoman Pidada duk warsa 1630 utawi 1728 masehi, (2) Kidung Tantri Manduka Prakarana olih I Gusti Made Tengeb, miwah (3) Kidung Tantri Pisaca Harana kawangun olih Ida Pedanda Made Sidemen duk warsa saka 1860-1866 utawi 1938-1944 masehi.

Carita- carita sane ngranjing kabaos Carita Tantri ring Bali, bebaosannyane ketah nganggen basa Bali Alus. Cerita Tantri sane kapupulang olih bapak I Made Pasek sane mamurda Buku Carita Tantri (1999), makehan kamargiang nganggen basa Bali Alus. Sakadi Satua I Kedis Manyar, Satua Prabu Singa Lan Sampi Jagiran. Silih tunggil Satua Tantri sane kasub kauningin inggih punika Katuturan Yuyu Malaksana Melah. Cerita puniki maosang indik I Yuyu sane polih kapiwelasan olih Ida Padanda tur kauripang. Ri tatkala punika, wenten ula ageng jagi mademang Ida Padanda. Cuteting carita, irika I Yuyu sida ngawales kapitresnan Ida Pdanda. Indik basa Alus sane munggah magenah ring pangawit cerita, “Sane riin weten reke yuyu padem, kaurip antuk Ida Padanda”. Kawentenan basa Bali Alus ri sajeroning carita prasida kacingakin ring sajeroning kruna-krunannyane. Kruna-kruna punika, sakadi kruna pengentos jadma (kata ganti). Yening maosang Ida Padanda, kruna sane kanggen ‘merem’. Kruna merem sinah pisan nyihnayang basa Alus Singgih. Imba tiosan inggih punika ngenenin indik kruna kria tiosan, inggih punika ‘matur’ sane kaanggen ri tatkala Yuyu matur kapining Ida Padanda. Kruna ‘matur’ ngranjing ring soroh kruna basa Alus Sor. Punika sane kanggen olih I Yuyu ri tatkala kacunduk Sang Pandita. Salanturnyane, nganutin kawentenan lengkara, sakadi kawentenan kruna kria ‘padem’ kanggen ring lengkara sakadi,”Padem reke I Gagak”. Kruna ‘padem’ kanggen, santukan maosang lengkara mabasa Alus. Sapunika mawinan, kruna sane kanggen boya ja ‘bangka’ utawi ‘mati’, ri tatkala maosang buron. Tiosan punika, kruna aran ‘lelipi’, ring carita kagentosin antuk kruna ‘ula’. Kruna ‘ula’ puniki kawastanin basa alus mider. Sakadi sapunika indik kawentenan basa Bali Alus sane kaanggen ring Cerita Tantri. Punika mawinan, satua-satua Bali patut pisan kauningin miwah katelebin pinaka silih tunggil sarana anggen malajah basa Bali, utamin nyane basa Alus.

Nyuksmayang Satua Pinaka Suluh Urip Nganutin basa sane wenten ring sajeroning satua Bali sampun pastika nyiriang rasa basa utawi etika mabasa ri tatkala nganggen basa Bali. Basa punika pinaka piranti anggen mabebaosan sane pacang ngicenin tetuwek indik sasana utawi kaluihan budi imanusa. Kawentenan basa sane lengut miwah kanggen ngawedarang tutur-tutur luih, kaaptiang sida nudut kayun sang sane mirengang raris sida kaanggen tetuladan. Nyuksmayang satua sane kawacen, sida ngicenin ajah-ajahan utawi tuntunan ri tatkala nuluh kahuripan. Sakadi panampen Teeuw, sastra mawit saking basa Sansekerta saking kruna ‘sas’ (kruna kria) sane maartos ‘nuntun’, ‘ngajahin, miwah kruna ‘tra’ sane maartos ‘piranti’ utawi ‘alat’. Punika mawinan, sastra maartos piranti sane kanggen ngicenin ajah-ajahan utawi tuntunan majeng ring para janane ri tatkala ngamargiang kahuripan (1984: 23). Tiosan ring daging cerita, suksman satua lumrahnyane kawedar naler ring pamuput cerita, antuk lengkara sane marupa piteket-piteket. Sakadi sane wenten ring Satua I Kambing Takutin Macan. Ring pamuput satua kabaosang sakadi asapuniki, ‘Asapunika tutur anake wikan, sampunang ampah makta raga, duaning sareng makeh ring gumine. Pikayunang dumun sadurung malaksana’. Salanturnyane, Satua Tantri sane mamurda I kedis Manyar becik pisan kasuksmayang. Satua puniki nyaritayang indik I Kedis Manyar sane ajum miwah pariceda kapining I Bojog. Cuteting satua, taluh I Kedis Manyar sane masebun ring duur tarune sami enyag pacretcet ulung antuk jengahne I Bojog. Ring cerita punika wenten istilah-istilah sakadi Sang Kawi Swara miwah Ida Batara sane nyihnayang madue pakilitan kapining sasana agamane, utaminnyane indik karmaphala.

Suksman satua-satua Baline naler prasida anggen ngentenin kramane indik maparajana ring pagubugan. Sakadi sane wenten ring Satua I Cita Maprakara, Satua Kedis Sangsiah Teken I Bojog, Satua I Tuma teken I Titih. Yening selehin tokoh-tokoh buron ring sajeroning satua pinaka imba laksana manusa ring jagate. Satua I Citra Maprakara nyihnayang kritik sosial ri tatkala mapagubugan. Satua puniki nyaritayang indik jadma sane mawasta I Cita nulungin I Macan sane keni kerangkeng. Nanging, I Macan nenten ngawales pitresnan I Manusa saha jagi nyagrep I Manusa. Cuteting satua, I Macan keni sengkala santukan I Manusa sampun katulungin olih I Kancil. Ring pamuput cerita, irika madaging lengkara, “Yadiapin lakar mapitulung teken anak lenan pineh-pinehang malu”. Yening suksmayang, satuane punika ngicenin pangenten mangda imanusa nganggen pamineh sane patut miwah mersidayang minayang laksana becik kalawan kaon. Tetuek-tetuek sane kapolihang saking satua-satua sane katlatarang iwawu, patut kanggen imba. Punika ngawinang kriya sastra ketah kabaos suluh urip utawi cerminan hidup (@YesiCandrika-BASAbali Wiki)
Tedung jagat.jpg
Wibisana nenten prasida nawengin kaduhkitanidane, ritatkala nguningin rakanidane sane pinih duur inggih punika Rahwana sampun seda ring rananggana. Yadiastun Rahwana ngamargiang laksana adharma, Wibisana rumasa sungsut ring ati, mapakayun indik sameton tugelanidane sane sampun seda. Ritatkala punika, Sang Rama raris rauh ngawirangin atinidane Sang Wibisana sane sedek kaliput antuk rasa duka. Ida Sang Rama muji Rahwana sane malaksana luih ritatkala ngamargiang tapa taler kasub pinaka raja mawisesa ring jagate sane nenten jerih yening seda ring rananggana. Sapasira sane padem ring payudan pacang ngamolihang Suargan ((prasasta sira nguni sampun tapa, gahan ta sira cakrawartting jagat, pejah sir ataman surud ring rana, asing mati mamuk ya moksatmaka).

Asapunika ida Sang Rama sane maha wicaksana maosang, sane setata negdegin kayun miwah ngicenin rasa dayuh antuk babaosanidane. Kadigjayan idane saking Rahwana nenten manadosang ida nyapa kadi aku utawi sumbung. Ida wantah sareng mrasa kaduhkitan sane nibenin jagat Alengka. Raris, Sang Rama mapangapti ring Wibisana sane malaksana luih taler anut ring ajah-ajahan sastra agama mangdane mimpin jagat Alengka. Salanturnyane, Wibisane kicen tutur utawi piteket-piteket saking Ida Sang Rama Dewa.

Silih tunggil pahan cerita ring Kakawin Ramayana baduur, ngicenin tutur utama indik pamimpin taler mimpin, sane prasida kaplajahin ring kawentenan aab jagate sakadi mangkin. Pamimpin sering kadadosang tetuladan utawi imna olih kramannyane sane kapimpin. Pamimpin punika sapatutnyane malaksana sane susila taler mresidayang ngicenin kaweruhan sapunika mawinan becik tiru. Kakawin Nitisastra sampun nugesang indike punika yening swadharma raja pinaka pamimpin ngicenin tuntunan majeng ring makasami rakyatidane, ngawit saking sane utama, madya, miwah nista. Pamimpin patut nuntun kramanidane antuk laksana sane becik (tingkahnikang prabhu sumiksa ri bhretya sanggya, sakwehnya kottama kamadhya lawan kanista, yeka warah warahaneka ya karma yukti). Sapunika mawinan, manados pamimpin nenten ja dangan santukan wenten babaosan yening sadurunge mimpin anak tiosan, patut malajah mimpin dewek padidi. Kawentenane punika naler kabaosang Sang Rama majeng ring Sang Wibisana yening pangawite mangdane prasida mimpin padewekan antuk dharma.Wusan punika, yening sampun janten ngamargiang dharma miwah ajah-ajahan agama, raris para panyeroan miwah mentri taler nulad (awakta rumuhun warah ring hayu, telas ta mapageh magom agama, teke rikang amatya mantra tumut).

Salanturnyane, tiosan ring kakawin Ramayana miwah Kakawin Nitisastra sane sampun kabaosang, ajah-ajahan indik niti utawi ring sajeroning kriya sastra, tiosan dados dokumen intelektual sapatutnyane becik kawacen, karesepang, taler kamargiang. Minakadi, sane munggah ring Kakawin Sutasoma sane nugesang indik tresna asih ritatkala mimpin, Geguritan Niti Raja Sasana sane muatang indik suksman manados pamimpin, Udyogaparya, Arjunawiwaha, miwah sane tiosan. Teks-teks puniki ngicenin panuntun sane utama indik ajah-ajahan niti. Sakewanten, sapunapi para pamimpine ngutsahayang nelebin sastra pinaka kesadaran literasi? Yening nenten sangkaning ngwacen kriya-kriya sastra, raris saking dija para pamimpin polih panuntun ritatkala mimpin? Napi malih pamimpine punika kadadosang tetuladan ring masyarakat?

Ring kawentenan sane sampun mamargi, ring sajeroning kawentenan sejarah pamimpin Bli sane kasub antuk kawisesanidane, inggih punika I Gusti Ngurah Made Agung utawi Cokorda Denpasr. Raja Badung sane naler kabaos Cokorda Mantuk Ring Rana punika mimpin perang puputan ritatkala nglawan penjajahan Welandane ring tanggal 20 September 1906. Tiosan punika, kawisesan I Gusti Ngurah Made Agung pinaka raja Badung, madue kawisesan sane nenten ja wantah magenah ring Badung, sakewanten ring sajebag jagad Bali. Para Welandane mapakayun yening raja Badung punika pinaka cihna taksun jagad Baline sane ngawinang Welandane urati ring Bali. I Gusti Ngurah Made Agung pinaka pamimpin sane masanjata antuk keris, taler nyihnayang angganidane antuk lemat tulis (pisau tulis). Suksmannyane, ida nelebin sastra antuk ngaripta kriya sastra. Punika mawinan, ida naler kabaos pinaka pamimpin sane matungked antuk sastra. Kriya sastra sane sampun kasurat, inggih punika Geguritan Loda, Niti Raja Sasana, Hredaya Sastra, Dharma Sasana, Nengah Jimbaran, dan Purwa Sanghara (Agastia, 2006: 7). Kawagedan antuk ngolah basa taler rasa sane kadurenang olih I Gusti Ngurah Made Agung luih pisan. Sakadi ring silih tunggil kriya sastranidane sane mamurda Geguritan Dharma Sasana, ida nyihnayang kawagedanidane nganggen basa Jawa-Mlayu (Basa cara Jawa Mlayu).. Tiosan punika, ring Geguritan Cara Mlayu (Geguritan Nengah Jimbaran), I Gusti Ngurah Made Agung nyihnayang kawagedanidane nganggen basa Mlayu. Salanturnyane, ring geguritan sane dawa taler ageng sane sampun surat ida, inggih punika Geguritan Purwa Sanghara nganggen basa Bali antuk tembang Surakarta (nanging tembang cara Surakarta/ basa Bali pangikete). Asapunika pamimpin sane madasar antuk sastra prasida nuntun kramane antuk pamargi sane patut utawi dharma.

Pamimpin sane prasida nuntun yening inargamayang ring sajeroning banawa, inggih punika pamimpin punika manados juru setir (nahkoda). Juru setir ring banawane, madue swadharma dados juru slamet utawi manados jalaran kasengsaran utawi pademnyane para kramanidane. Pamimpin kaptiang nayuhin utawi manados catraning jagat sane nglingkubin kramanidane antuk sane tepek (adil) santukan punika prasida ngwangun jagadita.
Sastra Bali Anyar.jpg
I.Kawentenan Karya Sastra Bali Modern

Ring sajeroning panglimbak kasusastraan Bali, nganutin aab jagat nyane kasusastraan Bali Anyar ngawetuang karya-karya sastra modern silih sinunggilnyane kawentenan roman miwah puisi Bali Anyar. Kawentenan kasusastraan Bali Anyar utawi modern nganutin penampen Ngurah Bagus (1969), ngawit saking kamedalang nyane roman Nemu Karma (Ketemu Jodoh) pakardin Wayan Gobiah olih Balai Pustaka Jakarta duk warsa 1931. Indik kawentenan punika kabaosang olih para sastrawan minakadi Simpen AB (1971), Wayan jendra (1976), Made Sanggra (1978). Salantur nyane nganutin panampen saking Ida Bagus Gede Agastia, kawentenan roman Nemu Karma punika pinaka cihna pangawit kawentenan kesusastraan Bali Modern. Tiosan punika, wangun kesusastraan Bali Modern minakadi marupa roman, drama, cerpen, miwah puisi Bali modern. (1980: 14).

Ida Bagus Gede Agastia ring penelitian nyane maosang, ri sajeroning kawentenan roman sane nganggen basa Bali minakadi nyane Nemu Karma miwah Melancaran ke Sasak. Roman Melancaran Ke Sasak punika pakardin Gede Srawana (sane madue pesengan tiosan utawi nama pena inggih punika Wayan Bhadra). Roman punika raris kaunggahang antuk cerita manyerita (cerita bersambung) duk warsa 1939 sane wenten ring majalah Jatayu. Panglimbak nyane duk warsa 1978 kaunggahang (macetak) malih olih Yayasan Sabha Sastra Bali. Wangun sastra sane tiosan minakadi drama, cerpen, miwah puisi taler makeh panglimbaknyane. Kawentenan puniki makilitan saking kawentenan sayembara olih Lembaga Bahasa Nasional Cabang I Singaraja (sane mangkin kabaos Balai Penelitian Bahasa). Sayembara punika naanin kalaksanayang duk warsa 1968, 1969, 1970 (sane kamargiang ping kalih), miwah 1975. Taler ring warsa 1972 sayembara punika naaning kamargiang olih Listibya Provinsi Bali. Ring masyarakat taler sampun ngalimbak sane madaging pupulan cerpen miwh puisi Bali Modern, minakadi Ketemu Ring Tampak Siring (1975), Togog (1975), Ganda Sari (1973), Galang Kangin (1976). Pinih untat raris kamedalang buku Kembang Rampe Kesusastraan Bali Anyar (dua jilid) sane muatang karya-karya sastra Bali Modern sane sampun kaunggahang (kapublikasiang) (Agastia, 1980: 15).

Maosang indik kesusastraan Bali Anyar, duk warsa 2005 Prof. Dr. I Nyoman Dharma Putra ngamedalang buku sane mamurda “Tonggak Baru Sastra Bali Modern”. Salantur nyane duk warsa 2010 (edisi baru) malih kamedalang antuk murdan buku sane pateh. Ri sajeroning buku sane kamedalang punika, kawentenan Roman Nemu Karma nenten ja dados pangawit kawentenan kasusastraan Bali Modern. Panampen-penampen sane lintang maosang roman Nemu Karma manados cihna pangawit kasusastraan Bali Modern santukan; 1). Mabasa Bali taler marupa roman, 2). Kamedalang olih Balai Pustaka (Dharma Putra, 2010: 4). Nganutin sakadi panempen Dharma Putra ri sajeroning buku “Tonggak Baru Sastra Bali Modern” kawentenan politik ring Bali ngawit warsa 1900 prasida nyihnayang panampen anyar indik kawentenan sastra Bali modern. Dados nyane sakadi panampen punika, panglibak kawentenan kesusastraan Bali Anyar nenten ja kakawitin antuk kawentenan Roman Nemu Karma. Sakemaon panglimbak nyane sampun wenten sadurung nyane, inggih punika duk pemerintahan kolonial Belanda ring warsa 1900-an.

Tiosan Roman panglimbak kawentenan puisi Bali Modern taler becik mangda kauratiang. Puisi Bali yening rerehang ring panglimbak kesusastraan Bali, ngeranjing ri sajeroning kasusastraan Bali Anyar sane polih pengaruh saking kesusastran modern sane embas saking kebudayaan barat (Eropa). Puisi Bali Anyar ngawit medal duk warsa 1959, sane kacihnayang antuk kamedalang pupulan puisi pakaryan Suntari PR sane mamurda “Basa Bali” sane munggah ring majalah Medan Bahasa Yogyakarta. Huwus punika kalanturang antuk medal puisi sane mamurda “Bali” pakaryan Yudha Panik miwah “Pura Agung Jagadnatha” olih Wayan Rugeg Nataran. Panglimbak puisi Bali Anyar kantos mangkin sumingkin becik, puniki kacihnayang antu medal nyane pupulan puisi Bali Anyar sane ngamolihang penghargaan Sastra Rencage. Minakadi, “Ang Ah lan Ah ANg” pakardin I Made Suarsa, “Coffe Shop” (warung kopi) pakardin I Dewa Gede Windhu Sancaya, miwah sane tiosan (Setiawan, 2014: 58-59).

Babaosan indik panglimbak kawentenan sastra Bali Anyar salanturnyane, pacang nganutin panampen I Nyoman Dharma Putra ring buku “Tonggak Awal Sastra Bali Modern” (2010). Santukan buku punika madaging informasi sane pinih anyar indik panglimbak kesusastraan Bali Modern.

II.Cerpen-Cerpen Sastra Bali Modern Sadurung “Nemoe Karma” (1931).

Nganutin kawentenan pulau Bali, panglimbak kawentenan sastra Bali Modern punika polih pengaruh (imbas) saking kawentenan pendidikan modern sane kamargiang olih pemerintah kolonial Belanda duk warsa 1900-an. Sekolah Dasar sane kapertama sampun kawentenang olih kolonial duk warsa 1875 sane magenah ring Bali Utara. Pamargin nyane nyansan ngamecikan duk ngalintangin warsa 1908. Ritatkala pamargin pendidikan modern punika wenten pikobet pemerintah kolonial indik kakirangan nyane buku bacaan sane pacang kaanggen olih para sisia lokal (Bali). Santukan punika raris pemerintah kolonial ngicenin pawarah-warah mangda para guru prasida nulis buku anggen buku pelajahan taler anggen buku bacaan sane nganggen basa Bali.

Kawentenan pawarah-warah saking pemerintah kolonial Belnda mangdane nulis buku utawi ngaripta cerita sane nganggen basa Bali sujatine madue tatujon. Tetujon punika minakadi, rasa sumengken nyane ritatkala ngamargiang politik etis, pemerintah kolonial sida antuk nyingakin (ngontrol) jenis buku miwah bahan bacaan sane manggen ring sekolah-sekolah, siaga ritatkala wenten buku-buku tiosan sane kamedalang olih penerbit swasta, miwah kaanggen ngalimbakang kawentenan basa Bali mangda nenten dados pialang ritatkala malajahin basa Melayu. Lempas saking tetujon punika, pawarah-warah saking pemerintah Belanda punika prasida nangiang kahyun para intelektual Bali, minakadin nyane para guru mangda nyurat karya-karya sastra sane wangun nyane matiosan saking karya-karya sastra tradisional minakadi kakawin, kidung, miwah geguritan. Wangun tulisan sane anyar punika sane marupa cerpen.

Cerpen-cerpen punika nenten ja wantah transformasi saking tradisi lisan sane kauwah dados tradisi tulis miwah sasuratan-sasuratan anyar nanging ritatkala struktur utawi wangun sasuratan nyane kantun nganggen ekspresi-ekspresi tradisi lisan (satua). Minakadi lengkara sedek dina anu (pada suatu hari), kacerita mangkin (Diceritakan sekarang), keto katuturan (begitu kisah). Tulisan-tulisan punika kaungghang (katerbitang) olih penerbit kolonial ring Batavia. Yening selehin indik wangun miwah daging nyane, makeh karyane punika sane kabaosang karya sastra sane nampek saking wangun modern sane prasida kakeniang dados cihna pamahbah (pembuka) embas nyane sastra Bali Modern.

Cerpen-cerpen sane kamedalang duk warsa 1900-an kaungghang (katerbitang) olih kolonial Belanda sane marupa buku pelajahan (text book) nganggen basa Bali sane kasurat antuk aksara Bali miwah latin. Buku sane kapertama medal mamurda Peroempamaan, Jaitoe Beberapa Tjerita Dalam Bahasa Bali (1910), sane kakardin olih I Wayan Dwija (Juru bahasa di Praja). Buku punika kamedalang ring Batavia. Salantur nyane duk warsa 1913, I Made Pasek ngaryanin buku sane mamurda Tjatoer Perenidana, tjakepan kaping doea papladjahan sang mamanah maoeroek mmaos aksara Belanda (Catur Perinadana, buku pelajaran kedua bagi peminat belajar bahasa aksara Belanda). Guru I Made Pasek puniki produktif ritatkala nyurat buku-buku pelajahan, minakadi Aneka Roepa Buku Bacaan (1916), Aneka Warna Tjakepan Kaping Kalih (1918), miwah Aneka Warna Peratamaning Tjakepan papaosan Bali Kasoerat Antoek Aksara Belanda (1918).

Karya-karya Made Pasek sida ngawetuang daya tarik duaning nganggen tema-tema kontemporer (modern ring rajeroning zaman punika). Cerita ane wenten ring buku Aneka Roepa Kitab Batjaan nyihnayang pisan wangun sastra cerpen. Minakadi cerpen sane mamurda ‘Pemadat’ sane nyatuayang indik bogolan (narapidana) sane katangkep mamaling sapi anggen numbas madat (opium). Irika kaceritayang pemadat punika malaksana corah tur nista, santukan mangda ngamolihang madate punika, ipun ngadol sawah warisan, mamaling sapi tur telas sami artan nyane. Irika raris ipun masuk bui (kepenjaraang). Cerpen lainnya, yaitu “Djelen Anake Demen Nginem Inoem-Inoeman Ane Makada Poendjah, loeire : djenewer, berandi, teken ane len-lenan” (Kejelekan orang yang suka meminum minuman yang memabukkan, seperti: jenewer, beradi, dan lain-lainnya). Ceritan nyane indik jadma sane madue wit wang Cina mapesengan Tan Sing Swie sane geginane mamunyah tur satata ngutang kapining anak tiosan. Ritatkala ipun mabuk raris ulung ke tukade tur mati. Murda sane tiosan, inggih punika “Ajam Mapaloe” (Ayam Mapalu) sane nyatuayang indik Luh Sumerasih sane ningalin laksana siape ane noltol-noltol miwah maluang dewekne ring meka (cermin). Indike punika anggena sasuluh tekening Luh Sumerasih mangda seleg malajah tusing dadi jadma belog. Memen ipune raris maosang indik kawentenan anak luh ring Bali. Yadiapin bisa memaca miwah nulis sinah nenten pacang makarya ring kantor, tur dadi pejabat. Ring ceritane punika kasatuayang indik anak istri sane nenten kasekolahang olih rereman ipune.

Tiosan Made Pasek, wenten taler Niti Mas Sastro sane ngaripta cerpen mamurda “Lobha” (Loba) sane nyatuayang indik anak ane setata melaksana corah. Tioasan punika, ring buku nyane sane mamurda ‘Anak Ririh’ (Orang Cerdik). Ceritane puniki nyatuayang indik Pan Karsa taler anak alit nyane sane sedek ngaryanin proyek ngaryanin semer. Ritatkala ngaryanin semer wenten ujan bales. Irika Pan Karsa miwah anak alit nyane nancepang udud (pacul) nyane taler pangangge nyane sakadi anak murug tanah. Santukan ujan tanahe ngurug udud miwah panganggo punika. Anake sane nyingakin ngicen pitulungan tur sareng makeh nyongcong semer punika. Ri sampune dados semer ane dalem, irika raris saereng kalih matur suksma ring kramane. Karya-karya punika sampun kabaos nganggen proses cerpenisasi.

Daging-daging cerita ri sajeroning buku-buku sane kakardi olih para guru ritatkala masa kolonial punika sampun kapastikayang marupa reproduksi saking tradisi lisan nanging rariptan nyane anyar santukan ngeninin indik kahuripan jadmane sarahina-rahina, nenta ja indik mitologi sane madaging cerita dewa-dewi taler cerita para beburon sakadi satua. Punika taler saking wangun (bentuk) nyane nenten ja marupa geguritan, kidung, miwah geguritan. makakalih indike punika sida nyihnayang karya-karya sastra punika prasida kawastanin cerpen sane ngaranjing kesusastraan Bali Anyar. Nganutin kawentenan karya-karya sastra sane karipta olih Mede Pasek miwah Mas Niti Sastro punika sapatut nyane sane kadadosang perintis utawi pangawit Sastra Bali Modern. Karya-karya naratif punika madue tetujon anggen pelajahan para sisia ri sajeroning uning ring kawentenan karya sastra modern.

III.Sastra Bali Modern Sane Ngeranjing Abad ke-21 Duk tanggal 28 Oktober 1969 wenten kamargiang “Pesamuhan Pengawi Bali” (Temu Pengarang Bali) sane makilitan saking kawentenan Sumpah pemuda. Ritatkala punika I Gusti Ngurah bagus ngicenin buku alit (stensilan) sane mamurda “Situasi Sastra Bali Modern dan Masalah Pembinaannya. Ring daging buku punika Gusti Ngurah Bagus maosang kawentenan sastra Bali Modern nyantos warsa 1960-an nenten becik. Santukan, ngalimbak saking kewentenan roman Nemu karma miwah Melancaran ke Sasak nenten malih kekeniang karya sastra Bali Modern. Kayun nyurat malih medal ritatkala kagelarang sayembara suk warsa (1968) Direktorat Bahasa dan Kesusastraan cabang Singaraja (Balai bahasa sekarang). Indike punika raris kabilgbagang olih para pangawi, raris ngamedalang sakancan utsaha, minakadi; 1) Nincapang siaran mabasa Bali ring radio miwah surat kabar, 2) Ngamedalang majalah basa Bali (kasarengin olih pemilet psamuan), 3) Dokumentasi sastra sayembara penulisan, 4) Mangdane Listibya ngawerdiang percetakan aksara Bali. Sane wenten ring sajeroning tim punika, mikadi I Gusti Ngurah Bagus (ketua), Wayan Simpen AB, I Wayan Bawa, B.A., I Made Sukada, B.A., miwah Wayan Rugeg Nataran (makasami dados anggota). Badan puniki kabaosang “Sabha Sastra”.

Kawentenan Sabha Sastra puniki raris ngawangun kerjasama sareng kakalih surat kabar, inggih punika Suluh Marhaen (Bali Post) miwah Angkatan Bersendjata (Nusa). Irika Sabha Sastra nagingin rubric sane mamurda “Sabha Sastra Bali” sane ngawit warsa 1969. Rubrik puniki kamedalang nyabran minggu taler makeh sastrawan Bali nulis irika, minakadi Made Sanggra, made taro, Ida Bagus Mayun, I Nyoman Manda, Rugeg Nataran, muah sane lianan. Kawentenan rubric puniki sida nangiang malih kawentenan sastra Bali Modern. Rubrik-rubrik punika raris kapupulang tur katerbitang manados antologi sane mamurda Kembang Rampe Kesusastraan Bali Anyar (1978). Salantur nyane malih kamedalang pasamuhan pangawi II (1975). Ring pasamuhan punika taler mligbagang indik utsaha ngawerdiang miwah ngalimbakang Sastra Bali Modern. Ring tanggal 2 Mei 1975 puniki taler Sabha Sastra dados Yayasan Sabha Sastra Bali, sane kamanggalaning olih Ida Bagus Mayun, B.A, Ida Bagus Gede Agastia (Sekretaris), I NYoman Sukada (Bendahara), I Gede Sura, B.A., I Made Taro, B.A., Ida Wayan Oka Granoka, Ida Bagus Udara Narayana (anggota).

Gagelaran sane kamargiang olih Yayasan Sabha Sastra Bali minkadi Seminar Sastra Bali Modern (warsa 1976 miwah 1978), pementasan drama Bali Modern (1977 di Aula Kanwil Depdikbud Bali, miwah siaran-siaran mabasa Bali ring RRI Denpasar. Kawentenan Sabha Sastra puniki madue tetojon; 1) Mangda kawentenan sastra Bali Modern ngalimbak ring sajeronig media cetak miwah elektronik, 2) Nincapang pengetahuan sastrawan taler peninat sastra indik sastra Bali Modern (seminar, pasamuhan), 3) Dokumentasi karya sastra. Buku-buku sane sampun kamedalang olih Yayasan Sabha Sastra minkadi, Pupulan Puisi Galang Kangin (1976), Puyung (1981), Ngayah (1982), Ai (1983), Gending Pangapti (1984), Crakian (1996). Kumpulan naskah drama, minakadi Suluh (1990), Antologi Cerpen Bahasa Bali (1996), Satua Bawak (1999).

Tioasan Yayasan Sabha Sastra Bali taler wenten yayasan tiosan sane nerbitag karya-karya sastra Bali modern, minakadi yaysan Dharma Budhaya Gianyar nerbitang cerpen Togog pakardin Nyoman Manda (1975) miwah Ketemu Ring Tampak Siring pakardin Made Sanggra. Salantur nyane wenten Yayasan Wahana Dharma Sastra Sukawati sane nerbitang pupulan puisi Kidung Republik pakardin Made Sanggra (1997). Yayasan Kawi Sastra Mandala sane nerbitang pupulan puisi Bali Modern sane mamurda Satria Kuladewa pakardin IGP Antara (1988). Miwah Yayasan sane tiosan. Makeh nyane kawentenan lembaga-lembaga sane madue uratian sareng kawentenan kesusastraan Bali Modern sida ngajegang basa, sastra, miwah aksara Bali sane dados urip saking kebudayaan Bali.

IV.Kawentenan hadiah Sastra Rencage (1998-2010) Nyabran warsa para sastrawan bali ngamoligah anugerah Hadiah Sastra rencage. Hadiah punika kakeniang majeng ring buku sastra Bali terbaik ring awarsa punika, miwah tokoh sane madue uratian (dedikasi) tur ngicenin pembinaan ri sajeroning ngalimbakang kawentenan basa miwah sastra Bali. Hadiah punika kamedalang olih Yayasasan rencage bandung sane kamanggalain olih sastrawan Ajip Rosidi. Pangawit nyane hadiah puniki katujuang majeng sastrawan Sunda. Raris ngawit warsa 1989 katujuang majeng sastrawan jawa, tur duk warsa 1998 katujuang majeng sastrawan bali.

Ritatkala nyukserahang hadiah punika kalaksanayang risajeroning kota-kota di Indonesia, minkadi Bandung, Bogor, Jakarta, miwah Jogja. Bali taler naanin dados genah penyelenggara suk warsa 1999. Nyantos warsa 2010, hadiah sastra Rencage sampun mamargi sane ke-13. Ajip Rosidi kawantu olih jur-juri sane wenten ring daerah soang-soang. Minakadi ring Bali sane kadadosang juri, inggih punika I Nyoman Tusty Edy (1998-2000) miwah I Nyoman Dharma Putra (2001-nyantos mangkin).

Para sastrawan sane ngamolihang penghargaan puniki minakadi, I Wayan Sadha (kumpulan cerpen ‘Leak Pemoroan”, warsa 2010), I Nyoman Manda (Roman “Depang Tiang Bajang Kayang-Kayang”, warsa 2008, I Made Suarsa (Pupulan cerpen “Gede Ombak Gede Angin”, warsa 2007), miwah sastrwan sane lianan. Para sastrwan puniki taler kantun produktif nyantos mankin. Nanging, penulis-penulis muda taler mangda kaaptiang tur sida ngamolihang penghargaan hadiah Sastra rencage.
Saraswati.jpg
Majeng ring sapa sira sane sedek mlajah taler ngruruh kaweruhan, Sang Hyang Pangutpati, Sang Hyang Wagiswari setata kaaptiang mangdane rauh ngraris ngicenin kaweruhan pinaka pasuecanidane. Punika mawinan, ring rahina Saniscara Umanis Watugunung, krama Hindu mikelingin rahina tedunnyane kaweruhan punika antuk ngamargiang puja ring Sang Hyang Aji Saraswati. Ring sajeroning basa Sansekerta, kruna ‘Saraswati’, madue suksma ‘embahan’, ‘bebaosan’, ‘kruna’. Tiosan punika, ring kitab suci Weda, kruna Saraswati kabaosang wastan tukad miwah parab dewa. Salanturnyane, Dewi Saraswati naler kauningin pinaka sakti, Ida Bhatara Brahma utawi pinaka dewa ning aksara, dewa ning sekancan kaweruhan (widya), sane madue parab tiosan sakadi Bharati, Brahmi, Ptkari, Sarada, taler Wagiswari. Ngraris, para kawi ritatkala ngawitin makarya kakawian taler ngamargiang puja ring dewi kalengenagn mangda prasida rauh miwah ngicenin panugrahan.

Sang sane sedek mlajah utawi ngruruh kaweruhan punika kawastanin sisia. Mangdane uning, ngamargiang, miwah dados sissia sane sujati, becikne uning ring swadharma manados sisia. Sakadi sane wenten ring kriya sastra Geguritan Kawiswara, wenten kocap jadma sane mapesengan kawiswara miwah makakalih sametonnyane kabaosang jadma sane weruh ring sekancan kaweruhan, taler setata bakti ring Widhi antuk dasar ngamargiang dharma. Kaceritayang yening Kawiswara pinaka putra sane kaping kalih. Rakannyane utawi semeteonnyane sane pinih duur mapesengan Sang Bajradana taler rainnyane mapesengan Sang Rasutama. Rasutama kocap akeh ngamolihang kaweruhan sangkaning mlajah saking tutur-tutur sane kabaosang olih Kawiswara. Tiosan manados rakannyane, Rasutama ngangkenin Kawiswara pinaka gurunnyane. Kawiswara ngicenin piteket-piteket ring rainnyane, inggih punika indik tata susila taler uning ring tetujon kauripanne ritatkala nyrewadi ka gumine, sinah prasida lempas ring kasengsaran idup. Kawiswara maosang yening jagi ngruruh kaweruhan sane utama, kaaptiang prasida ngasorang meseh. Kawiswara ngicenin pangeling-eling ring Rasutama mangda nyiatin meseh (sad ripu) sane wenten ring angga sarira imanusa sane ngawinang kasengsaran.

Kawiswara malih maosang, yening angga sarira sane mapawakan ening prasida ngasorang meseh sane wenten ring ati. Sakewanten, mangda prasida uning indik punika, sang sane ngaruruh ening punika angga sarirannyane patut resik miwah suci. Ring genah sane resik miwah suci punika rasa ening sida kapolihang. Ening punika yening sad ripu utawi musuh sane nenem punika, sakadi kama, lobha, kroda, mada, moha, miwah matsarya prasida ical. Maka nenem meseh puniki kuat pisan. Arang jadmane sane prasida nyiatin nglawan sad ripu.

Antuk punika pakilitannyane ring rahina suci Saraswati inggih punika ring rahina benjangne, arahina wusan Saraswati para kramane ngutsahayang mangda nuju genah-genah pamedalan toya anggen ngresikin miwah nyuciang angga sarira. Sakadi nuju ka pasih, tukad, danu, pancuran utawi palukatan, miwah genah-genah siosan. Pamargin bakti Saraswati punika sida paripurna yening sampun ngamargiang Banyu Pinaruh puniki makilitan ring sajeroning konsep gangga. Gangga punika mateges ‘membah’, ‘toya’. Punika mawinan ring sajeroning agama Hindu ring Bali wenten kakeniang pesengan Dewi Gangga pakilitannyane indik kasucian. ida sane katunasin rauh olih ida sang pandita antuk yoga mangda ngicenin panugraha ring toya sane suci magenah ring wadah utawi kabaos swamba. Pamargin upacara puniki muatang jnana santukan mangda prasida ngrauhang dewi-dewi sane prasida nyuciang miwah ngicenin amrta. Tiosan indik carita Kawiswara, Rasutama, miwah Bajradana, sane ketah kauningin inggih punika Arjuna ring sajeroning wira carita Mahabarata. Widya utawi kaweruhan nenten prasida lempas ring kalengengan, sane setata nudut kahyun miwah ngranayang sang sane ngruruh mrasa kalangen. Asapunika naler yening selehin saking Arjuna, sane kabaosang rupanidane bagus, taler sida nudut kahyun para widyadarine. Sakadi sane menggah ring kriya sastra Kakawin Arjuna WiwahaRitatkala Indraloka kausak-asik olih Raksasa Niwatakwaca, Bhatara Indra makahyunan wantah Sang Arjuna sane prasida ngasorang Niwatakwaca. Sakewanten sadurungne Arjuna kauji tapanidane antuk widyadari. Sakewanten para widyadarine nenten prasida ngoda Sang Arjuna. Salanturnyane Bhatara Indra naler tedun ka marcapada nyuti rupa dados apsari ngoda Sang Arjuna. Sakewanten, tapan Sang Arjuna kantun teguh. Indike punika ngawinang, Bhatara Indra nyansan teguh kayun ida, yening Sang Arjuna prasida ngasorang Niwatakwaca. Sadurung Arjuna nuju Indra Loka, ida naler kauji teguh tapanidane antuk celeng alas. Irika Sang Arjuna kacunduk Bhatara Siwa sane nyuti rupa dados Kirata. Arjuna prasida ngasorang celeng alas. Antuk kasaktian idane punika Arjuna raris kicen panugrahan marupa panah pasupati sastra olih Bhatara Siwa.

Yening seleh-selehin, panah punika pateh sakadi manah marupa kaweruhan. Kaweruhanne sane kabaos senjata utama ngasorang pikobet-pikobet sane wenten ring kahuripan. Antuk tapa, brata, yoga, miwah semadi sane kukuh, Arjuna patut ngamolihang panugrahan punika. Parikan caritane baduur ngicenin sasuluh majeng ring para sisiane yening patut ngutsahayang kaweruhan punika anggen nglintangin sengsaran urip. Tiosan punika, pinaka sang sane sedek malajah utawi dados sisia. Sang Arjuna ritatkala matapa ngulengang bakitidane ring Bhatara Siwa, sadurung kicen panugrahan ida wenang kauji. Asapunika naler para sisiane patut kauji sadurung molihang panugrahan. Punika mawinan, sakantune dados sisia patut setata uleng miwah teleb mangda kaweruhan sane utama sida kapolihang. Pangacepe kaweruhanne punika prasida maguna ring sajeroning kahuripan.
WhatsApp Image 2020-04-09 at 11.48.42 PM.jpeg
Silih tunggil utsaha para krama Hindune ring Bali nyomya kawentenan Buta ring sajeroning angga inggih punika antuk ngamargiang upacara taur ritatkala sandyakala sane nepek ring rahina Tilem Kasanga. Utsaha punika kamargiang antuk nyiagayang upakara marupa sesajen, segehan, taler caru. Ri sampune ngamargiang Taur Agung, raris kalanturang antuk acara ngrupuk sane madue suksma ngesahang Bhuta Kala ka genah utawi wit nyane soang-soang masarana antuk geni miwah kalanturang antuk negen Ogoh-Ogoh (simbol Buta) ring sajebag desa. Asapunika utsaha krama Hindune ring Bali mangdane kicen kasalametan miwah karahayuan ring sajeroning baya taler panglalah kaon. Salantur nyane, rahina benjangne krama Baline ngamargiang Nyepi salami arahina.

Sakewanten para krama Hindune ring Bali punika taler para janane ring sajebag jagat, ngamargiang rahina Nyepi warsa 2020 (Saka 1940) puniki karasayang mabinayanan. Wenten parindikan sane kalintang ajerih saking kawentenan Buta sane prasida ngarauhang panglalah kaon ring sajeroning kahuripan i manusa. Sasab marana sane nglimbak punika kawastanin Corona utawi Covid-19 sane nibenin para janane. Krama Baline ngamargiang uger-uger guru wisesane mangdane ngawatesin pagubugan (social distancing), nenten medal saking girya, jero, utawi pakubon soang-soang, sadurung rahina suci Nyepi punika rauh. Para kramane kaptiang mangdane ngamargiang pakaryan ring girya, puri, jero, utawi pakubon soang-soang taler ngirangin parikrama sane mamargi ring jaba griya, puri, jero, utawi pakubon. Nganutin wit kruna, taur maartos naur (mayah) miwah artos tiosan inggih punika yadnya. Salantur nyane kruna agung maartos ageng sajeroning paiketannyane ring jagate inggih punika Bhuana Agung. Tiosan punika, kruna kasanga maartos sasih kaping sia ring sajeroing ketekan kalender masehi. Asapunika mawinan, suksman Taur Agung Kasanga inggih punika upacara utawi yadnya sane katur majeng ring Bhuana Agung ring sasih kasanga nepek rahina Tilem Kasanga. Nganutin lontar Sundarigama katlatarang yening sadurung upacara taur kalaksanayang, krama Hindune kaptiang mangdane ngamargiang upacara Bhutayajnya sane marupa caru ngawit saking desa-desa kantos ring soang-soang griya, puri, jero, miwah pakubon saking paletan sane nista nglantur sane utama. Salanturnyane, katlatarang ring lontar Sundarigama yening nepek rahina Tilem Kasanga punika manawita wenten makudang-kudang kahanan sane kaon sangkaning pikayunan sane kaliput dening kapetengan. Yening krama Hindune nenten nglaksanayang upacara taur taler eedan sane lianan punika prasida ngawinang kapralayan jagat (Bhuana Agung), gering nglingsebin para janane sami (gering sasab magalak), taler laksana para janane soleh miwah galak sangkaning kasusupin antuk kahanan Buta (wwang kasurupan Kala Buta) sane ngawinang aro hara ring sajebag jagat. Sakadi sane sampun katlatarang ring lontar Sundarigama, krama Hindune madue pustaka miwah srada indik ngamargiang taur prasida nyomya panglalah kaon sane nibenin jagate puniki, prasida rajeg malih taler kahuripan manusane setata slamet tur rahayu (mulih hayu ning praja mandhala sarat kabeh, wang ring sarwa janma, wastu ya paripurna). Nampenin indik sasab marana Virus Corona sane nibenin manusa ring sajebag jagad ri tepengane mangkin, krama Baline madue pangapti ageng ring sajeroning pamargin taur warsane puniki. Asapunika mawinan, yening upacara taur puniki prasida becik miwah patut pamargine, sinah pandemi sane sue taler akeh ngawinang manusane padem, prasida ical raris mawali ka segara (sasab marana pada mantuk maring samudra). Napi malih wus upacara taur kamargiang krama Hindune ngamargiang rahina suci Nyepi, sane kaptiang prasida ngicenin panyupatan ring sahananing mala sane magenah ring jiwa pramana antuk ngamargiang Catur Brata Penyepian. Toisan punika, wus Sasih Kasanga mamargi, nglantur ruh Sasih Kadasa sane kaumpamiang saluiring kahanane resik miwah suci (kedas) miwah kaaptiang mangdane rahina punika prasida ngicenin karahayuan ring sajeronin kahuripan manusane ring jagate. Nganutin pamargin upacara Nyepi miwah rauhnyane Sasih Kadasa, krama Hindune ngaptiang prasida ngaresikin taler nyuciang anggannyane. Sakewanten, ri tepengan mangkin sangkaning kawentenan sasab marana Covid-19, anggan manusa pinaka Bhuana Alit taler muatang taur anggen nambakin sasab marana sane nibenin angga sarira. Sasab marana sane dados pikobet para janane ring sajebag jagat puniki, ngrangsuk ring sajeroning angkihan (pernafasan) sane ngawinang sungkan taler prasida ngawinang padem. Nganutin teks Wrhspatitattwa, gumi miwah angga sarira punika kabaos sarwatattwa (sakancan kahanan sakala ring sajeroning Panca Maha Buta). Kawentenan pertiwi, toya, geni, angin, miwah bayu punika wenten taler ring sajeroning angga sarira sane marupa daging, getih, panes sarira, angkihan, miwah aung-aungan untek. Asapunika mawinan, angga sarira i manusa taler muatang taur sane kaptiang prasida nambakin sasab marana. Nanging, taur sane sakadi napi sane prasida kabuatang olih angga sarira? Yening suksma sarira muatang yadnya marupa tapa miwah brata anggen mareresik miwah masucian, asapunika taler angga sarira (stula sarira) muatang sakadi vitamin, protein, mineral, miwah sane tiosan, sane mawit saking sarin-sarin boga sane becik kasadanayang mangdane setata kenak taler prasida nambakin sungkan. Teks Nitisastra maosang yening ajengan becik punika madue cihna ngawinang anggane setata seger-oger (ring wara bhoga pustining awakya juga panengeran). Mangda ngamolihang pangan sane becik, patut naler kauningin sarwa pangan sane ten becik kasadanayang majeng ring angga sarira utawi sida ngawinang wisya. Salanturnyane, ring Nitisastra kabaosang nenten patut yening ngajeng daging sane nenten becik. Daging sane nenten becik kabaosang sakadi bikul, cicing, katak, lipi, ulet, miwah cacing. Makasami ajeng-ajenganne punika nenten dados ajeng tur mangdane kakelidin (Haywa mamukti sang sujana karta pisita tilaren, kasmalaning sarira ripu wahya ri dalem aparek, lwirnika kasta mangsa musika sregla wiyung ula, krimi kawat makadinika papahara hilangken). Sakadi sane munggah ring Nitisastra indik ajeng-ajengan sane becik ring sajeroning angga sarira, ngawetuang panarka yening sasab marana sane kawastanin Covid-19 mawit saking sarwa boga sane nenten becik. Taur sane kabuatang ring angga sarira antuk sarwa boga sane becik, tata cara ngolah sane patut, miwah ngripta pangrasa sane negdegin patut kautsahayang pinaka nyuksmayang angga sarira. Sakancan ajeng-ajengan sane jagi kajeng miwah sapunapi ngolah ajenganne punika, muatang uratian sane utama. Sakadi sane sampu kauningin, miara ngga sarira nenten ja wantah antuk ngamargiang olahraga. Sakewanten, ajeng-ajengan sane becik prasida nambakin panglalah sasab marana ring angga sarira. Indik ajeng-ajengan sane katur majeng ring para wiku umpaminnyane, sakadi sane sane munggah ring lontar Wrati Sasana (teks sasana indik pandita sane ngamargiang brata), sahananing sarwa pangan sane kasadanayang patut kauratiang utaminnyane sang sane kabaoas siddhanta inggih punika sane ngamargiang brata suci (tan yogya ika bhaksan de snag siddhanta suddha brata). Sarwa pangan sane kabaosang nenten suci sakadi daging manusa, bojog, banteng, macan, gajah, kuda, meong, dongkang, miwah lipi. Tiosan punika, sarwa buron sane rupannyane soleh kabaosang ajengan sane nista sakadi lintah, ulet, kuricak, teledu, lasa, toke, miwah cecek. Kabaosang naler sarwa pangan sane dados ajeng (muwah ikang yogya bhaksaken) inggih punika celeng alas, ayam alas, kebo, siap pitik, kedis miwah sahananing soroh ulam segara sajabaning buaya miwah soroh ulam sane magoba aeng taler soleh. Salanturnyane, tata cara maratengan taler patut kauratiang, sakadi ri tatkala ngaryanin ajeng-ajengan sampunang pisan yening kantos kaencegin buyung, legu, limpit, tuma, tengu, kutu, miwah kapinjal, asapunika kawastanin cemer, nenten wenang ajeng santukan kabaos sampun leteh utawi kotor. Pateh sakadi sahananing palemahan utawi entik-entikan sane wenten ring jagate, yening makasami entik-entikan sane madaun gadang punika prasida kasadanayang mangda ngamolihang vitamin sane becik anggen angga sarira (unsur nabati). Asapunika taler, mangdane angga sarira puniki ngamolihang vitamin sane mawit saking soroh beburon (unsur hewani), nganutin lontar Nitisastra miwah Wrati Sasana yening nenten makasami soroh buron punika prasida kasadanayang. Asapunika mawinan, tiosan ajeng-ajengan sane kawastanin becik salanturnyane patut kauratiang kasuciannyane sinah prasida mabuat majeng ring angga sarira.

Sahananing ajeng-ajengan sane becik, resik, miwah suci punika sane sapatutnyane kasadanayang majeng ring angga sarira, katur pinaka taur. Ri tatkala napi taur sane kasadanayang majeng ring angga sarira punika kamargiang? Panyawisnyane malih kawaliang majeng ring ida dane soang-soang. Gumi (Bhuana Agung) miwah angga sarira (Bhuana Alit), kakalih punika patut kaupapira. Gumi pinaka genah ngaruruh urip sahananing sarwa murip. Asapunika taler, angga sarira punika linggih atma sane ngicen kauripan. (Yesi Candrika BASAbaliWiki)
Tumpek wariga.jpg
Tumpek Wariga: Maupacara ring Sakala miwah Niskala

Nemonin rahina Saniscara Kliwon Wariga, krama Hindune ring Bali ngamargiang upacara Tumpek Wariga, utawi ketah naler kabaos Tumpek Bubuh, Tumpek Uduh, miwah Tumpek Pangatag. Ritatkala rainan suci puniki rauh, sakadi pinget majeng krama Hindu di Bali yening selae likur rahina sane jagi rauh krama Baline pacang ngamargiang rainan suci Galungan. Sakadi sane sampun mamargi, nyabran ngemem sasih ritatkala rainan Tumpek Wariga puniki rauh, entik-entikan sane wenten ring uma, alas, gunung, tegal, taler ring karang umahe sami kapayasin miwah katurin upakara. Upakara punika pinaka yadnya krama Hindu Baline nyuksmayang pican Ida Bhatara Sangkara sane ngawinang landuh jagate sami.

Utsaha ngawangun karaketen utawi pakilitan becik imanusa kapining palemahan (bhawana-bhuwana), sinah pisan ritatkala upacara Tumpek Wariga puniki kamargiang. Krama Hindu ring Bali eling yening palemahan punika mautama pisan ring sajeroning kahuripan imanusa. Punika mawinan, imanusa ngaturang malih napi sane sampun kaambil saking palemahanne, masarana antuk banten utawi sarwa upakara. Sakewanten, ring aab jagat sakadi mangkine, napike utsahan imanusa nyaga pakilitan becik majeng ring palemahanne wantah masarana antuk upakara kemanten pacang sida negepin kalanduhan gumine ri pungkur wekas? Indike puniki patut kalaca-laca malih ritatkala jagate katiben pikobet utawi bencana minakadi polusi, blabar, alas gundul, abrasi miwah sane lianan.

Sakadi gatra sane sampun munggah ring berita duk sasih Mei 2019 sane sampun lintang, Pasih Lebih ring Gianyar sampun keni abrasi santukan nenten wenten entik-entikan sakadi entik bakau sane sida nambakin toya pasih ageng. Punika mawinan tanahe ring pasisi pasihe ical tur anyud. Bencana tiosan taler sane sampun kagatrayang duk sasih Oktober 2019 inggih punika indik alas sane puun, ring Dusun Wanaprasta, Desa Kintamani Bangli. Akeh entik-entikan minakadi tiing, cengkeh, cemara puun. Santukan anginne baret, genine punika ngeseng alas ring desa-desa tiosan sane nampek irika minakadi Desa Batur Selatan, Desa Batur Tengah, Desa Subaya, miwah Desa Sukawana.

Ngantos mangkin, gatra indik reboisasi utawi nandurin sarwa taru ring genah-genah punika durung wenten munggah. Nyaga utawi ngupapira kawentenan palemahanne patut pisan kamargiang, sakewanten utsaha tiosan sakadi nandurin sarwa entik-entikan nika sane pinih mautama yening selehin saking pikobet utawi bencana ring gatra baduur.

Sarwa palemahan sane wenten ring gumine pastika madue kawigunan sane matiosan sakadi sane sampun mungguh ring lontar-lontare. Minakadi taru utawi entik-entikan sane becik anggen sarana tamba sakadi sane munggah ring lontar Usada Taru Pramana. Wenten sawetara 168 soroh entik-entikan sane prasida anggen tamba. Minakadi, taru Bingin, taru Majagau, taru Dadap, taru Kepelan, taru Awar-Awar, miwah sane tiosan. Entik-entikan sakadi puniki maguna pisna yening tandur ring karang umah utawi tegalan santukan prasida kanggen malih olih imanusa. Sakewanten, nganutin lontar Aji Janantaka wenten soroh taru sane dados miwah nenten dados kanggen ngaryanin sarwa wewangunan miwah anggen upacara (yadnya). Sakadi taru Jati, taru Ketewel, miwah taru Sentul nenten becik anggen ngaryanin wangunan suci, sakewanten dados anggen ngawangun wangunan umah. Salanturnyane, sakadi taru sane ngamedalang maganda arum sakadi taru Cendana miwah Majagau becik anggen ngaryanin wangunan suci. Sarwa sekar sakadi sandat, pudak, jepun becik anggen yadnya. Sakewanten, taru Jempiring Alit (Tulud Nyuh) utawi Salikonto nenten becik anggen yadnya.

Nganutin lontar Usada Taru Pramana miwah Aji Janantaka punika sujatine sarwa palemahanne akeh madue kawigunan ring kauripan imanusa. Rahina ayu sakadi Tumpek Wariga puniki patutne dados galah becik imanusa pacang mautsaha ngalanduhang jagat Baline sakala miwah niskala. Ring sajeroning niskala masarana antuk upakara taler ring sajeroing sakala marupa laksana jati sakadi nandur entik-entikan ring genah-genah sane sampun keni bencana minakadi ring pasih miwah ring alase nika sane kabuatang. (@YesiCandrikaBASAbaliWiki)
Nothing was added yet.