UPGRADE IN PROCESS - PLEASE COME BACK AT THE END OF MAY

Search by property

From BASAbaliWiki

This page provides a simple browsing interface for finding entities described by a property and a named value. Other available search interfaces include the page property search, and the ask query builder.

Search by property

A list of all pages that have property "Biography example text ban" with value "B A T U Batu Klotok, Ponjok Batu, Batu Karu, Kori Batu Batu Yang, Yang Batu, Batu Sèsa, Bukit Batu, Batu Belah, Belah Batu Batu Lumbang, Batu Korsi, Batu Ringgit, Batu Riti, Sebatu, Batunya, Batuan, Batu Medahu, Batu Mejan, Batu Dawa, Batu Jaran, Batu Bolong, Batu Belig, Batu Manak, Batu Telu, Batu Tumpeng, Batu Gunung, Batu Nunggul, Batu Madeg, Ulu Watu, Batu Pageh, PAGEH BATU NORA KANTU". Since there have been only a few results, also nearby values are displayed.

Showing below up to 17 results starting with #1.

View (previous 50 | next 50) (20 | 50 | 100 | 250 | 500)


    

List of results

    • I Gde Nala Antara  + (B A T U Batu Klotok, Ponjok Batu, Batu KaB A T U</br>Batu Klotok, Ponjok Batu, </br>Batu Karu, Kori Batu</br>Batu Yang, Yang Batu, </br>Batu Sèsa, Bukit Batu, </br>Batu Belah, Belah Batu</br>Batu Lumbang, Batu Korsi,</br>Batu Ringgit, Batu Riti,</br>Sebatu, Batunya, Batuan, </br>Batu Medahu, Batu Mejan, </br>Batu Dawa, Batu Jaran,</br>Batu Bolong, Batu Belig,</br>Batu Manak, Batu Telu,</br>Batu Tumpeng, Batu Gunung,</br>Batu Nunggul, Batu Madeg,</br>Ulu Watu, Batu Pageh,</br>PAGEH BATU NORA KANTUlu Watu, Batu Pageh, PAGEH BATU NORA KANTU)
    • I Gde Nala Antara  +
    • I Gusti Gedé Djelantik Santha  + (MAJOGJAG (Djelantik Santha) Wayan SentanaMAJOGJAG</br>(Djelantik Santha)</br></br>Wayan Sentana alon-alon nytandar motorné di samping balé dauhé apang tusing pirenga tekén reramanné ané sedeng iteha ngorta padaduanan di ampiké sambil ngopi.</br></br>“Om Swastyastu,” sapanné Wayan Sentana alon sada masalin munyi.</br></br>“Om Swastyastu,” pasaut bapannē matolihan. “Béh, cai Yan, kadén bapa nyén ané teka, tumbén nganjali? Biasanné jeg nylonong,” pasaut bapanné matadah tengkejut.</br></br>“Nggih Pa, Mé. Gumanti ja tiang meled nyugjugin, napi salam krama Baliné nyak nyambung marakyat nganti teked ka désa-désa. Ané biasanné koh ngomong?”</br>“Nah, ajanian suba sayan ada perubahan. Nanging mara di sangkepan, di upacara lan acara adat né matadah resmi. Cara mapepadikan, nrima tamiu dines muah ané lénan.”</br>“Sing kénkén Pa, mula sukil ngawitin ngaé ané melah. Tiang masih jani malajah ngomong basa Bali ané madan beneh, sawiréh jani basa Baliné suba sayan nglimbak.”</br>“Nah mungpung Wayan ngoraang basa Baliné sayan limbak, mémé masih ajak bapan ceningé mara sedeng ngortaang basa Bali ané dadi pajogjag dané Gusti Mangku Ngurah ngajak okan-okanné di jeronné ibi sanja,” raos méménné nyelag maketur.</br>“To kénkén ané dadi bantang pajogjagé? Kadén Gusti Mangku dané mula wikan?”</br>“Baané saking wikanné, dané marasa tusing ngerti tekén tata caran anaké ngajahin anak cerik ngomong cara janiné. Cara cening uli cerik mara ngedat suba urukang mémé ngomong mabasa Bali. Apa jani cening marasa kéweh mabasa Bali?” patakon méménné.</br>“Yén tiang tusing kéweh ngomongang basa padidi.Yén basa Inggris, basa Jerman mara kéweh. Patuh cara anak cerik Amérika, Australi ngomong Inggris sing marasa kéweh. Yén ia ajak mabasa Indonésia, Bali, mara kéweh. I raga masih yén malajah mawirama mara kéweh, sawiréh i raga mara majumu malajahin sasubané i raga gedé,” pianakné negesang.</br></br>“Ento suba ané nikaanga tekén Gusti Mangku i tuni semengan. Raganné masadu marasa nyelsel ngelah oka dadua pada wikan nyastra lan mabasa Bali, Kawi, nanging tusing nyidang ngurukang oka padidi mabasa Bali. Taén putunné ané di Dēnpasar mantuk ngiring ajinné. Pekakné nakonin baan basa Bali, nanging sautina baan basa Indonésia. Mara takonina okanné, Gusti Putu Raka pasaurné ngandang, ngampar. ”Béh aji bas kuna, pénter mabasa Bali ten nekaang napi.</br>Samaliha ngomong basa Bali sulitan tekén basa Inggris. Misi anggah-uingguh, ten ja abesik cara basa Indonésia lan basa Inggris utawi Jerman. Nika mawinan tiang ngurukang basa Indonésia lan basa Inggris dumun mangda nénten kuciwa ring timpal-timpalné di sekolahan. Malah sampun kurukang basa Jepang.”</br>I poan okanné ané dadi pegawé bank di Jawa, Gusti Madé Rai mantuk, masih ngajak putunné ané maanjar ajak putunné ané di Dénpasar. Masih takonina baan basa Bali alus utawi sagét kasar. Makejang sautina baan basa Bali alus tekén putunné. Lantas okanné takonina kénkén dadi bisa mabinaan piuningné mabasa Bali. Pasaur okanné lan mantunné tuah yén di jero raganné setata ngurukang okanné ngraos baan basa ibu, mabasa Bali. </br>Kocap yadiapin raganné malinggih di Lombok, ané wewidanganné ngomong Sasak, di Jawa ané ngomong Jawa lan basa Indonésia, nanging di jeronné raganné tetep mabasa Bali. Dadi patuh cara prisip bapané, ngurukang raré patut nganggon basa ibu, basa Bali. Basa ané lénan pastika lakar kabakatang di sekolahan utawi makursus. Yén basa Bali dija ngalih kursus, yén sing di asrama utawi di umahé padidi? Yén kanti i pianak tusing bisa mabasa Bali, ané pelih boya ja i pianak, nanging i rerama ané ngutang basa ibuné padidi, sok géngsi nguber bukité ejohin. Kadirasa anaké uli Belanda nguber malajah basa Bali.</br></br>“Saja ento Bapa, Mé, tiang masih dugasé tundéna survey tekén doséné di Buléléng ané tepukin di masyarakaté mula tuah buka kéto. Liunan para janané ngurukang pianakné baan basa Indonésia, malah mabading mara malajah basa Bali di sekolahan. Sinah sukil tan bina cara malajahin basa Inggris. Ento ngranayang basa Balin anaké jani kaku, sawiréh nyalin uli basa Indonesia ka basa Bali. Conto: “Sapi saya akan saya sembelih” kabasabaliang dadi “Sampi tiang lakar tiang gorok.” Patutné “Sampin tiangé lakar gorok tiang.”</br>“Sajaba ento yén titénin basa Baliné gumanti ngelah anggah ungguh basa, sawiréh ngelah basa kasar, madia lan alus. Ada masih alus sor, alus mider, satmaka ngurukang para janané apang bisa ngalap asor ané numbuhang budi suci adiluhung mawit ulian basa. Hormat tekén sang catur guru. Tekén rerama, guru pangajian, guru wisésa, muang guru swadyaya saking mabasa alus. Apang tusing alpaka guru. Bani nyagur rerama, guru, misuh pemimpin. Ulian basa, bani ma-kamu, macai, maicang tekén sang guru cara basa Inggris lan Indonésiané pragat you…, kamu, engkau, aku yadian tekén Hyang Widi Wasa.”</br>“Saja Pa, anaké uli dura negara masih ngomongang kéto. Basa Baliné sujatinné ba sarasa, basa budaya ané numbuhang sopan santun. Kruna-krunanné masih komplit. Cuma yén di Buléléng, tiang kayang jani kari majogjag indik kaja lan kelodé. Cara Buléléng kaja artinné arah ke gunung dadinné ka selatan. Kelod artinné arah ke laut dadinné ka utara. Yén cara i raga ané ketah kaja, kelod, kangin, kauh ento tuah mata angin, utawi pangider buana, patuh tekén bahasa Indonésiané: utara, selatan, timur, dan barat. Boya ja arah kaja lan kelodé ané maarti ka gunung lan ka laut ané dadi gentinin aji kruna ka ulu lan ka tebén.</br>Kayang kamus Bali-Indonésiané masih rancu, basa Baliné ten ngelah mata angin, padahal nawang pangider buana komplit kayang déwa nawasanga, warna, lan uripnné yén macaru. Miribang saking mula salah kaprah,” raosné Wayan Sentana ngacuh, mimbuh bingung.</br>“Dadi masih orahang kéto. Yén selehin miribang uli pangawit malajah ngomong raréné di Buléléng orahina gunungé kaja lan pasihé kelod, pinaka basa ibu. Tuara ngitung mata angin cara janiné. Apa buin ada kompas, ada kar utawi peta anggon uger mata angin. Éééh, nguda dadi mingungang kaja kelod suba nawang ulu tebén?” raos bapanné teges.</br>“Saja Pa, Mémé. Tekan tiangé mulih sujatinné lakar morahan yén kayang lulusé ené tiang payu ngantén ajak gélan tiangé Setyowati. Nanging ia sing nyak magama Hindu. Yén dadi cara Jawa, tiang ajakina milu gaman raganné. Yén sing kéto melahan pada tetep ngaba agamané soang-soang. Ibu lan bapakné setuju kéto. Cara janiné beneh masih kéto. Nanging tiang kari ngantiang pituduh lan papineh mémé lan bapané. Kénkén Bapa, Mé?”</br>“Badah…, né ja cai sajaan tusing nawang kaja kelod. Tusing ada wét buka kéto. Cai jumah muani padidi, yadiapin pada tetep tekén agamané padidi. Lantas kénkén tata upacara pawiwahané? Kénkén nerapang bebanten ardanaréswari ngajak anak ané tusing magama Hindu? Undang-undang RI No. 1 Tahun 1974 masih tusing matutang buka kéto. Apa buin yén kanti cai paid bangkung. Yén dadi melahan kelidin,” pasaut bapanné sengit.</br>“Nguda kéto Pa, tiang tusing lakar ngalahin sentanané jumah dini. Yadin kurenan tiangé malénan agama, kadén Tuhané ané kasembah masih patuh?” raosné Yan Sentana.</br>“Ooh, yén saja ia nganggap Tuhané patuh, nguda ia tusing nyak milu tekén cai? Yén cara i raga mara kéto. Ékam Évam Adwityam Brahman. Mawinan anaké luh ngantén nutug anaké muani, nganutin adat ka purusa. Apang sajaan masaanggama sekala lan niskala. Yén cara anaké malayar apang dadi aperahu nuju pulo harapan,” pitutur bapannē </br>“Mimiiih Wayan… Yan. Precuma cai masekolah tegeh-tegeh. Kadén mémé ja lakar sayan ngerti. Nyatané cai mula tusing nawang kaja kelod, apa buin kangin kauh,” kénten raos méménné nyelag. Wayan Sentana bengong, tumbén majogjag ngajak reramanné.bengong, tumbén majogjag ngajak reramanné.)
    • Putu Sedana  + (NGEPIK TANAH PLEKADAN (Putu Sedana) TembNGEPIK TANAH PLEKADAN</br>(Putu Sedana)</br></br></br>Tembang parwata ngepik tanah plekadan</br>ngalap bintang mauder</br>legané maganda di pangipian</br></br></br>Ada satua tuun uli bukit tua</br>lanji-lanji</br>lampahé meték angin</br>prasanggake ngempug déwék di tutur pinaruh?</br></br></br>Panampin keneh ngutang kita</br>kadalu di taman pajantosan</br>ngalih apa buka apa</br>ngaba suung di panyepén</br></br></br>ngepik tanah plekadan suung di panyepén ngepik tanah plekadan)
    • Mas Ruscitadewi  + (PALET 1 SETTING: Magenah ring abian utawiPALET 1 SETTING:</br></br>Magenah ring abian utawi tegalan sane sampun akeh katandurin entik-entikan minakadi pala wija, pala gantung, pala rambat, miwah sahananingipun. Sakemanten wenten aundag tanah sane nenten madaging entik-entikan lan madaging plastik sane akeh matumpuk.</br></br>GEDE PURNAYA negak di baduur batu sane magenah di samping plastik sane matumpuk punika</br></br>PURNAYA: Aduh Dewa Ratu, luu napi ja niki ane metumpuk-tumpuk di tegalan tiange?</br></br>Yen keneh-kenehang. Abulan suba luu makacakan dini, uli uliane abedik jeg ngancan ngebekang tur jani dadi cara bukit. Inguh tiang ngenehang kenken ja tegalan tiange ne.</br></br>Lantas rauh NYOMAN DUAJA jagi ngutang luu di tegalane Purnaya.</br></br>PURNAYA: Ih man apa kel gae ditu?</br></br>DUAJA :Ngutang luu lah, kadan awake raga kel ngutang pipis?</br></br>PURNAYA :Ih dong tingalin malu Man, to luu suba makacakan ditu dong ngawag- ngawag awake nagih ngutang luu. Kone anak Bali to suba nyalanang ane maadan Tri Hita Karana, adi jeg ngawag ngutang luu, dija ane maadan Palemahan ento ane satata satya sareng lingkungan.</br></br>DUAJA :Dueg ja masi Gede Purnaya. Nah sabar malu De, ne sujatine tiang ngutang luu dini wantah kel dadi investasi.</br></br>PURNAYA : Apa? Investasi kone, ento luu Man tusing ja pipis ane ngidang dadi investasi.</br></br>DUAJA: Justru itu, karena luu itu bisa dijadikan investasi.</br></br>PURNAYA: Maksud Nyoman to apa?</br></br>DUAJA: Nah kene ceritane De, kan rage ngelah timpal ane tegalane patuh alah awake, bek misi plastic, ia kone maan pawisik mangda ngurug plastik ento aji tanah, terus to pulanina tanah ento aji punyan juuk. Jeg mebuah plastik kone punyan juuke, adepa di peken jeg laku keras jani buah plastik ento.</br></br>PURNAYA: Men jani kenken rage tusing ngelah punyak juuk ne ada tuah punyan duren dogen.</br></br>DUAJA: Bah sing kenken malah to luungan biin. Juuk kan cenik buahne, yen duren bisa gedenan biin.</br></br>PURNAYA: Oh nyak seken to, men jani kenken carane. DUAJA: Jeg aluh to, tanem gen alah punyan biasa. PURNAYA: Maksud awake apa? DUAJA: Badah aduh lengehne ngelah timpal, ane paling si malu ngae malu bangbang.</br></br>PURNAYA: Ih ngudiang ngae bang-bang, nyen ane kal tanem ditu? DUAJA: Bah awake be ane lakar tanem rage ditu PURNAYA: Meh seken to? Sing mati rage nyanan toh?</br></br>DUAJA: Tusing lah, ne ngae bangbang anggon ngurug plastike ento, masak nyen timpal pedidi kaurug.</br></br>PURNAYA: Men di be suude urug rage tanahe kudiang jani?</br></br>DUAJA: Ih pulain duren nyanan, punyan duren ento mabuah dadi plastik terus to adep.</br></br>PURNAYA: Ah seken to? Kenapa sing semangka gen pulain?</br></br>DUAJA: Ah dadi gen yang penting inget bagi-bagi komisine nah.</br></br>PURNAYA: Oh nah santai gen nyanan yen be mebuah durenne. Oh saja kel siam sing punyan ne?</br></br>DUAJA: Oh ingetang nyiam nah tiga kali sehari sesudah makan</br></br>PURNAYA: Adi alah minum obat dogen. Nden malu yen pupuk perlu sing? Rage sing ngelah pupuk jani.</br></br>DUAJA: Perlu lah, amen keto jani atehina ja meli pupuk</br></br></br>PALET 2 Di tengah alase sane wenten punyan duren gede ngandang di tengah margi alase. Duren punika mabuah emas makasami gede-gede</br></br>PURANAYA majalan-jalan di alase lantas ngoyong di punyan durene punika</br></br>PURNAYA: Bih adi gede-gede san buah durenne nah jeg mas dogen asane isine puk</br></br>Wusan punika wenten buah duren sane ulung pas di arep PURNAYA mare bukak. Buah durene punika nenten je misi emas dogen. Di buah durene punika wantah wenten anak cenik sane ngeling.</br></br>PURNAYA: Ih dadi ada anak cenik dini di tengah durene, nah yang penting rage sugih hahahaha ulian duren.</br></br>Lantas ada duren macepol sane pas ngenenin sirahne PURNAYA raris limuh.</br></br>PALET 3 Magenah ring tegalan Gede Purnaya.</br></br>PURNAYA sedeng sirep di batan punyan poh ane gede lantas DUAJA teka ngalih sambilanga nundun I Purnaya.</br></br>DUAJA: Ih Purnaya Bangun-bagun…</br></br>PURNAYA: Ih ada apa ne semengan gati nundun raga, DUAJA: Aruh semengan kone, suba sanja ne De PURNAYA: Apa? Sanja? aduh bangkung rage konden ada ngemang ngamah ne</br></br>(Purnaya rengas nagih enggal-enggal mulih).</br></br>DUAJA: Ais, sabar ke malu. Ne rage kal matakon kenken punyane? Suba ada perkembangan?</br></br>PURNAYA: Uli aminggu raga mula punyan ne, masih tusing ada mentik.</br></br>DUAJA: Pasti awake engsapan yiam ae? PURNAYA: Ye sajan puk adi jeg engsapin dogen nyiam. DUAJA: Badah kenkenan men ngelah punyan mentik engsapang dogen nyiam toh.</br></br>PURNAYA: Nah sabar gen malu Jhon, jani ba kal siam.</br></br>PURNAYA raris nyiam punyane ento. Saget wenten suara grudug lan ujan bales. Wusan punika tanahe makeplug wenten anak cenik ngeling uli tanahe.</br></br>PURNAYA: Ih Nyoman, adi pesu panak uli punyan ne ento man?</br></br>DUAJA: Adi tumben keto nah biasane nak nyak ye pesu punyan, apa ja ane ngranayang nah?</br></br>Saget wenten raos saking langit</br></br>SUARA: Rare puniki lekad santukan madue tetujon jagi kewaliang kaentegan para manusa ring marcapada, kaentegan sareng dewa, manusa sane lianan tur gumi genahe melinggih. Sira ja sane jagi nguwugan jagate puniki lakar kepadaman olih sang rare puniki.</br></br>PURNAYA: Apa tuni ngomong to?</br></br>DUAJA: Oh awake masih ningeh munyi to?</br></br>PURNAYA: Oh awake masih ningeh? Berarti ne bhatara ane ngeraos ne.</br></br>DUAJA: Nah yen keto berarti ne tusing ja raos boya, berarti rare ne seken lakar ngisiang gumi.</br></br>PURNAYA: Bih berarti ane hubungane ajak ipian titiang dibi.</br></br>DUAJA: Maan ngipi apa awake De? Ngidang ngipi awake?</br></br>PURNAYA: Ih adi bani keto awake ngeremehan rage adi? Awake tusing nawang ipian rage biasane seratus sepuluh persen terbukti beneh.</br></br>DUAJA: Bihh, serem san asane nok. Nah kenken ipian awake ento?</br></br>PURNAYA: Nah kene kone ceritane. Rage kone mejalan di alase pedidi, saget di tengah rurung alase ento ada punyan duren ane buahne ngaad sajan. Nah awake nawang apa isin durene ento?</br></br>DUAJA: Ije je rage nawang? Kan awake ane ngelah ipiane adi rage takonin.</br></br>PURNAYA: Ye sajan puk hehe. Isin buah durene ento tusing je duren. Nanging isine ne to emas bek gati. Nah tusing emas dogen kone isin durene ento, durene ento masi misi panak cenik.</br></br>DUAJA: Bih, keren ipian awake puk, men kenken biin?</br></br>PURNAYA: Suud to ada buah duren biin ulung, tepena sirah rage, rage langsung limuh suud ipiane.</br></br>DUAJA: Badah! Yen keketo asane luung ipian awake De. Nah ne jani kal kudiang ne panak cenik ne?</br></br>PURNAYA: Ahaa, perlu sing gaenan banten telung bulanan?</br></br>DUAJA: Ih lengeh celenge, adi ngawag-ngawag ngaenan banten telung bulan.</br></br>Awake nawang pidan rare ne lekad? Nyen memene? Nyen Bapane?</br></br>PURNAYA: Hehe tusing nawang puk, kan tebak-tebak dogen je.</br></br>DUAJA: Ah pang sing kene, pang sing keto, jeg aba gen anak cenik ne ke balian lan kelihan dini.</br></br>PURNAYA: Ane cen alunan Man? Ke kelihan malu apa ke balian malu?</br></br>DUAJA: Aduh! Lengeh celenge!! To lo sik Jero Kelihan Mangku Pancer balian lan kelian di desa ne.</br></br>PURNAYA: Oh sik Jero Pancer, oh nah lan abe rare ne kemu. Ih sajan bangkung rage nyen ngemang ngamah?</br></br>DUAJA: Arah to urusan belakangan, tusing je mati bangkung awake mare awai tusing baang ngamah. Mai jeg enggalan majalan.</br></br></br>PALET 4</br></br>Magenah ring jero MANGKU PANCER irika wenten masi wenten PAN BADRA sareng</br></br>MEN BADRA.</br></br>JRO PANCER: Apa ane ngidang Pan Badra bang si gelahe, yen tiang ngidang ngemang</br></br>Pan Badra Pianak Muani.</br></br>PAN BADRA: Napi je sane jro kayunan tiang jagi jangkepin.</br></br>MEN BADRA makisi-kisi ajaka PAN BADRA</br></br>MEN BADRA: Seken beli lakar nuutin mekejang keneh kelihan sekaligus balian ane sesai mamunyah ne?</br></br>PAN BADRA: Men kudiang biin luh, iraga suba tusing nyidang ngelah panak. Beli masih tuah pianak adiri saking reraman beli. Pasti nyanan reraman beli lakar ngenah megantung di tiing petunge luh.</br></br>MEN BADRA: Nah amen suba keto keneh beline lan jalanan, sakewala tiang mebesen melah-melahang ngomong ajak Jro Pancer nah bli.</br></br>JRO PANCER: Kenken?Ada ne kuangan?</br></br>PAN BADRA: Nenten jero sami sampun siaga, tiang jagi nuutan napi ja pikayun Jero.</br></br>JRO PANCER: Engken? Mekejang? Yan keketo tiang tuah asiki, Pan Badra patut ngadep tanah ane di tegalan punika.</br></br>PAN BANDRA: Ih balian loba, suba mekejang tanah tiang nagih adep cai jani biin nagih ngadep tanah cang. Cuih cang tusing je lakar nyak ngadep tanah. yening Jro ngidang gemang tiang pianak muani tuah akijapan mata mare cang lakar ngidang nuutan munyin jrone.</br></br>Wenten lantas I SIDIA pecalang ne Jro Pancer. Ia melaib angkihane nyangsur ngereh Jro</br></br>Pancer</br></br>SIDIA: Jro, wenten kocap anak sane ngrereh Jro.</br></br>JRO PANCER: Nyen to Yan? Sing kaorahin ne bapa nu nerima pasien dini?</br></br></br>SIDIA: To Gede Purnaya ajaka Nyoman Duaja Jro, suba kal orahin tiang tapi kone anak penting sajan Jro anak menyangkut urusan dunia kone!</br></br>JRO PANCER: Badah apa je gaena ajaka dadua to, ngae ruwet gen puk tusing ngerti rage sibuk ne.</br></br>Saget PURNAYA sareng DUAJA melaib ngangsur ngalih Jro Pancer sambilangan ngaba panak. Raris panak sane kabakta olih Purnaya punika kaambil olih Jro Pancer kaicen ka Pan Badra</br></br>JRO PANCER: Neh jani pianak muani akijapan mata, hahaha ne jani Pan badra harus ngadep tanah ane di tegalan ento.</br></br>PAN BADRA: Kenken ne maksudne?</br></br>JRO PANCER: Nah ne penting jani tegalan pan badra suba tiang ane ngelah ne jani pan badra lan men badra pesu uli dini yan tusing gelahe lakar Nundung Pan Badra uli desa.</br></br>MEN BADRA: Ih sing dadi kenene, tiang tusing lakar nyak ngadep tanah tiang.</br></br>JRO PANCER: Ih Men Badra nawang apa to satya wacana hah? To tuni kurenan cai ane manunyi yen ngidang bang cang panak akijapang mata jeg lakar maadep mekejang tanah tegalane.</br></br>MEN BADRA:Ih kelihan lebihan bog-bog, asanan nyanan kenken karma phala to nah.</br></br>JRO PANCER: Ih lebian munyi cai, Sadia aba jleme-jleme ne pesu diolas.. SADIA: Ngihh jro SADIA raris nundung PAN BADRA ajak MEN BADRA PESU.</br></br>PAN BADRA: Ihhh sajan balian berek. Kenkenan gumine melah yening ada kelihan biin misi dadi balian ane nista kekene? Kene ane meadan guru wisesa? Nah santukang tiang satya wacana tiang lakar ngadep tanah tiange sakemaon inget karma phala pasti mejalan Jrooo…..</br></br>Wusan PAN BADRA miwah MEN BADRA katudung, PURNAYA miwah DUAJA</br></br>nglanturan ngeraos majeng MANGKU PANCER.</br></br>PURNAYA: Jro, ampura niki, sujatine tiang jagi nglanturan ngeraos akidik indik.. JRO PANCER: Gelahe suba nawang apa ane lakar Gede ajak Nyoman raosan jani. DUAJA: Maksud jero napi? JRO PANCER: Ne pasti masalah panak cenik ane tuni to kan? Saja sing?</br></br>DUAJA: Bih jakti san nika jro. Men jro uning napi pikobet sane polihan titiang lan</br></br>Gede indik rare punika?</br></br>JRO PANCER: Bih masak ane keketo gelahe tusing nawang. Pasti Gede lan Nyoman maan nuduk rare ne di tegalan, saja sing?</br></br>PURNAYA: Bih jakti san nika jro</br></br>DUAJA: Jeg mula seken jro mangku pancer to mula balian ane paling top. Nah yening kekenten napi sane ngaryaning asapunika jro?</br></br>JRO PANCER: Pasti Gede ajak Nyoman maan ngurug plastik di tegalan, lantas di ba duur urugan plastik ento kapulain bibit duren beneh sing?</br></br>DUAJA: Bih jakti nika tu. Sujatine tiang anak nuutang timpal tiange ring kota, ia masih patuh ngurug plastik nanging punyan sane kapula nika tios jro. Tiang mamula punyan duren timpal tiang sani ring kota nika mamula punyan juuk jro.</br></br>PURNAYA: Punapi men jro, iriki titiang anak nenten medue punyan juuk, sane wenteh wantah punyan duren kemanten. Buah duren kan agengan nika sareng buah juuk. Sira uning akehan tiyang polih rejeki.</br></br>JRO PANCER: Aduh pelih to De, anak tusing dadi plastik ento pulain ajak duren. Anak harus juuk sane patut kapula de.</br></br>PURNAYA: Oh kekenten ngih jero, nah niki nyambung akidik, sedurung punika kocap tiang polih ngipi nuduk duren sane isine mas-masan sareng anak cenik, napi nika artine ngih jero?</br></br>JRO PANCER: Bah jelek to artine De, nyening ngipi maan nuduk mas pasti wenten sane nenten enteg di tegalan Gede ne.</br></br>DUAJA: Oh sajan jro. Dugas tiang mare maan nuduk anak cenik puniki. Wenten suara saking langit sane ngerosan rare puniki jagi nyaga kaentegan ring marcapada, ten punapi nika jro?</br></br>JRO PANCER: Bih sing kenken. Ento ane tusing seimbang artine kene Man, timpal nyoman kan juuk pulane, nah nyoman kan duren pula yoman. Makane to ane tusing enteg utawi seimbang orang.</br></br>DUAJA: Oh kenten ngih, men mangkin punapi rare punika?</br></br>JRO PANCER: Tenang, urusan ento depang Jro ane ngurus, ane penting jani Gede patutne nglukat di tegalan.</br></br>PURNAYA: Punapi nika carane jro?</br></br>JRO PANCER: Jani Gede harus ngadep tegalan gedene.</br></br>DUAJA: Tusing dadi mecaru kemanten jro? Pedalem timpal tiange nika jro, ten wenten malih genah anggen makarya.</br></br>JRO PANCER: Oh harus ento Man, santukan tanahne Gede suba leteh apa buin krana mamula palstik. Tusing ada caru ane ngidang nglukat tegalane ento.</br></br>PURNAYA: Bih amen keto dija tiang lakar mekarya Jro?</br></br>JRO PANCER: Nah Gede malu harus ngadep tegalan gede ento, pipisne to anggon ngae usaha baru, anggon menin umah anggon menin sanggah, nyak sing?</br></br>PURNAYA: Becik sajan nika pikayunan Jro, nyen adol tiyang tegalan tiyange, tiyang dados pengusaha sukses, umah luung, merajan luung, bih jeg komplit idup tiyange jro. Nah sane mangkin sira sane jagi numbas tegalan tiyange?</br></br>JRO PANCER:Nah jeg aman to De, nyanan gelahe ane ngurus, pokokne gede jeg nerima pis beres.</br></br>PURNAYA: Bih cocok nika asane jero.</br></br>DUAJA: Nah de, adep be tanahe ento, inget gen ngedum nah PURNAYA: Adi ngedum tanah? Kan ane ngelah tegalane rage. DUAJA: Nah de inget nake ane maadan satya mitra.</br></br>PURNAYA: Nah amen keto satu persen gen nah komisine.</br></br>DUAJA: Nah sing kenken. Ih sajan jro santukan sampun galah tiyang sareng kalih nglungsur pamit ngih.</br></br>JRO PANCER:Nah mu ja, adeng-adeng di jalan nah.</br></br>PURNAYA: Ngih jero suksma.</br></br>(PURNAYA lan DUAJA majalan sambilange magending): Kita orang kaya…kita orang</br></br>kaya</br></br>PALET 5</br></br>Megenah ring natah jero sane asri</br></br>MEN BADRA negak sambilange mamula punyan di natahe sambilanga ngempu pianakne</br></br>PUTU ARTAWA</br></br>MEN BADRA: Mai tu tulungan ja kesep meme! Bibit punyan di samping ceninge.</br></br>ARTAWA: Ngih me (sambilanga majalan nyemak bibit punyanan) MEN BADRA: Suksma ngih Tu. ARTAWA: Meme, meme punyan napi niki adane me? MEN BADRA: Oh to punyan juwuk adane cening. ARTAWA: Men kenken rasan juwuke ento me? MEN BADRA: Rasan juwuke ento manis alah muan Putu dugas mekenyem.</br></br>ARTAWA: Ih meme. Oh saja me kenken carane memula punyan me?</br></br></br>MEN BADRA: Putu dot nawang kenken carane? Yen dot mai jemak bibite bin besik. ARTAWA: Nah antiang malu me. Putu jani lakar nyemak bibite ento.</br></br>ARTAWA raris ngambil bibit sane wenten, raris ia mewali ka meme ipun</br></br>MEN BADRA: Nah yen suba jemak jani tuutan meme nah.</br></br>ARTAWA: Alon-alon carane ngajin ngih me.</br></br>MEN BADRA: Ngih Tu, sane kapartama cening ngae malu bang-bang anggon tongos mula juwuk.</br></br>ARTAWA: Aampun me, suud punika napi ngih me?</br></br>MEN BADRA: Nah nyen suba jani jang bibite di bang-bangne suud to urug di tanahe.</br></br>ARTAWA: Oh sube me, suud to jani siam ngih me? MEN BADRA: Nah to dueg, mu jani langusng siam punyane Saget wenten punyan plastik ane mentik ring genah Artawa mamula</br></br>ARTAWA: (makesiab, bingung)Me, ne punyan apa ane mentik jani me? Adi langsung mentik punyane?</br></br>MEN BADRA: Ih ne punyak plastik adane. Adi bisa saget mentik punyan plastik mentik.</br></br>ARTAWA: Men punyan plastik ento kenken asane?</br></br>MEN BADRA: Punyan plastik ento tusing dadi ajeng tu, plastik ento nyanan dadi adep.</br></br>Saget teka PAN BADRA nyagjagin panak lan kurenane.</br></br>PAN BADRA: Ada apa ne rame gati?</br></br>MEN BADRA: Tuni tiyang ajak Putu kan mamula juuk pa, nah pas Putu nyobak mula juuk saget langsung mentik punyan, nanging tusing ja punyan juwuk ane mentik. Ane mentik ento wantah punyan plastik pa.</br></br>PAN BADRA: Apa? Punyan plastik cen cobak bapa tolih,</br></br>PAN BADRA langsung nyingakan entikan punyan plastik ane mare mentik punika</br></br>PAN BADRA: Ih sajan niki buk. Niki punyan plastik. Punyan plastik ane paling lung ane maan tolih bapa.</br></br>MEN BADRA: Men yan suba keto apa artine pa?</br></br>PAN BADRA: Ento artine punyan ne wantah punyan ane paling mael yan adep buahne me. Nah punyan ne masi paling enggal mebuah yen bandingan ajak punyan ane lianan.</br></br>MEN BADRA: Bih men keto berarti enggal sugih iraga ajak dadua pa,</br></br>ARTAWA: Wuih sugih pa? Amen keto kenapa tusing pula di tegale dogen punyane pa?</br></br>PAN BADRA: Aduh yen unduk di tegal iragane….</br></br>ARTAWA: Kenapa tegalan iragane pe?</br></br>MEN BADRA: Nah jeg tagaran gen jani orain Putu pa.</br></br>PAN BADRA: Nah sebenarne. Tegalan iraga suba makelo kaadep baang Jro Balian</br></br>Pancer, Tu..</br></br>ARTAWA: Adi bisa keketo pa, adi bisa Jro Pancer ane ngadep?</br></br>PAN BADRA: Sujatine bapa tuah tusing nyak tanah tegalan iraga adepa, nanging dayane</br></br>Jro Pancer bes keliwat, bapa dadine kena paksa ngadep tanah tegalane.</br></br>ARTAWA: Nah yan asapunika jani hen antiang, tiyang lakar ngwales karma majeng</br></br>Jro Pancer, Antiang tiyang !!!</br></br></br>PALET 6</br></br>Magenah ring pasar sane rame akeh anak jagi mablanja, irika akeh wenten dagan sate, dagang bibit juuk, miwah bibit duren</br></br>ARTAWA sane sampun kelih sareng maadolan ring pasar</br></br>ARTAWA: Om Swastiastu semeton tiang sareng sani meriki-meriki tampekin tityang, niki wenten punyan sane baru, sane unik. Meriki-meriki…</br></br>Raris anake tame sane namekin Artawa</br></br>ANAK 1: Napi sane punyan baru niki gus?</br></br>ANAK 2: Sajan, ento tuah punyan plastik biasa dogen, ne ada yening mamula punyan plastik sinah lingkungan di jumah tiange lakar usak dadine.</br></br>ARTAWA: Ibuk-ibuk sareng sami, punyan niki nenten ja punyan plastik sane biasane.</br></br>ANAK 2: Napi maksud gus? Punyan plastik, tetep ja punyan plastik, patuh-patuh lakar ngae usak lingkungan.</br></br>ARTAWA: Hais ibuk ibuk sampunan ngeraos kekenten dumun, punyan plastik niki nenten ja patuh sareng punyan plastik sane lianan satukan punyan plastik niki ramah lingkungan, tur mabuahne pasti enggal.</br></br>ANAK 3: Nah amen keto ibuk lakar meli besik, tapi harus wenten jaminane.</br></br>ARTAWA: Nah ibuk-ibuk sareng sami nenten perlu jejeh, jaminan tiange yening punyan niki nenten cara sane kebaosan tityang wawu, jinah ibuk-ibuk sareng sami jagi waliang titiang dua kali lipat.</br></br>ANAK 1: Nah amen keto ibuk meli besik neh kal nyobak malu.</br></br>ANAK 2: Tiyang masih lakar nyobak buk.</br></br>ANAK 3: Tiyang patuh masih.</br></br>Saget anake rame-ngeramean mablanja sik I Artawa. Sakemanten wenten kalih dagang sane iri nika wantah dagang juwuk miwah dagang duren ring pasar punika.</br></br>DAGANG DUREN: Ih buk tingalin ja I Purnaya to laku sajan dagangane puk.</br></br>SAFANG JUUK: Bih sajan kita merasa tersaingi ne Mbok, men iraga harus ngudiang jani nah?</br></br>DAGANG DUREN: Ah orin gen nyanan kurenan awake, kurenan awake kan pecalang kesayangane Jro Pancer, nah bang ba ye nyanan ane ngelapor ajak Jro Pancer.</br></br>DAGANG JUUK: Nah beneh to buk rencana ne becik asane buk</br></br>PALET 7</br></br>Magenah ring jero Jro Pancer</br></br>JRO PANCER negak di kursi ring arep jendela</br></br>JRO PANCER: Aduh, jani kene rasane dadi bos gede nah, maan melog-melogan anak yang penting maan pipis, makejang tanah tegalan krama desa ne dini suba makejang bakat adep, ne jani tiyang pasti kal dadi balian nomer satu ring desa puniki hahhaha…</br></br>I SADIA raris rauh sambilanga akhihane yangsur.</br></br>JRO PANCER: Ada apa ne?</br></br>SADIA: Ada berita baru jro!</br></br>JRO PANCER: Berita apa ne yan? Adi jeg sepanan sajan mara ningehang orta di margi, nah jani tegaran ragane adeng-adeng ngorta.</br></br>SADIA: Puniki jro, tiang I wawu polih nerima orta saking rabin tiange sane meadolang ring pasar.</br></br>JRO PANCER: Men kenken yen kurenan Wayane madagang di peken?</br></br></br>SADIA: Puniki tu ring pasar wenten anak baru sane tumben madolan irika, dagangane punika lais sajan.</br></br>JRO PANCER: Men nyen suba keto apane ane soleh?</br></br>SADIA: Nah ane paling soleh ento ia medagang punyan plastik jero, sakewala tusing ja punyan plastik biasa. nika wantah punyan plastik sane enggal pisan mabuah tur ramah lingkungan Jro.</br></br>JRO PANCER: Badah tumben gelahe ningeh ada punyan plastik ane keketo. Nah yen keketo atin jani gelahe ka peken, ajaka meli bibit punyan plastik ane ramah lingkungan ento.</br></br>SADIA: Ampunan dumun jro, santukan niki nenten ja indik bibit plastik kemanten.</br></br>JRO PANCER: Men ada apa buin masalahne?</br></br>SADIA: Puniki jro, jro eling dumun sareng Pan Badra miwah Men Badra?</br></br>JRO PANCER: Bih nu lah inget, Pan Badra to kan anak ane maan metamba nunas pianak lanang mai sing? Nah yen sing pelih gelahe ento ngemang rare plastik ane abane ajaka Purnaya ajaka Duaja sing?</br></br>SADIA: Jakti pisan nika jro. Nah sane mangkin anake sane madagang bibit plastik ento tusing ja lenan rare plastik ane baang Jro majeng Pan Badra ajaka Men Badra.</br></br>JRO PANCER: Badah, tusing dadi depang ne, jani Wayan ngelah tugas, alih rare plastike ento orahang tiyang nagih nanem bibit plastik ento di tegalan tiange, apang bakat tiange mula punyan plastik ane ramah lingkungan lan ane paling penting ngematiang rare plastike ento, hahahha..</br></br>SADIA: Ngih jero yen asapunika tiyang jagi memargi ka pasar jagi antos tiang jero ring tegalan jerone.</br></br>JRO PANCER: Nah mu adang-adang orahang dogen Jro Mangku Balian Pancer ane nagih.</br></br>Pastika tusing ada bani nglawan.</br></br>SADIA: Ngih tu tiyang gelungsur pamit mangkin.</br></br></br>PALET 8</br></br>Magenah ring tegalan Jro Pancer, irika sampun akeh wenten entik-entikan plastik</br></br>JRO PANCER sampun siaga mengantosan Sadia lan Artawa</br></br>JRO PANCER: Ye, sampun rauh gus punika punapi sampun ngajeng gus?</br></br>ARTAWA: Oh tiang sampun ngajeng nika jro, oh ngih langsung kematen wenten napi jro ngrereh titiang?</br></br>SADIA: (nyeletuk) Oh sujatine Jro Pancer nunden awake mai anak wenten maksud tersembunyi.</br></br>JRO PANCER: (sambilange nekep bibihne sadia) Oh ngih maksud tersembunyi tiange tiang jagi nunas tulung gus, anggo memula bibit plastik gus iriki ring tegalan titiang, tetujon tersembunyi tiiange, buah puniki jagi adep tiang, suud ento jinahne jagi angeen tiang mapunia anggen ngwangun karya ring pura</br></br>ARTAWA: Oh ngih langsung kemanten ring dija genah tiyang mamula. mangkin</br></br>JRO PANCER:Ngih mangkin pecalang tiange jagi ngatin gus</br></br>JRO PANCER makisi-kisi ajaka I SADIA.</br></br>JRO PANCER: Nah jani tujoin tongos anak ento memula, suud ento gelahe lakar nyemak arit lakar ngematiang anak ento.</br></br>SADIA: Oh ngih jro, oh ngiring gus, genah sampun kecumawisang.</br></br>Ritatkala I Artawa mamula plastik, Jro Pancer Raris mewali ngambil arit, Disampune Jro Pancer makta arit jagi ngematiang Artawa. Nadak Jro Pancer ulung lan angkihane sesek, Sadia Raris Melaib Ngereh pitulung</br></br>JRO PANCER: Kenken ne? Apa ne ane ngeranayang? Adi bisa kekene?</br></br>ARTAWA: Niki sane newasta karma phala Jro, Jro eling napi sane kabuat Jro duang dasa tiban sane lintang? Jero sampun loba nagih ngadep makejang tanah tegalan krama desa i riki. Tanah punika jagi jro tumbas mudah kal anggen jro memula plastik, makasami krama desa keni paksa mangda ipun ngadol tanah tegalan durene. Bapan tiange Pan Badra masih keni daya mangda ipun ngadep tanah ring Jro. Nah Jeni rasayang Karma Phala sane majalan. Plastik-plastik sane Jro pula mangkin mewali ngaryaning angkihan jro sesek tur ngemasin mati. Nah jani rasayang mangkin jro…</br></br>JRO PANCER: Ampura…ampura…ampuraa.. Astawa..</br></br>Makasiamian punyan plastik sane wenten ring tegalan Jro Pancer Idup Lastas nyekuk. Nyegut, Nanjung Jro Pancer. Jro Pancer Nenten Mresidayang napi-napi. Wusan puika angkihane ngancan sesek lan Ngangsur mati</br></br>Wusan Punika Sadia Rauh Nanging Nenten makta anak lianan sane jagi nulungin Jro</br></br>Pancer</br></br>SADIA: Suksma Gus sampun nulungin titiang, miwah krama desa sane lianan.</br></br>ARTAWA: Ih maksud jro pecalang puniki napi? Ados Jro nenten tengkejut utawi sebet tatkala Jro pancer nenten kari?</br></br>SADIA: Oh puniki nika gus, sampun sue tiang, sareng krama desane iriki sampun katindas sampun kasiksa olih Jro Pancer, tatkala tiyang ningehan gus mewali iriki tiyang sampun ngaryaning rencana mangda gus mresidayang ngaryaning rahayu jagate iriki.</br></br>ARTAWA: Ngih ten punapi nika jro nika wantah tetujon titiyang ring mercapada iriki dados jatma sane nulungin jatma sane lianan.</br></br>SADIA: Oh suksma atur tiang majeng gus Artawa. Ne mangkin Gus kayun dados kelihan ring desa punika jagi ngentosin Jro Pancer?</br></br>ARTAWA: Ngih yening nika pinaka swadarmaning tityang dados jatma ring marcapada titiyang nerima, tahta sane jro icen.</br></br>SADIA: Ngih sekat rahina ne mangkin Gus Artawa dados kelihan iriki. Lan binjang wenten upacara anggen menekin kelihan sane anyar ring desa puniki.</br></br>ARTAWA: Ngih suksma jro, benjang tiang sampun sadia.</br></br></br>PALET 9</br></br>Magenah ring Bale Banjar, akeh sampun anake mekumpul drika, makasiamian anak cenik gede, lanang istri tua bajang sampun siaga jagi nyingakanan kelihan sane anyar irika, akeh sampun bibit punyan plastik irika sane jagi kapula ring arep bale banjare.</br></br>WAYAN SADIA sampun siaga jagi ngalanturan upacara</br></br></br>SADIA : Om Swastiastu semeton sinareng sami mangkin, titiyang jadi nyinahang kelihan sanyar durene, kelihan sane sampun ngaoning Jro Mangku Balian Pancer, kelihan sane dumunan, kelihan sane loba tur makta sengsara, kelihan sane maparilaksana corah. Ngiring mangkin uleman kayun druene majeng ring Putu Artawa, galah kaaturang.</br></br>ARTAWA: Om Swastiasyu Krama desa sane dahat wangiang titiyang. niki tiyang mangkin, Putu Artawa jagi ningicalang duka mangda jagat puniki setata ajeg lan rahayu. Ngih sane mangkin tityang jagi nglanturan upacara antuk memula punyan plastik. Sadurung punika punyan plastik puniki wantah punyan lastik san ramah lingkungan tur gelis pisan mebuah. Tetujon tiang mangkin mamula puniki irika mangda ring desa puniki sami nenten malih krama sane sengsara sane kiranagan pangan dumadak desa puniki dados desa sane setata rahayu. Ida dane krama desa, ngiring pulin punyanan puniki.</br></br>Artawa raris mamula punyan plastik punika, raris katuutun antuk rama sane lianan, sakemanten wenten sane soleh kacingak, makasamian merasa kebus panes sane nenten ketulung. Sami angkihane sesek.</br></br>KRAMA 1: Punapi niki jero kelihan? Tiang merasa sesek.</br></br>KRAMA 2: Wenten napi sane iwang driki? Kebusnyane nenten ketulun.</br></br>KRAMA2: Tulung Jro Kelihan, tulungin tityang..</br></br>SADIA: Tulungin sami niki jero, tiang pateh merasa kebih lan sesek iriki. Jero tulung tiyang jero, jero…jero…punapi jero dados nenten sesek…jero jero</br></br>ARTAWA: Niki pinaka cihna jatma sane sane momo tur loba, sami sampun uning punapi iwangne ngangge plastik ring kahuripan. Sami mapikayun mangda gelis sugih sakemanten nenten nyingakin napi sane wenten ring kahuripan. Cihna Tri Hita Karana di gumi puniki sampun ical, sampun ilang mangkin sami jatma manusia nenten subakti teken Sang Hyang Widhi, Nenten Eling sareng semeton miwah nenten gupapira genah i raga melinggih. Sane mangkin jatma-jatma sane angkara loba jagi kelebur olih karma phala, olih sang plastik i riki hahahaha</br></br>Makasamian punyan plastik sane wawu sajan kapula, idup latas ngerejet makesamian krama desa punika. Sami kacegut kapak-pak, kecekuk olih plastik sane hidup usan punika sami ngemasin mati sane hidup usan punika sami ngemasin mati)
    • I Wayan Sadha  + (PAMARGINÉ KE GUMI WAYAH (I Wayan Sadha) PPAMARGINÉ KE GUMI WAYAH</br>(I Wayan Sadha)</br></br>Pemargin atme tan preside antuk ngandeg. Santukan sampun waneng kewacèn suratané jagi mewali ke sunie loke. Pinakit wantah dados daldalan kumanten, mangda lanus pemarginé ninggalin rageserire. Nike wantah rusian panumadian sané pinih singid kagambel antuk Sanghyang Suratme sekadi petugas saking Saghyang Wenang.</br></br>Sasih kenem ujané deres nyiramin jagat Bali. Punyan-punyanané ané gedé wiadin ané cenik-cenik, donné makejang gadang lumlum, sawirèh begbeg kesiramin ujan. Sarwe tumbuh-tumbuhané, sarwa bun-bunan sekadi bun paspasan, kesimbukan, don dlungdung wiadin don tui sané dados anggèn jukut, dipagoané smeringah girang nyanggre sasih dayuhé. Ujané sedine-dine nyiramin jagat, sawirè satondènné duges sasih kapaté tanahé engkag-engkag, belah-belah ulian lekahan panes matan ainé keliwat gedé. Kéto masih wargené ané ngelah tebe wiyadin abian, gargite manahné ngiwasin tetandurané, buke kacang jukut tekèn bangkuang mentik donné seger gadang lumlum. Duges totonan nuju dine Bude Kliwon Pagerwesi rerainan tenget, mule kasub kajeng kliwon butekale wiyadin sarwe lèaké ngelah galahé ritatkale peteng.</br></br>I Wayan Nyambu negak melengok dibataran Balé Delodné sambilange mecik tendas. Anginé ngesirsir dingin ngampehang wisie, mekade trunené totonan ngedged, bulun awakné sembring-sembring naenang wisian rerainané. I Wayan Nyambu uling cenik sube melajahin ilmu keniskalan, ento mekade batinné ènggal nangkep siptan anginé ngampehang wisian menusené ané sakti ngèlmu wegig. I Wayan Nyambu mara dibi teke uli bukit Pecatu. Geginanè mula sewai-wai dadi tukang ngecèt / mulas perangkadan ané manggo di pure-pure, minakadi keben, dulang, bokor, ané melakar aji kayu. Liu pesan anaké di bukit mesuang mulas kebenné lan dulang, miwah bokorné, apang pangus anggon maturan ke pure wiadin ke sanggah. Sané dibi merase mekleteg bayunné, inget tekén adin-adinné jumah, mapan iye suba aminggu tusing taèn mulih. Biasané I Nyambu setate nelokin adin-adinné batak ngalimang dine acepok, apeké mèmènné maan ngalih gaé ejakanan. Teked iye jumah, dapetanga liu anaké negak di ambèn wiadin di asagan ampikné. Mekejang ané negak ditu sebengné sebet, ento ngeranang I Nyambu mepineh-pineh, tongudiang dadi tumbèn jani ade pisaganné negak diampikné sebengné cara anak nepukin pekèweh?</br>Mén Nyambu duut-duut naenang basangné keliwat sakit, sawirèh belingané sube metuwuh 5 bulan, ngerantekan nyakit care anak lakar ngelekadang. Getihné sube uling itelun nyrèkcèk ulidi seriranné. Ento mekade bayunné ngereres, sewai-wai sayan ngendukang. Pan Nyambu bengong mepangsegan tusing ngelah keneh, tusing bise ngorahang ape, mapan dugas warse siengolas nem dasesie di Dése Jimbaran tusing ade bidan wiyadin dokter. Neren atelung lemeng timpal-timpalné nelokin kumahné ulian sebetné ngajinang Pan Nyambu kene pekèweh. Pan Nyambu tan jenek alungguh, sebilang jahan mecik gidat, sambil metindakan ngangin ngauh di natahné, care pianak bikulé kèlangan ine. Sawirèh tusing pesan ngelah keneh, lèn kija lakar idihang petepetan kurenané. Yèn ajak ke balian tusing juari, mapan tusing nyekuk pipis nyang akètèng ané iyug lakar anggon sarin canang, apebuin lakar ajak ke Kamar Sakit, tongosné di Badung, gedènang prebiané, mancan ngantosang ngalih montor, sinah ongkosné liu. Yèn nyilih pipis kepisage sinah iye tusing kegugu mapan ulian tiwasé. Yèn megadé, ané gadèang tuara ade, sawiréh perabot jukung merupe jale bidak, suba telah megadèang setondèn kurenané sakit. Apabuin iye anak uling iluné dadi bendéga tiwas, care petapan canting camplung, apang kude silemang isinné tuah amontoan dogèn, sianh iye tuare ngelah sesepelan merupe sarwe mule-mule, sekadi bungkung, kalung melakar aji mas, kadirasan nyakan lepas kene ané awai, cutetné kaluargané Pan Nyambu mula tiwas nèktèk.</br>Mèn Nyambu aduh-aduh, sebilang jahan jeg mesriyok getihé pesu uli baganné. Pan Nyambu ngènggalang nyemak kancuh, lantas nyaupang tanah ané gebuh anggon ngurugin getihé di pemelang baléné. Kenehné sube merase benyah, ulian pikobeté tidong gigis. Lènan tekèn mikir pekèweh kurenan sakit, pianakné pegrènjèng nu cerik-cerik, klisat-klisat tusing kene nyang titisan uling semengan. Diapinké pianakné naenang bedak layah mekudang-kudang dine tusing medahar nasi, kuale iye tuaraje bani ngeling, apebuin lakar ngorahang basang seduk tekèn ibape. Mapan ané sube-sube, yèn bani nyaduang layah basangné iye lakar tigtige tekèn bapanné. Ento makade diapinké amulape sedukné, iye tusing bani lakar ngorahang tekèn bapanné. Yèn raosang pengalaman mekente, mekejang nyaman-nyamanné I Nyambu anak sube biase. Sawirèh duges warse sèket gumanti warsa nemdase lintang, jagat baliné mula dije-dije kene paceklik. Dedaharané kèweh alih ulian pekaryané tuara ade, apebuin bukejani rariané sasih kepitu, anak mule masan ujané ngungkung, kadulurin angin baret sedine-dine mekuwug uli kelod kawuh, ento ngeranayang ombaké gemulak di pasih......(Wacén selanturnyané ring cakepan “Paruman Betara”)lanturnyané ring cakepan “Paruman Betara”))
    • Nyoman Manda  + (SAKSI (I Nyoman Manda) 1. Suba abulan PanSAKSI</br>(I Nyoman Manda)</br></br>1.</br>Suba abulan Pan Sarka ajak I Kadék Nara matahan di kantor polisi. Pan Sarka matahan karena masiat ajak Pan Gigir di carik ngrebutin yéh. Nanging sing ja yéh pesan ané dadi karena ia kanti miyegan tur Pan Gigir ngemasin mati karena satondéné mula ada bibit yeg di jumahné. Umahné démpét.</br>Unduk paling maluné Pan Sarka maan maplungguhan ka Pan Gigir karena papah nyuhné ngenjor ka umahné kanti yén hujan raab ambengan balé danginé cocora. Pan Gigir pedih karena ia tuah ngelah nyuh ento duén apuhun. Yén dadi apang papahné duén maenteb sing ja kanti nyuhné. Suba kéto unduk pianakné curu luh miyegan di kayehan saling simbingin ngrebutin anak teruna di désané. Pianak Pan Sarkané Nyoman Kerti magélanan ajak I Kadék Nara nanging pianak Pan Gigiré masi dot japin ja ia suba sing enyakina. Jengah ia kanti ia ngalih pangégér-ngégér ke désa Bet Ngandang di Sanur. Baan jengahné ia ngékrék yeg kanti tuludanga dugas mabalih arja di Samplangan. Petengné di mulihé Ni Suri nglekas dadi bangkung nglumbih I Kadék Nara ajak Ni Kerti ané sedeng kadaut mabesikan majalan. Untung masi I Kadék Nara nawang di pesilatan carané mapas léak pangéténgan pengiwa bangkung ané buka kéto.</br></br>2.</br>”Pa dahar nasiné,” Kadék Nara ngenjuhang ompréng nasi rangsumé sig bakal matuané.</br>”Madahar suba malu, bapa sing makita madahar,” Pan Sarka makéséran negak karena leguné liu pesan. Japin ja lemah tur tengai di sél tahanan leguné liu pesan.</br>”Tiang masi sing makita madahar,” Kadék Nara makéséran negak. Ia buin ngejang ompréng rangsumé. Depang suba ia nglipetang buin ompréng rangsumé. Biasané gélané, pianak Pan Sarkané ané ajak bareng matahan kaléjani biasané suba teka ngaba nasi.</br>”Dadi I Nyoman sing teka kali janiné?” Pan Sarka makeengan karena biasané pianakné ané luh suba teka ngaba nasi ajak kurenané ka asrama polisi tongos iané matahan.</br>”Miriban ada apa jumah,” Kadék Nara nyahutin tur ngésérang omprengé ka paak jelanan sélé.</br>”Apa miriban bakal énggal manyi di carik padiné suba patut anyi jani,”</br>”Miriban kéto Pa,”</br>”Yén sing ada sengkala buka kéné miriban raga suba maan ngadep padi jani,” Pan Sarka bengong nepukin polisi ané sedeng latihan masilat di alun-alun asramané. Inget ia dugas nongosin yéh peteng nuju Kajeng Kliwon di carikné...</br></br>3.</br>... Peteng bulan dedet di carik dingin pesan suba nyaluk tengah lemeng ia sedeng nongosin yéh. Liu anaké nongosin yén kéto masih Kadék Nara carikné sing ja joh pesan tekén carik Pan Sarkane. Yéhé jani cenik pesan. Jani petengné mula subaké dini maan eduman ngembakang yéh di pemaruané di Dugul Subak Delod Pangkung maan eduman petengne tur gedén yéhé ané dadi kaembakang ka cariké tuah apatin saplar ento masih katatasin baan dedauhan kelian subaké. Di hulun carik Pan Sarkané ia maepahan ajak pisagané ane mula sing iyeng tekén ia. Ping kuda kadén suba ia majengilan ajak Pan Gigir karena kondén patut dedauhan ia ngembakang yéh jeg suba embakanga tembukun iané mawinan yéhé ané ka tebén jeg seret duén. Karena ngelah timpal ané demen wig duén ento karenané Pan Sarka ané maan eduman yéh di sawatara jam kutus peteng kanti jam satu sing bani magedi uling tongos tembukuné apang sing nyén buin embakanga empelan yéhé. Karena ngancan peteng ngancan nguyuk-nguyuk Pan Sarka nongosin yéh. Nyaruang ngilangang kiyapné sambilanga masi macekéran sinom apa ja kenehné kéwala pesu duén munyiné granggang-grenggeng. Kéto masi bakal mantuné ané carikné sing ja joh pesan uling tongosné masi granggang-grenggeng nyaruang kiyapné. Kelipan endih rokon mantuné maklenyar ngenah di petengé kadi kliukan kunang-kunang ané liu makeber malinder ngrancah petengé. Miriban suba nyaluk tengah lemeng dinginé ngrasuk pesan ka awakné ia menekang kambené apang nyak buka kasaputang awakné grenyenga tekén dinginé. Kupingné setata suba waspada tekén krocokan yéh uling tembukuné ané macebur ka carikné. Yén sada nyenikan munyiné miriban ada ané sing bérés tekén empelan di luanan wiadin anak ané ngelah carik di hulu Bani ngancuk ngedénang sombah yéh ana ka carikné. Apang buka ada piteket duén biasané ia mageluran duén.</br>”Dadi nyenikang kecoran yéhe?” yén kéné ia mamunyi ada suba nyahutin.</br>”Ada sing anak ngembakang yéh miriban kuping awaké dingin,” ento biasané munyin odah Gangsar ané ngelah carik telung tuluk di hulu samping carik Pan Sarkané.</br>”Kadén tiang ada ngembakang yéh,”</br>”Tingalin ja yén ada bani kéto laporang duén ka klian subaké apang débelanga ia kena dosa,” kéto ada anak muani masahut di betén danginé. Di carik yén suba masan ngeek jeg suba ramé duén.</br>”Pan Nengah ada mako baang ja tiang ngidih apa tiang dadi engsap ngaba mako tuh bibihé sing maan maciplakan,” timpalné ané di tebénan masahut lantas nyagjag sig Pan Sarkané ngidih mako. Kéto mula di carik saling paras-paros pesan ajak timpal nyaruang dinginé ané suba ngancan ngregek ka awaké. Maan mabriakan saling sahutan buin jahan lantas sepi jangkep karena dingin tur petengé suba kaléwat.</br></br>4.</br>Sedek Pan Sarka uyuk-uyuk di pundukané makesiab ia ningeh munyi us...us...us magausan di tembuku pemaruan yéhé. Adéng-adéng ia matolihan tur majinjikan bakal bangun nyeeb ka pamaruan yéhé. Nyangetang ia makesiab karena ada mejedengan selem ngelumbih pemaruan yéhé. Bangun ia mirig pundukané sada nyongkok nganggar madik maakin apa ento majedengan selem nglumbih pemaruan yéhné. Ngancan paak ngancan seken tepukina ada bangkung ngelumbih pemaruan yéhé lawut ngempet yéh ané bakal ka carikné. Magkleteg sanget di kenehné ené sing ja bangkung biasa ené pasti bangkung lelingsén. Ngudiang bangkung bisa ngembakang yéh tur ngempel jalan yéh ané ka carikné. Adéng-adéng ia mirig pundukan tur sayaga bakal nyempal bangkung jelé totonan. Iteh tur gemes pesan bangkungé ngempel yéhné. Madehém ia apang sing nyén némpong anak uling duri sing ksatria adane. Mara ia ngadehém matolihan bangkungé ento sing baanga selah galah buin jeg makecos Pan Sarka bakal nyempal bangkungé. Mara kéto bangkungé jeg makirig bangun numbrag bakal nyagrep Pan Sarka ané sahasa nyempal déwékné. Pan Sarka masi makirig masang kuda-kuda sahasa nganggar madikné. Tan panehen sagét bangkungé makecos nyagrep nanging Pan Sarka makliesan ka tengawan mawinan ngelongsor bangkungé maplisahan di pundukané. Pan Sarka nyagjag nanging bangkungé suba mabading mrutu batis Pan Sarkané. Aget Pan Sarka makliesan makecos malinder baduur maan ngampés tundun bangkungé aji madikné. Getih mabrarakan muncrat uling tundun bangkungé. Karena ia matatu bangkungé ngancan galak lantas buin ia makecos malinder baduur maan ngampés tundun bangkungé aji madikné. Gusti mabrarakan muncrat uling tundun bangkungé. Karena ia matatu bangkungé ngancan galak lantas buin ia makecos nyagrep. Pan Sarka nandalang madikné di batis bangkungé.</br></br>5.</br>I Kadék Nara makesiab ningeh ada anak magrudugan di carik bakal matuané. Ia nyagjag nganggar madikné. Kéto masi anak ané lénan. Aéng kesiabné karena ia nepukin bakal matuané sedeng majadeng ajak bangkung ané suba mauap getih. Bangkungé buin nyagrep nanging Pan Sarka suba sayaga tur nyempal bungut bangkungé. Megausan munyinbangkungé. Pan Sarka buin ngayunang madikné nyeken pesan ngenén baong bangkungé. Kadék Nara makita nulungin bakal matuané nanging bangkungé suba ngatékol baongné ngrejeng ngasén. Seken ia nepukin bangkungé ngaséksék karena ada masi sinar bintang di dedeté ané nyunarin nyihnahang bangkungé ngasén. Sing maan anaké matakon tekén Pan Sarka uling dija tekan bangkungé sagét ia nepukin bangkung ané ngaséksék ento adéng-adéng tendasné masalin rupa dadi tendas jlema ... ngaséksék adéng-adéng kanti suba teked ka tangkah parubahané. Ia nyerit.</br>”Léak nglekas,” mara ia majeritan kéto mara ngeliunan anak ané nongosin yéh pada megrudugan teka nanging bangkungé suba dadi jlema. Ia maakin Pan Sarka ané ngejer ngisi madikné tur neneng bangkung ané ngasén tunian suba dadi jlema sing ja lén tuah Pan Gigir. Sirahné suba tékol, sing suba makisikan mati ngaséksék. Liu anaké maakin tur matakon.</br>”Ngudiang awaké kanti nyempal Pan Gigir?” Pan Sarka nguntul sing nyidaang mamunyi.</br>”Béh mati suba ia,” ada ané ngisi limané ngabag awakné ané suba dingin pesan.</br>”Sing...sing... Tunian Pan Sarka masiat ajak bangkung,” Kadék Nara ngejer mamunyi.</br>”Sajan pesan munyin Kadék Narané icang masi nepukin buka kéto,” ané lénan nyekenang.</br>”Eda cai ngawag ngomong masiat ajak bangkung dueg pesan awak truna maboya ngaé munyi, masiat ajak bangkung buktiné Pan Gigir ané suba sempala,” Pan Semprog nyama mindon Pan Gigiré sada ngambrés ia ngomong karena ia maan masi marebat ajak Pan Sarka masi baan unduk yéh.</br>”Tiang ané seken nepukin Pan Sarka sagrepa tekén bangkung selem,” Kadék Nara senu ngejer ngomong karena ia seken pesan nepukin kénkén aéng gausan bangkungé nyagrep Pan Sarka ané kanti nyaréndéng ka cariké. Jani liu suba anaké teka nakonang undukné kanti pan Gigir nyelempang sing maangkian di pundukané.</br>”Karena ajak mekejang matakon kénkén undukné kanti Pan Gigir mati dini, baang tiang nyatua lamun jatiné. Nah soal percaya kén sing percaya ento soal raga raga ajak makejang. Sedek tiang nongosin yéh jeg teka bangkung nyagrep paukudan tiangé mrutu tur mamuuk nyarap. Kadesek buka kéto. Tiang nglawan bandingan tiang mati nyaleketék.</br>Dadiné tiang miyegan nah madik tiangé ené maan nyempal baongné. Sing tawang tiang sedek ia suba ngasén betén seken pesan tepuk tiang bangkung. Ento I Kadék Nara lan timpal ané lénan ané bareng nepukin adéng-adéng uling sirah kanti ka batis bangkungé nglekas mabalik dadi manusa ané sing ja lén tuah Pan Gigir...ento tingalin ejekané...enjekan bangkung,” Pan Sarka nudingang enjekang bangkung di pundukané.</br>”Dueg pesan cai ngarang satua ajak dua, icang sing percaya jani bakal laporang icang ka keliané apang laporanga ka kantor polisi,” kéto munyin Pan Semprog lantas ia magedi ngambrés. Guminé suba sada galang kangin anak liu nawang kénkén tingkah Pan Gigir makejang nawang buka kakuren ditu bisa ngliak kanti panakné ané bajang masi bisa ngeréh.</br>”Tiang bani masumpah di Pura Kahyangan Tiga tur dija ja patutné tiang masumpah karena seken pesan Pan Sarka nyempal bangkung sing ja nyempal Pan Gigir,” ngretek gigin Kadék Narané mamunyi.</br>”Patut pesan awaké bani dadi saksi nepukin Pan Sarka tuah miyegan ajak bangkung sing ja nyempal Pan Gigir,” ada masi ané lénan nyekenang karena ia masi nepukin buka kéto.</br>”Ngudiang sing seken cara munyin tiangé busan dija tiang bani masumpah kayang katurunan tiangé apang sing nepukin rahayu yén tiang mamunyi bogbog wiadin ngaé-ngaé,”</br>”Ené nyata enjekan bangkungé angga masi saksi,” ia lantas nuding enjekang bangkung di pundukané,” ia lantas melahang enjekan bangkungé apang sing jejeka tekén anak lénan satondén binjahan polisi wiadin prajuru adat ané teka apabuin Pan Semprog suba ngambrés ka umah kliané.</br>”Nah kénkén ja patutné...tiang tuah nyempal bangkung kanti mati tur tiang nepukin ia sakabedik maubah rupa dadi jlema yén sing peraya tekén munyin Kadék Nara lan timpal ané tuah bareng nepukin depang suba Hyang Widhi ané matutang...</br></br>8.</br>Pan Sarka makesiab di sélné karena ada poilisi ngaukin ia... Polisiné ngorahang ada anak uling LBH bakal nulungin ia méla prekarané. Ia bangun adéng-adéng tutuga tekén Kadék Nara ané masi bareng kaukina tekén polisiné. Ia makeengan di kenehné iraga tuah nyalanin hidupé ené, tuah di laksana mula gelah manusané nanging Hyang Widhi Wasa ané setata matutang pelih tekén singé. Jani ada masi anak ané milu mabéla marep tekén déwéké. Ia majalan adéng-adéng. Ditu di bucun gang kantoré ada anak ajak telu ngantosang déwékné ngaba tas koné team pembela uling LBH. Ia sing nawang apa ento LBH nanging kacunduk di kenehné yén suba patut-patuté ento bakal nyungkemin raga.</br>Keteban sepatun polisiné nglentingin kenehné. Ia nolih Kadék Nara majalan adéng-adéng nugtug polisiné. Padalema calon mantuné dadi milu nyagjag dugas ia miyegan ajak bangkungé tur ia seken pesan nepukin bangkungé nglekas adéng-adéng buin dadi manusa ané madan Pan Gigir musuh babuyutané ané setat iri marep tekén déwékné. Egar pesan ia nyak dadi saksi kabanding ané lénan ané bareng nepukin bangkung mawalik nglekas dadi manusa. Tresnané tuah bisa mipilang ané melah. Makejang magrudugan di kenehné dadi kéné suratan nasib ané tepukina mula lacuré sing dadi kelidin sing nyandang seselang buin karena suba kasurat tuah buka kéné lakon hidupné jani. Ngancan liu pablibagan ané singgah di kenehné anẻg ada pemutus utama tuah patut anẻ bakal nyungkemin karma di jagatẻ.</br></br></br>Pondok Tebawutu, Agustus 2013di jagatẻ. Pondok Tebawutu, Agustus 2013)
    • I Ketut Rida  + (Sang Hyang Suryané wau medal saking toyan Sang Hyang Suryané wau medal saking toyan segarané warnané barak ngendih, totané sakadi aorin kesumba ngaléncok makelém ngawinang ulap sang angantenang. Ambuné mapiakan saksat langsé wau ampakang ngawéhin Ida Sang Rawi mijil sakeng pakoleman, nyunarin jagaté sami. Doh sawat jukung pamelasané ring tengah segarané marérod-rérod asri kanten sakadi bulun ayamé tajerang kaampehang antuk angin ngasirsir aris.</br></br>Sakéng soan Banjar Biasé maserét jukung “Nusantara” nganggén mesin Johnson ngalod kanginang nasdas lacuté sané nambakin pamargin ipun. Toyané makeprét nyipratin para panumpangé sané wénten ring duur jukungé tangkejut mecikang linggih, raris ngalanturang ortannyané soang-soang malih.</br></br>Ring ungkur sareng bendégané malinggih A.A. Mayun kairing antuk I Wayan Lagas sami makta bedil BSA. Ida lunga ka Nusa gumanti nagingin pinunasnyané Madé Punduh mangda kayun rauh malancaran, ngiket pasuitran sané raket kantun alit. Sapunika taler arepé ring I Wayan Lagas. Pulo Nusané kantun masaput sayong, gunungnyané masroét-sroét jingga keni sunaran surya wau mijil.</br></br>Kirang langkung ajam tengah ring pantaraning margi, kancit rauh ring soan Mantiginé. Irika sampun ramé anaké sané jaga lunga ka Kusamba ngunggahang barang-barang ka jukungé. Sekaa sorog jukungé masuryak misadia jagi nyorog jukungé ka tengah yadin sané wau rauh ka tepi. Wau jukungé mencegan ring biasé, sami panumpangé pakecos tedun mangda jukung punika tan bes sarat kasorog. Sasampuné ngambil barang, raris lunga manut tetujon soang-soang.</br></br>Anak Agung Mayun sareng I Wayan Lagas nadtad tas miwah bedil jumujug ka umah Madé Punduh dauh pasar Mentiginé. Pasaré sedeng bek pisan, sepéda motoré pasliwer nganginang wiadin ngawangang ngawewehin karaméané semeng punika. Ngatabtab masebeng bingar Madé Punduh nyagjagin sang rauh sareng kalih, “Yéh, Anak Agung sareng Pak Wayan wau rauh, raris..... raris mariki! Sapunapi selamet ring margi? Malinggih dumun!” sambil ipun nyorog kursi, ngaturin tamiuné mangda malinggih. Sapunika taler kurenané madengokan sakéng paon, “Rarisang malinggih dumun!”</br></br>“Nggih, nggih,” kenyem-kenyem sareng kalih ngenahang tas miwah nyédérang bedik ring kursiné, tumuli malinggih.</br></br>“Sapunapi dados wau cokor I Déwa sareng Pak Wayan rauh, titiang mitaén nénten durus jaga tedun. Sakéng limang rahina jantos titiang,” Madé Punduh ngawitin.</br></br>“Napi, kadung wénten karya adat ring banjar, tan becik rasané yén kaonin,” sapunika I Wayan Lagas.</br>“Tiang masih sing nyak luung majalan padidian,” pangandikan Anak Agung Mayun, “sajabaning kéto sedeng melaha jani tekén buin mani libur, kadulurin buin puan Redité. Dadi maan maalonan bedik.”</br></br>“Sandang becik pisan,” I Madé manggutan.</br></br>“Dé luung pesan suba umah Madéné jani,” Anak Agung ngandika malih sambilang Ida macecingak.</br>“Sakéwanten puput ratu, kanggéang,” atur I Madé sada kimud.</br>“Béh niki Pak Madé madué ulam poléng-poléng becik pisan,” I Wayan Lagas nudingang akuarium sané wénten ring bucu.</br>Anak Agung Mayun mersihin perainé antuk saput tangan, I Wayan epot mailih.”</br>“Panes, kalimangkin sampun opek pisan.”</br></br>“Nunas lugra,” anak luh daha ngranjing ngaturang wédang, kagenahang duur méjané. Tamiuné kenyem manggutan. Sadurungé ngandika, Madé Punduh sampun matur, “Puniki pianak titiang pinih kelih, wau kelas tiga SMP iriki,” matolihan ring pianakne, “Ning tunas tas tekén bedilé lautang aba ka kamar.” Tan pasaur pianakné ngamargiang pituduh i bapa.</br></br>“Anak Agung sareng Pak Wayan, rarisang wédangé mangda sampun gelisan gesit,” I Madé matur dabdab pisan. Sinarengan sang kalih manggutan, “nggih, nggih!”</br></br>Titirané masuara saling sautin ring ambéné, risatsat sareng ngaturin tamiuné mangda arsa ring sang katur.</br></br>“Demen masih Madé ngubuh titiran,” Anak Agung Mayun macingak ka ambéné. “Anggén titiang nyaruang manah, tur anggén ngarenain umahé,” I Madé nyaréré paksiné magantung. Sakadi daut I Wayan sareng matolihan nguratiang titirané saling anggutin sareng timpalipuné.</br></br>Tan rumasa manawi wénten sampun kalih jam mabebaosan ngangin kauh, ngélingang sapariindiké daweg kantun alit sareng masekolah, indik pakaryan dados pagawé, yadin usahan Madé Punduh ngetangang jukung mesin malér kelod Kusamba – Mentigi. Akéh sané ngawinang mabriag ica, yadin madeepan santukan iwang pamargi. Wantah lampahé riin banget nundunin kayun mangunang kalangutan matutur-tuturan. Sedeng itep maguyonan sareng tiga sagét rauh kurenanipun Madé Punduh tur mapajar alon, “Beli tiang sampun suud, lautang iringang Ida sareng Pak Wayan ngajengang,” tumuli makiles kasisian.</br></br>“Inggih ratu sareng Pak Wayan, punggel dumun baosané amunika ngiring mangkin majengan, malis jebos ngiring lanturang.”</br></br>“Ah, né tiang ajak dadua ngarépotin pesan Madé dini.”</br></br>“Nuju wénten lédangang, yan tan prasida ampurang.”</br>Sareng tiga raris matangi, ngaranjing ka kamar makan. Irika sampun nyantos kurenan sareng pianak Madé Punduh misadia ngayahin tamiuné.</br></br>“Pak Madé niki dados cara mapésta gedé,” I Wayan Lagar mapajar, “yan Pak Madé ngalérang tiang tan nyidayang kadi punika.”</br></br>“Wénten kémaon baosang Pak Wayan, inggih dong rarisang sareng sami, kirang langkung ampurang,” sapunika atur I Madé ngandap pisan.</br>“Rarisang,” sinarengan kurenan sareng pianaké matut.</br></br>“Dé, yan nyanan maan mabedilan, méméné tundén ngalebengin, sing madaya Madé ngelah kurenan duég malebengan. Mirib sekat ada PKK ané ngranayang,” pangajum Anak Agung Mayun.</br></br>“Sinampurayang ratu, kéwanten puput antuk tasik,” atur sané kaajum makenyem kimud.</br>Suaran gong lelambatan sakéng kasété rasa-rasa nutdut kayun ngawinang sayan énak ngajengang, kaselag-selag antuk baos sané nyihnayang lédangé sami.</br></br>Sausan majengan Madé Punduh matur, “Ratu sareng Pak Wayan, rainané puniki titiang nénten polih nyarengin lunga, santukan titiang wénten karya buat ring batu Mulapan irika matuan titiang. Yéning cokor I Déwa jaga lunga punika sepéda motor titiangé anggén, yén jaga sirep rarisang, menawi bénjang titiang polih ngiring lunga ka gunung,” madekesan sambilang ipun nlektekang tamiuné makekalih.</br></br>“Depin tiang lakar malali ajak dadua,” Anak Agung Mayun nimbalin, “Apa buin kéné panes nyanding gulem, ongkeb pesan. Lautang suba Madé luas.”</br>Makebyur angingé sakéng jendélané ngalédangin kayun sang rumaos.</br></br>Nrundut gerungan Hondané maserét ring marginé kalinggihin sareng kalih. Panesé tan kaarsén malih santukan anginé aris ngasirsir sakéng segara. Ombaké kaplés-kaplés nyapuhin biasé putih, masriok nampug kaangé sané nganjo ka segara toyannyané muncrat pakritis. Ring tengah lancuté saksat kapas magulung-gulung nyujuh ka pasisi Elangé sakadi panah macepol nanceb ka toyané ngander ulam. Sarauhé ring Sental, motoré raris kagenahang ring sor wit asemé, sang kalih mangsegan tan mari macecingak munggah, manawi wénten paksi matinggah ring carang taruné.</br></br>“Yan, jalan ditu delodné sig punyan bunuté ngarembun.”</br></br>“Ngiring,” cutet I Wayan matur, laut mamargi sareng kalih dengang-dengéng. Kaiderin wit bunuté sareng kalih, nanging nénten wénten paksi kapanggih. Anak Agung Mayun malinggih duur batuné sambilang ida kantun maritiaksayang manawi wénten paksi mengkeb ring selagan dauné. I Wayan Lagas ngragas abing masulub ring sor wit perasiné krasak-krosok. Crukcuké makesiab nambung saking sebunipun, I Wayan kagiat nolih tan taén ring ngenjek batu ganjih, raris ipun nyerod magrudugan bedilé katungkedang.</br></br>“Ha......ha......hahaha,” Anak Agung Mayun ica ngakak, “Adéng-adéng Yan!” I Wayan ngajengit klinyam-klinyem sambilang ipun manteg-mantegin celanané daki nampekin Anak Agung.</br></br>“Ratu ngiring ngawanang malih kidik, iriki tan wénten paksi”.</br></br>Sareng kalih sampun maserét malih ring marginé. Kantos rauh ring wewengkoning pura Penataran Péd, satunggil taru ngarebun katuréksain taler nénten wénten paksi kacunduk.</br></br>“Biasané dini liu ada kukur, kénkén tumbén jani tusing nepukin apan-apan.”</br></br>“Wiakti, sakadi wénten ngengkebang paksiné sami,” sapunika I Wayan nyaurin kantun kipak-kipek.</br>Kalér kauh ngrudug langité mapanta-panta, ciri sabehé jaga tedun. Jagat Baliné nénten kanten malih, ical katangkeb antuk sayong, masepuk sabehé deres.</br></br>“Yan, jalan malipetan dogén suba, mirib dini masih lakar ujan,” Anak Agung Mayun ngandika ring I Wayan. Tan pangucap I Wayan ngetutwuri pamargan Anak Agung Mayun gagéson ka marginé. Hondané mesat nganginang rasa-rasa nglayang. Nincap Désa Kutampi sabehé masriyok deres, sang kalih mararyan tur masinutan ring dagang wédangé. Kenyem manis dagangé matur, “Pak, napi karyanang tiang?”</br></br>“Wédang kalih,” I Wayan nyaurin.</br></br>“Dagingin tiang susu?”</br></br>“Dados,” I Wayan masaur malih tumuli ipun ngémpos pisang.</br>Anak Agung ngambil lanjaran. Sedeng itep sareng kalih sagét wénten anak lanang rauh numbas lanjaran.</br></br>“Man, ada roko jarum?” pitakéné dabdab.</br></br>“Ada beli, niki napi,” saur i dagang banban.</br>Ngatabtab tengkejut anaké lanang punika ring I Wayan, “Yéh, Pak Wayan, pidan rauh sakéng kalér? Sareng kuda mriki tur napi wénten karya?” sapunika pitakéné nrigtigang ring I Wayan Lagas. I Wayan Lagas kagiat sumaur, “Tiang, tiang tuni semengan ngiring Ida Anak Agung,” sambilang ipun nudingang Anak Agung Mayun, “Pak Nengah, niki Anak Agung Mayun sakéng Puri Satria.” Anak Agung Mayun makenyem tur ngawehang tangané, raris sareng kalih masalaman. Ida wau uning ring sané sauh punika mawasta I Nengah Ngales. Girang pisan I Wayan sareng I Nengah matuturan, saantukan nembé katemu sasampuné lawas tan kapanggih. I Wayan nguningang ring Anak Agung, riin daweg masuk ring SMP Klungkung, I Nengah pecak magenah ring jumah ipun. Sasampuné I Wayan usan nyatua, I Nengah Nales matur dabdab alon, “Ratu Anak Agung sareng Pak Wayan, mumpung cokor I Déwa suéca, titiang nunas mangda cokor I Déwa kayun tedun ring pondok titiangé sareng kalih sané mangkin.”</br></br>Anak Agung ngaksi I Wayan, ipun tangeh turnuli nulurin matur, “Ngiring ratu mumpung i riki mangda uningin!”</br></br>Anak Agung Mayun ngambil jinah jaga matauran, raris kagébég antuk I Nengah.</br>“Banggiang, titiang muputang, sampunang cokor I Déwa naur”.</br>Sabé sampun nget, jagaté masriak galang. Hondané katitipang ring dagangé, Anak Agung Mayun kairing sareng kalih lunga ka umah I Nengah Ngales tan doh saking irika.</br></br>Anak Agung Mayun malinggih tan mari ngaksi potrékan ageng “anak lingsir sedek magecel” magantung ring témboké. Ring kamar kapireng wénten anak odah nyangkrimang raré. I Nengah éncol ngambil lanjaran kaaturang ring tamiuné, laut ipun macebur malih ngojong ka paon. Tan asué ipun rauh malih kasarengin antuk kurenan ipun makta sajeng tigang botol miwah gelas maduluran kacang tanah magoréng.</br></br>“Ratu, Pak Wayan rarisang, sajeng puniki pakaryan titiang.”</br></br>“Nah, sedeng becika,” I Wayan mapajar.</br></br>“Tiang ja kéwala milu-milu tuung,” Anak Agung Mayun ngandika, masemu ica. Tumuli raris sareng sami ngagem gelasnyané soang-soang. Sambil ngajengang kacang magoréng Anak Agung Mayun ngandika, </br>“matuakan cara jani inget tiang tekén ida i aji dugasé enu malinggih dini di Telaga. Ida seneng pesan ngunggahang sajeng, seneng matulupan. Yén nuju polih kukur peragat dadi lagaran sajeng.”</br></br>“Yéh, cokor I Déwa naanin malinggih i riki?” I Wayan kagiat.</br></br>“Tiang anak lekad dini, i mémé uli Toya Pakeh.”</br></br>“Nénten pisan titiang mitaén,” atur I Wayan malih.</br></br>“Punika Jero Gambir, bibin cokor I Déwa dong saking i riki dané?”</br></br>“Ten nika mémé tumin, sakéwanten ragané tusing madué oka, sangkan anaké tusing nawang kadéna tiang okané,” sapunika ida ngandika raris ngambil lanjaran.</br></br>“Napiké bibin cokor I Déwa sampun séda?” sumeken pisan atur I Nengah Ngales nelektekang Anak Agung Mayun.</br></br>Jatiné lek titiang nuturang lacur, sakéwala kadong suba bakat sambat lakar ceritaang masih,” pangandikané alon.</br></br>“Malu tiang sareng ida i aji jumenek di Telaga. Ida madué tanah abedik delod marga. Yén suba usan ngalap nyuh, karyan idané sing ja lén tekén matulupan, sing taén pasah tekén sajeng. Sedek dina anu tiang ngiring ida matulupan. Tan mapikolih lungané, sawiréh tusing pesan ada kedis kacunduk, patuh tekén luasé né mara. Raris mantuk ida, tiang ngiring kitil-kitil. Buka gawé lepeté dapetang i mémé nutur madesek ngajak Pan Kereng di ambén gedongé. Pan Kereng ento anak balu ngelah pianak adiri madan I Kereng,” Anak Agung Mayun madekesan cingak I Wayan sareng I Nengah.</br></br>“Raris sapunapi malih?” Wayan Lagas nyelag.</br></br>“Pan Kereng jag macebur mapamit, ngoraang ngisidang sampi. Tuah ja ia biasa ngayah nyemuh nyuh yadian magaé di amel ajak Pan Lenyoh.”</br></br>“Nén..... nénten, nénten titiang jagi mapamit,” kéto aturné sambil kabilbil mapamit pesu. I mémé katakénin olih i aji, apa ané katuturang busan madesek ngajak Pan Kereng, tusing nyidaang matur, kramak-krumuk tusing karoan. Ajin tiang duka, mémén tiang kadukain tur katundung prajani,” Anak Agung mangsegan cacingaké sawat.</br></br>“Lantur ipun sapunapi?” I Nengah misekenang.</br></br>“Pan Lenyoh rereh ida kanikaang ngatehang tur ngaluyang Jero Sandat, mémén tiang ka Toya Pakeh. Tiang sawiréh nu cerik, inget gelur-gelur ngeling nagih nutug, sakéwala kagamel antuk i aji. Gelisang carita sawetara abulan makeloné, lantas Pan Kereng nyuang mémén tiang,” panyingakané ngembeng-ngembeng. Wayan Lagas sareng I Nengah nguntul makakalih. Ida nglanturang malih, “ajin tiang érang kayuné, raris ida mobos mantuk ka Satria. Tanahé kaserahang tekén Pan Lonyoh apang adepa. Dugas ento tiang sawetara mara 6 tiban, yén sing pelih 1944 dugas jaman Jepangé.”</br></br>Nyingak I Nengah, “Ngah, apa Nengah nawang nu mirib idup Pan Kereng jani?” I Nengah Ngalés kiad-kiud kabilbil, “Sampun padem ratu.” Duk punika makeblés anak luh odah sakéng kamar boknyané sampun uban, kulitipuné kelkel, tumuli matedoh ring ajeng Anak Agung Mayun.</br></br>“Ratu Anak Agung, madaging pisan pangandikan cokor I Déwa tedun mariki, mawinan titiang kapangguh malih cokor I Déwa. Sakéng riin titiang ngajap-ngajap mangda prasida kapanggih. Ampurang pisan kaiwangan titiangé sané nguni. Dumadak sané mangkin I Déwa tan salit arsa malih. Puniki I Ngales pianak titiang sané menengah, belinipun sampun padem daweg kantun alit. Samaliha bapanipun taler nénten kantun,” yéh paningalané nrébés deres. Anak Agung engsek tan medal pangandika, semuné kecud kemengan. Mén Ngales nglanturang malih, “yéning wantah cokor I Déwa arsa, kawiaktiané I Ngales punika semeton cokor I Déwa ring jaba, titiang méménipun, bibin cokor I Déwa,” tanmari ngelut cokor Anak Agung Mayun, “mangkin arsa sampun titiang mamangguh swragan, galang manah titiangé jaga padem,” slegut-slegut sisigan.</br></br>Anak Agung Mayun age ngambel Mén Ngales mangda negak sareng ring kursiné, “nah mémé, mula sakéng pituduh Ida Sang Hyang Widi Wasa ngawinang apang tiang matemu buin tekén mémé, matemu tekén I Ngales. Ané suba liwat jalan engsapang uling jani,” semuné kawelasan.</br></br>I Wayan Lagas sareng I Nengah Ngales bengong kamemegan nénten mrasidayang mapajar punapa-punapi. Mablengek engsek! Sabehé ngribis nyiratin jagat satmaka tirta panglukatan sané katiwakang antuk Sang Wiku Lewih.</br></br>Sulang, Maret 1979antuk Sang Wiku Lewih. Sulang, Maret 1979)
    • Antonio Maria Blanco  + (Wénten makudang-kudang satua ngenenin indiWénten makudang-kudang satua ngenenin indik carita Cinderella ring makudang panagara. Puniki manut titiangé: wénten petang daha, sané tetiga jelé goba lan jelé hati. mémé tuminnyané banget gedeg ring Cinderella pinaka oka panguntat. Ipun pepes kawalék tur kaberatin. Raris Cinderella makaad uli jumahnyané, disampune neked ring gunung, wenten paksi sakti ngamicayang ipun akeh emas, molé-molé, lan tresna. Satuané puniki kasineb antuk wenten raja putra sané nyuang tur ngantén sareng Cinderella raris makakalih ngawangun kluarga sané bagia.is makakalih ngawangun kluarga sané bagia.)
    • Putu Marmar Herayukti  + ('Sane sarat antuk arti. Ring simbol wiji A'Sane sarat antuk arti. Ring simbol wiji Aksara lya ngwangun inti Mantra Yang menghidupkan Dunia " Sabilang sarana upacara setata sarat antuk arti. Ida dados galang sane nyunarin urip manusane sane sampun mabakti, sane nuntun ipun mangda prasida matunggilan ring alam semesta. Kauripan nenten ja mabinayan saking kalih hal nanging mapasangan (Rwa Bhineda) sane kasimbolang antuk Arak - Berem sane embas saking kalih pamargin sane mabinayan inggih punika Pembersihan lan Pengertian. Yening wenten sane kabaos mantra, nenten makasami sane polih ngucapin mantra punika, mawinan mantra punika rauh saking cara sane kabaos mantra. Ngaturang mantra yadiastun nenten kaucap. Tiang puniki "Bini Aksara" sané nénten prasida katitenin wantah antuk nyingakin spektrum warna sané kapolihang olih retina, ri tatkala panglalah tiange mamargi, nénten wénten manusa sané prasida ngukur dalemnyané.ten manusa sané prasida ngukur dalemnyané.)
    • Putu Eka Guna Yasa  + (Baligrafi Dasaksara Hanoman puniki kepah dBaligrafi Dasaksara Hanoman puniki kepah dados kakalih wangun inggih punika Kayonan miwah Hanoman. Dasaksara kasurat ring Kayonan. Dasaksara inggih punika dasa wijaksara pinaka panyambung angga sarira manusa (buana alit) miwah jagat (buana agung). Dasaksara kepah dados dasa wijaksara, inggih punika Sang, Bang, Tang, Ang, Ing, Nang, Mang, Śing, Wang, Yang. Dasa wijaksara puniki mawi saking dasa aksara wianjana (sa, ba, ta, na, ma, si, wa, dan ya) miwah kalih aksara suara (a dan i). Yening dadosang siki, dasa wijaksara puniki ngwetuang kosabasa: sabatai nama siwaya sane mapiteges puja sane nyiwiang Bhatara Siwa. Sakewanten, Dasaksara sane prasida kacingakin ring kayonan puniki wantah akidik kemanten mawinan kapialangin olih angga Hanoman. Wijaksara sane wenten inggih punika Ong, Ang, Ung, Mang, Sang, Bang, miwah Tang.</br></br>Hanoman inggih punika tokoh ring wiracarita Ramayana. Hanoman inggih punika wanara putra Dewi Anjani. Dewi Anjani inggih punika widiadari sane kapastu miwah numadi ka mrecapada marupa wanara istri. Pastu puniki punah yening Dewi Anjani sampun ngembasang putra titisan Ida Bhatara Siwa. Dewi Anjani mapawarangan sareng Kesari. Kesari miwah Dewi Anjani nglaksanayang tapa samadi mangda Ida Bhatara Siwa makahyun nyrewadi dados putra Kesari miwah Dewi Anjani. Mawinan Kesari miwah Dewi Anjani teguh nyalanang tapa samadi, Ida bhatara Siwa beliau nagingin pinunas punika, raris numadi ka mrecapada dados Hanoman.</br></br>Yening rereh suksmannyane, Baligrafi Dasaksara Hanoman inggih punika cihna panyiwian Ida Bhatara Siwa sane kawentenang ring rupa Hanoman.a Siwa sane kawentenang ring rupa Hanoman.)
    • Luh Yesi Candrika  + (Basa ibu wantah basa sane kapertama kaajahBasa ibu wantah basa sane kapertama kaajahin olih sang maraga ibu ring anak alitnyane. Ngawit saking garbannyane nyantos kelih, ibu sampun mapajar kapining anak alitnyane nganggen sarana basa. Basa kabaos sistem lambang bunyi sane arbitrer nanging konvensional, madue kawigunan anggen sarana komunikasi ri tatkala mapagubugan ring masyarakat (sosial miwah budaya). Yening basa Bali kanggen piranti kapertama miwah utama ri tatkala mababosan, punika sane ngawinang basa Bali kasengguh basa ibu olih krama Bali. Kawentenan basa Bali pinaka piranti basa utama sane kanggen mababaosan kantun akeh kapanggih ring desa-desa. Sakewanten, ring kota sane kabaos heterogen sakadi ring Denpasar, basa Bali pinaka sarana anggen mababosan nyansan rered karasayang. Indike puniki sangkaning makudang-kudang parindikan, inggih punika pawiwahan beda budaya, seringan nganggen basa Indonesia kalawaning nganggen basa Bali (sakadi ring wewidangan akademis miwah acara formal), taler wenten penampen yening nganggen miwah malajah indik basa Bali nenten pacang mabuat santukan nenten akeh prasida ngamolihang merta yening saihang kapining malajahin basa asing.</br></br>Ri tepengane sane mangkin, kawentenan basa daerah utawi basa ibu sampun karasayang nyansan rered kanggen ring masyarakat. Sakadi sane munggah ring Koran Kompas duk Bulan Juni warsa 2020 sane sampun lintang, kabaosang wenten solas basa daerah sane sampun punah utawi nenten malih kanggen mababaosan olih krama sane nuenang basa daerah punika, sakadi sane magenah ring Papua, Maluku, miwah Maluku Utara. Salanturnyane, sapunapi raris panglimbak basa Baline yening krama Baline nenten malih mababaosan nganggen basa Bali pinaka basa ibunnyane? Kawentenan basa Bali naler kasuen-suen prasida punah yening nenten malih kanggen olih krama Baline. Sapunika mawinan, para guru wisesane ring Bali ngamedalang makudang-kudang utsaha anggen nambakin pangrered basa Baline. Utsaha-utsaha punika sakadi nyiagayang penyuluh basa Bali ring soang-soang desa, sane wenten ring sajebag jagat Bali. Tiosan punika, utsaha lianan anggen nglimbakang basa Bali, inggih punika ngamedelang uger-uger rahina mabasa Bali (Wrhspati mabasa Bali) ring genah-genah formal. Sakadi ring sekolahan, instansi pemerintahan, miwah genah-genah publik di Bali. Pangaptine, uger-uger punika taler mangdane kasokong olih krama Baline. Yening selehin saking media digital, utsaha nglimbakang basa Bali puniki kacihnayang antuk akehnyane menggah kamus daring basa Bali, papan tik (keyboard) maaksara Bali, miwah sarana-sara malajah basa Bali marupa video, gambar, miwah buku-buku pelajahan indik basa Bali, taler satua sane mabasa Bali prasida kapolihang ring media daring.</br></br>Patut pisan kauningin yening basa miwah aksara Bali puniki cihna kebudayaan Baline. Ngenenin indik punika, silih tunggil guru besar Fakultas Ilmu Budaya Universitas Udayana, Prof. I Gusti Ngurah Bagus (alm) maosang yening basa punika pinaka makuta sastra Baline. Salanturnyane babaosan punika kalanturang olih silih tunggil budayawan Bali taler panglingsir Sanggar Mahabajrasandhi, Ida Wayan Oka Granoka nglanturang yening aksara Bali punika makuta mandita budaya Bali taler budi punika makuta imanusa. Yening kilitang babaosan indik basa, sastra, miwah aksara saking para ahli punika , inggih punika basa makuta sastra, aksara makuta mandita budaya, miwah budi makuta imanusa. Sapunika mawinan, nganutin baos para ahli punika kapolihang panampen becik yening jagi ngawentuk manusa sane madue budi sane sadu gunawan,. Sapunika mawinan, cihna kalokalann antuk basa miwah aksara Bali punika mautama pisan katelebin olih alit-alite ngawit saking alit. Kawentenan kulawarga, utaminnyane sang maraga guru rupaka madue pabuat sane kalintang utama pacang ngicenin alit-alitnyane pangajah-ajah indik pendidikan karakter. Sapunika mawianan, kawentenan kulawarga pinaka genah utama sane pacang nglimbakang kebudayaan Baline mabuat pisan, sane prasida ngawangun karakter alit-alite pamekas karakter bangsa. </br></br>Pendidikan karakter punika pinaka utsaha ngicenin pangajah-ajah alit-alite (para yowanane) antuk tutur-tutur utama ring sajeroning kahuripan, nangiang miwah ngupapira kawagedan sane kadruenang olih alit-alite, taler ngajahin alit-alite mangda urati ring palemahannyane. Sapunika mawianan, pendidikan karakter punika sapatutnyane ngawit saking kulawarga, utaminnyane ajah-ajahan saking guru rupakannyane (reramannyane) sane prasida ngicenin piteket-piteket, taler imba laksana sane patut katulad olih pianaknyane. Tetujon pendidikan karakter puniki mangdane prasida ngwangun jati tatwa (jati diri) para yowana sinah prasida minayang panglalah becik kalawan kaon ring aab jagate sakadi mangkin, madue budi sadu gunawan, taler prasida uning indik sane kaptiang utawi kabuatang ring kahuripannyane. </br></br>Basa Bali pinaka akah pendidikan karakter sajeroning pakilitannyane ring budaya Bali. Indike puniki sangkaning basa bali pinaka sistem, madue uger-uger mabasa sane kawastanin anggah-ungguh basa Bali. Kawentenan anggah-ungguh basa Bali ngawinang basa Baline kabaos unik santukan sangkaning kawentenan anggah-ungguh basa Bali, prasida ngicenin alit-alite pangajah-ajah indik tata krama mabaos. Salanturnyane basa Bali kabaos unik sangkaning madue aksara Bali. Aksara Bali nyihnayang kaluihan budaya (peradaban budaya yang tinggi). Tiosan punika, basa Bali kabaos unik sangkaning madue makudang-kudang kosa basa, sakadi kruna ‘makan’ ring basa Indonesia yening terjemahang ring basa Bali, inggih punika ‘neda’, ‘ngamah’, ‘ngaleklek’, ‘madaran’, ‘nunas’, ‘ngajeng’, ‘ngrayunang’. Kawentenan uger-uger mabasa Bali utawi anggah-ungguhin mabasa Bali sajeroning pakilitannyane ring budaya Bali ngenenin indik tata susila (etika dan sopan santun) taler nincapang pangrasa ritatkala mapagubugan ring masyarakat. Sapunika mawinan, ngwangun rasa tresna ring basa daerah (basa Bali ring sajeroning basa ibu), punika utsaha utama nglimbakang budaya Baline.ka utsaha utama nglimbakang budaya Baline.)
    • Luh Yesi Candrika  + (Cerita lisan utawi kabaos satua ring Bali Cerita lisan utawi kabaos satua ring Bali masarana antuk basa Bali, becik katelebin olih krama Baline pamekas alit-alite. Santukan basa Bali punika silih tunggil jalaran ngrajegang budaya baline. Basa Bali sane ketah kanggen ring satua Bali inggih punika basa Bali kapara utawi basa Bali Andap. Satua Bali sane nganggen basa Bali andap lumrahnyane nyatuayang indik tokoh-tokoh buron. Sakadi satua Bali sane mamurda Kambing Takutin Macan, I Kedis Sangsiah Teken I Bojog, I Tuma Teken I Titih, Be Jeleg Tresna Telaga, muah sane lianan. Tiosan punika, wenten taler satua sane nganggen basa Bali alus. Satua sane nganggen basa Bali alus ri tatkala nyatuayang indik tutur, sakadi satua Subakti Ring Guru Pengajian. Salanturnyane, wenten taler satua mabasa Bali Alus santukan nganutin tokoh-tokoh sane wenten ring carita sakadi tokoh pandita sane ngranjing ring satua Katuturan Yuyu Malaksana Melah, Pandita Baka, miwah sane lianan. Kawentenan basa bali Alus yening selehin saking tema panji, sakadi I Dempu Awang, Raden Galuh Gde, Galuh Anom, Ki Dukuh Sakti, sane nganggen sarana basa Bali Alus ring sajeroning bebaosannyane. Manut kawentenan basa ri sajeroning satua Bali, alit-alite sinah sida prasida caluh malajahin indik anggah ungguhin utawi sor-singgih basa Bali.Yening selehin, basa Bali kantun kauningin olih alit-alit sami utamin nyane basa Bali kapara. Sakewanten, sane nyansan rered utawi nenten kauningin olih para yowanane, inggih punika tata titi nganggen basa Bali Alus. Sakadi basa Alus Mider, Alus Sor, Alus Madya, miwah basa Alus Singgih. Basa Bali Alus wantah kamargiang ring acara formal, luire ring sekolah, pasangkepan, miwah sane lianan. </br></br>Satua punika kawedar antuk tradisi sane kawastanin masatua sane ketahnyane katuturang saking irerama kapining pianaknyane. Sakewanten, ring aab jagat sakadi mangkin, tradisi masatua sampun nyansan rered kamargiang. Sapunika mawinan, wenten makudang-kudang utsaha saking guru wisesane pacang nangiang malih tradisi masatua. Sakadi ngamargiang lomba-lomba ring acara Pesta Kesenian Bali, acara Bulan Bahasa Bali, miwah acara Pekan Seni Remaja sane mamargi ngawit saking desa, nglantur ring kota taler soang-soang kabupaten. Majalaran antuk tradisi masatua kaaptiang mangdane para rerema utawi guru rupaka setata eling ngajahin anak alitnyane indik kasusilan budi pamekas kautaman basa Baline. Tiosan punika, kaaptiang mangdane dados panglalah indik sasane becik sane sida katulad. Ri tatkala sang sane masatua prasida ngawetuang wirasa utawi semita nganutin tokoh-tokoh sane kawacen, sinah sang sane mirengang seneng, nglantur ngamolihang suksma satua sane kapirengang. Tiosan punika, kawentenan palajahan satua Bali ring sekolah miwah ring media daring prasida ngalimbakang malih kawentenan satua Baline, pinaka silih tunggil jalaran ngrajegang budaya Bali.</br></br>Basa Bali Ri Sajeroning Cerita Tantri</br>Kawentenan satua ring sajebag Bali makeh pisan, napi malih ring desa-desa sane pinaka ceciren utawi kearifan lokal krama Baline. Tema utawi unteng ceritanyane naler makeh pisan. Silih tunggil tema cerita inggih punika indik manusa sibak (manusia sigaran), sakadi satua-satua sane kapupulang olih Hooykass duk warsa 1948, sane munggah ring bukunnyane mamurda Balische Verhalen van den Halve. Tiosan punika, tema utawi unteng cerita indik buron kaparik saking cerita-cerita Tantri. Satua-satua sane wenten ring Cerita Tantri taler sampun munggah ring buku ajah-ajahan miwah kanggen materi utama ri tatkala lomba-lomba masatua Bali. Sakadi sane sampun kauningin, Tantri punika wantah wastan jatma sane listuayu. Ajinnyane mapesengan Patih Bendeswarya. Dyah Tantri kaanggen rabi olih Ida Sang Prabhu Eswaryadala. Cuteting carita, tokoh Ni Dyah Tantri nyabran wengi masatua indik kawentenan buron, jadma, miwah raksasa. Carita-caritane punika makilitan, dados nyane nyabran wengi satua-satuane punika kasambungang. Puniki santukan Cerita Tantri kabaos cerita manyerita (cerita yang sambung menyambung). </br></br>Carita tantri puniki mawit saking India sane kawastanin Panca Tantra. Carita tantri punika taler nglimbak ring panegara siosan ring sajebag jagate, sakadi ring Syra Kuna sane kawastanin Kalilag va Dimnag, ring panegara Arab kawastanin Kalilah Va Dimnah, ring Cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia, Kantrai. Carita tantri taler sampun kasurat ngangge basa Yunani, minkadi Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Prancis, Jerman, Belanda, miwah sane lianan. Ring basa Melayu carita tantri puniki kawastanin Hikayat Panca Tandran. Ring Bali carita utawi satua Tantri puniki mamurda Dyah Tantri utawi Ni Dyah Tantri (Pasek, 1999). Akeh nyane kapanggih murdan-murdan Cerita Tantri ring sajebag jagat, nyihnayang yening satua-satua sane munggah ring cerita punika madue cecerin sane mabuat pisan kauningin. Ceciren cerita-cerita Tantri punika kaambil saking unsur intrinsik inggih punika indik penokohan. Duaning asapunika ceciren Cerita Tantri wenten tetiga, inggih punika Nandhaka Harana, Mandhuka Harana, miwah Pisaca Harana. Satua utawi cerita tantri sane mamurda Nandhaka Harana nyaritayang indik beburon sane masuku pat, sakadi macan, kambing, cicing, jaran, sampi, muah sane lianan. Mandhuka Harana inggih punika tantri sane nyaritayang indik sarwa paksi utawi kedis sakadi titiran, kukur, blatuk, miwah sane lianan. Pisaca Hrana inggih punika nyaritayang indik manusa utawi raksasa. Manut panampen bapak I Ketut Curik ring tulisan dane sane mamurda Artos Kidung Tantri, irika kabaosang indik Tri Tantri, inggih punika (1) Kidung Tantri Nandaka Harana sane kawangun olih Ida Nyoman Pidada duk warsa 1630 utawi 1728 masehi, (2) Kidung Tantri Manduka Prakarana olih I Gusti Made Tengeb, miwah (3) Kidung Tantri Pisaca Harana kawangun olih Ida Pedanda Made Sidemen duk warsa saka 1860-1866 utawi 1938-1944 masehi.</br></br>Carita- carita sane ngranjing kabaos Carita Tantri ring Bali, bebaosannyane ketah nganggen basa Bali Alus. Cerita Tantri sane kapupulang olih bapak I Made Pasek sane mamurda Buku Carita Tantri (1999), makehan kamargiang nganggen basa Bali Alus. Sakadi Satua I Kedis Manyar, Satua Prabu Singa Lan Sampi Jagiran. Silih tunggil Satua Tantri sane kasub kauningin inggih punika Katuturan Yuyu Malaksana Melah. Cerita puniki maosang indik I Yuyu sane polih kapiwelasan olih Ida Padanda tur kauripang. Ri tatkala punika, wenten ula ageng jagi mademang Ida Padanda. Cuteting carita, irika I Yuyu sida ngawales kapitresnan Ida Pdanda. Indik basa Alus sane munggah magenah ring pangawit cerita, “Sane riin weten reke yuyu padem, kaurip antuk Ida Padanda”. Kawentenan basa Bali Alus ri sajeroning carita prasida kacingakin ring sajeroning kruna-krunannyane. Kruna-kruna punika, sakadi kruna pengentos jadma (kata ganti). Yening maosang Ida Padanda, kruna sane kanggen ‘merem’. Kruna merem sinah pisan nyihnayang basa Alus Singgih. Imba tiosan inggih punika ngenenin indik kruna kria tiosan, inggih punika ‘matur’ sane kaanggen ri tatkala Yuyu matur kapining Ida Padanda. Kruna ‘matur’ ngranjing ring soroh kruna basa Alus Sor. Punika sane kanggen olih I Yuyu ri tatkala kacunduk Sang Pandita. Salanturnyane, nganutin kawentenan lengkara, sakadi kawentenan kruna kria ‘padem’ kanggen ring lengkara sakadi,”Padem reke I Gagak”. Kruna ‘padem’ kanggen, santukan maosang lengkara mabasa Alus. Sapunika mawinan, kruna sane kanggen boya ja ‘bangka’ utawi ‘mati’, ri tatkala maosang buron. Tiosan punika, kruna aran ‘lelipi’, ring carita kagentosin antuk kruna ‘ula’. Kruna ‘ula’ puniki kawastanin basa alus mider. Sakadi sapunika indik kawentenan basa Bali Alus sane kaanggen ring Cerita Tantri. Punika mawinan, satua-satua Bali patut pisan kauningin miwah katelebin pinaka silih tunggil sarana anggen malajah basa Bali, utamin nyane basa Alus. </br></br>Nyuksmayang Satua Pinaka Suluh Urip</br>Nganutin basa sane wenten ring sajeroning satua Bali sampun pastika nyiriang rasa basa utawi etika mabasa ri tatkala nganggen basa Bali. Basa punika pinaka piranti anggen mabebaosan sane pacang ngicenin tetuwek indik sasana utawi kaluihan budi imanusa. Kawentenan basa sane lengut miwah kanggen ngawedarang tutur-tutur luih, kaaptiang sida nudut kayun sang sane mirengang raris sida kaanggen tetuladan. Nyuksmayang satua sane kawacen, sida ngicenin ajah-ajahan utawi tuntunan ri tatkala nuluh kahuripan. Sakadi panampen Teeuw, sastra mawit saking basa Sansekerta saking kruna ‘sas’ (kruna kria) sane maartos ‘nuntun’, ‘ngajahin, miwah kruna ‘tra’ sane maartos ‘piranti’ utawi ‘alat’. Punika mawinan, sastra maartos piranti sane kanggen ngicenin ajah-ajahan utawi tuntunan majeng ring para janane ri tatkala ngamargiang kahuripan (1984: 23). Tiosan ring daging cerita, suksman satua lumrahnyane kawedar naler ring pamuput cerita, antuk lengkara sane marupa piteket-piteket. Sakadi sane wenten ring Satua I Kambing Takutin Macan. Ring pamuput satua kabaosang sakadi asapuniki, ‘Asapunika tutur anake wikan, sampunang ampah makta raga, duaning sareng makeh ring gumine. Pikayunang dumun sadurung malaksana’. Salanturnyane, Satua Tantri sane mamurda I kedis Manyar becik pisan kasuksmayang. Satua puniki nyaritayang indik I Kedis Manyar sane ajum miwah pariceda kapining I Bojog. Cuteting satua, taluh I Kedis Manyar sane masebun ring duur tarune sami enyag pacretcet ulung antuk jengahne I Bojog. Ring cerita punika wenten istilah-istilah sakadi Sang Kawi Swara miwah Ida Batara sane nyihnayang madue pakilitan kapining sasana agamane, utaminnyane indik karmaphala. </br></br>Suksman satua-satua Baline naler prasida anggen ngentenin kramane indik maparajana ring pagubugan. Sakadi sane wenten ring Satua I Cita Maprakara, Satua Kedis Sangsiah Teken I Bojog, Satua I Tuma teken I Titih. Yening selehin tokoh-tokoh buron ring sajeroning satua pinaka imba laksana manusa ring jagate. Satua I Citra Maprakara nyihnayang kritik sosial ri tatkala mapagubugan. Satua puniki nyaritayang indik jadma sane mawasta I Cita nulungin I Macan sane keni kerangkeng. Nanging, I Macan nenten ngawales pitresnan I Manusa saha jagi nyagrep I Manusa. Cuteting satua, I Macan keni sengkala santukan I Manusa sampun katulungin olih I Kancil. Ring pamuput cerita, irika madaging lengkara, “Yadiapin lakar mapitulung teken anak lenan pineh-pinehang malu”. Yening suksmayang, satuane punika ngicenin pangenten mangda imanusa nganggen pamineh sane patut miwah mersidayang minayang laksana becik kalawan kaon. Tetuek-tetuek sane kapolihang saking satua-satua sane katlatarang iwawu, patut kanggen imba. Punika ngawinang kriya sastra ketah kabaos suluh urip utawi cerminan hidup (@YesiCandrika-BASAbali Wiki)rminan hidup (@YesiCandrika-BASAbali Wiki))
    • Nyoman Butur Suantara  + (Gunung Agung kacingak saking Mahagiri. FotGunung Agung kacingak saking Mahagiri.</br>Fotografi lanskap sida ngamedalang rasa seneng yening ragane nyelehin baga puniki, utamannyane ri kala ragane magenah ring genah wisata sane sida dangan tur nenten sue katuju sakewanten akeh madue pabinayan. Makaasami genah ring jagat puniki madue kalanguan.</br></br>Puniki teknis pisan, teknik eksposur nol sida nyujuh dasar-dasar pencahayaan ring fotografi, malarapan antuk imba sane luih saking Fotografi Lanskap ManButurs.e luih saking Fotografi Lanskap ManButurs.)
    • Luh Yesi Candrika  + (I.Kawentenan Karya Sastra Bali Modern RingI.Kawentenan Karya Sastra Bali Modern</br>Ring sajeroning panglimbak kasusastraan Bali, nganutin aab jagat nyane kasusastraan Bali Anyar ngawetuang karya-karya sastra modern silih sinunggilnyane kawentenan roman miwah puisi Bali Anyar. Kawentenan kasusastraan Bali Anyar utawi modern nganutin penampen Ngurah Bagus (1969), ngawit saking kamedalang nyane roman Nemu Karma (Ketemu Jodoh) pakardin Wayan Gobiah olih Balai Pustaka Jakarta duk warsa 1931. Indik kawentenan punika kabaosang olih para sastrawan minakadi Simpen AB (1971), Wayan jendra (1976), Made Sanggra (1978). Salantur nyane nganutin panampen saking Ida Bagus Gede Agastia, kawentenan roman Nemu Karma punika pinaka cihna pangawit kawentenan kesusastraan Bali Modern. Tiosan punika, wangun kesusastraan Bali Modern minakadi marupa roman, drama, cerpen, miwah puisi Bali modern. (1980: 14).</br></br>Ida Bagus Gede Agastia ring penelitian nyane maosang, ri sajeroning kawentenan roman sane nganggen basa Bali minakadi nyane Nemu Karma miwah Melancaran ke Sasak. Roman Melancaran Ke Sasak punika pakardin Gede Srawana (sane madue pesengan tiosan utawi nama pena inggih punika Wayan Bhadra). Roman punika raris kaunggahang antuk cerita manyerita (cerita bersambung) duk warsa 1939 sane wenten ring majalah Jatayu. Panglimbak nyane duk warsa 1978 kaunggahang (macetak) malih olih Yayasan Sabha Sastra Bali. Wangun sastra sane tiosan minakadi drama, cerpen, miwah puisi taler makeh panglimbaknyane. Kawentenan puniki makilitan saking kawentenan sayembara olih Lembaga Bahasa Nasional Cabang I Singaraja (sane mangkin kabaos Balai Penelitian Bahasa). Sayembara punika naanin kalaksanayang duk warsa 1968, 1969, 1970 (sane kamargiang ping kalih), miwah 1975. Taler ring warsa 1972 sayembara punika naaning kamargiang olih Listibya Provinsi Bali. Ring masyarakat taler sampun ngalimbak sane madaging pupulan cerpen miwh puisi Bali Modern, minakadi Ketemu Ring Tampak Siring (1975), Togog (1975), Ganda Sari (1973), Galang Kangin (1976). Pinih untat raris kamedalang buku Kembang Rampe Kesusastraan Bali Anyar (dua jilid) sane muatang karya-karya sastra Bali Modern sane sampun kaunggahang (kapublikasiang) (Agastia, 1980: 15).</br></br>Maosang indik kesusastraan Bali Anyar, duk warsa 2005 Prof. Dr. I Nyoman Dharma Putra ngamedalang buku sane mamurda “Tonggak Baru Sastra Bali Modern”. Salantur nyane duk warsa 2010 (edisi baru) malih kamedalang antuk murdan buku sane pateh. Ri sajeroning buku sane kamedalang punika, kawentenan Roman Nemu Karma nenten ja dados pangawit kawentenan kasusastraan Bali Modern. Panampen-penampen sane lintang maosang roman Nemu Karma manados cihna pangawit kasusastraan Bali Modern santukan; 1). Mabasa Bali taler marupa roman, 2). Kamedalang olih Balai Pustaka (Dharma Putra, 2010: 4). Nganutin sakadi panempen Dharma Putra ri sajeroning buku “Tonggak Baru Sastra Bali Modern” kawentenan politik ring Bali ngawit warsa 1900 prasida nyihnayang panampen anyar indik kawentenan sastra Bali modern. Dados nyane sakadi panampen punika, panglibak kawentenan kesusastraan Bali Anyar nenten ja kakawitin antuk kawentenan Roman Nemu Karma. Sakemaon panglimbak nyane sampun wenten sadurung nyane, inggih punika duk pemerintahan kolonial Belanda ring warsa 1900-an.</br></br>Tiosan Roman panglimbak kawentenan puisi Bali Modern taler becik mangda kauratiang. Puisi Bali yening rerehang ring panglimbak kesusastraan Bali, ngeranjing ri sajeroning kasusastraan Bali Anyar sane polih pengaruh saking kesusastran modern sane embas saking kebudayaan barat (Eropa). Puisi Bali Anyar ngawit medal duk warsa 1959, sane kacihnayang antuk kamedalang pupulan puisi pakaryan Suntari PR sane mamurda “Basa Bali” sane munggah ring majalah Medan Bahasa Yogyakarta. Huwus punika kalanturang antuk medal puisi sane mamurda “Bali” pakaryan Yudha Panik miwah “Pura Agung Jagadnatha” olih Wayan Rugeg Nataran. Panglimbak puisi Bali Anyar kantos mangkin sumingkin becik, puniki kacihnayang antu medal nyane pupulan puisi Bali Anyar sane ngamolihang penghargaan Sastra Rencage. Minakadi, “Ang Ah lan Ah ANg” pakardin I Made Suarsa, “Coffe Shop” (warung kopi) pakardin I Dewa Gede Windhu Sancaya, miwah sane tiosan (Setiawan, 2014: 58-59).</br></br>Babaosan indik panglimbak kawentenan sastra Bali Anyar salanturnyane, pacang nganutin panampen I Nyoman Dharma Putra ring buku “Tonggak Awal Sastra Bali Modern” (2010). Santukan buku punika madaging informasi sane pinih anyar indik panglimbak kesusastraan Bali Modern.</br></br>II.Cerpen-Cerpen Sastra Bali Modern Sadurung “Nemoe Karma” (1931).</br></br>Nganutin kawentenan pulau Bali, panglimbak kawentenan sastra Bali Modern punika polih pengaruh (imbas) saking kawentenan pendidikan modern sane kamargiang olih pemerintah kolonial Belanda duk warsa 1900-an. Sekolah Dasar sane kapertama sampun kawentenang olih kolonial duk warsa 1875 sane magenah ring Bali Utara. Pamargin nyane nyansan ngamecikan duk ngalintangin warsa 1908. Ritatkala pamargin pendidikan modern punika wenten pikobet pemerintah kolonial indik kakirangan nyane buku bacaan sane pacang kaanggen olih para sisia lokal (Bali). Santukan punika raris pemerintah kolonial ngicenin pawarah-warah mangda para guru prasida nulis buku anggen buku pelajahan taler anggen buku bacaan sane nganggen basa Bali.</br></br>Kawentenan pawarah-warah saking pemerintah kolonial Belnda mangdane nulis buku utawi ngaripta cerita sane nganggen basa Bali sujatine madue tatujon. Tetujon punika minakadi, rasa sumengken nyane ritatkala ngamargiang politik etis, pemerintah kolonial sida antuk nyingakin (ngontrol) jenis buku miwah bahan bacaan sane manggen ring sekolah-sekolah, siaga ritatkala wenten buku-buku tiosan sane kamedalang olih penerbit swasta, miwah kaanggen ngalimbakang kawentenan basa Bali mangda nenten dados pialang ritatkala malajahin basa Melayu. Lempas saking tetujon punika, pawarah-warah saking pemerintah Belanda punika prasida nangiang kahyun para intelektual Bali, minakadin nyane para guru mangda nyurat karya-karya sastra sane wangun nyane matiosan saking karya-karya sastra tradisional minakadi kakawin, kidung, miwah geguritan. Wangun tulisan sane anyar punika sane marupa cerpen. </br></br>Cerpen-cerpen punika nenten ja wantah transformasi saking tradisi lisan sane kauwah dados tradisi tulis miwah sasuratan-sasuratan anyar nanging ritatkala struktur utawi wangun sasuratan nyane kantun nganggen ekspresi-ekspresi tradisi lisan (satua). Minakadi lengkara sedek dina anu (pada suatu hari), kacerita mangkin (Diceritakan sekarang), keto katuturan (begitu kisah). Tulisan-tulisan punika kaungghang (katerbitang) olih penerbit kolonial ring Batavia. Yening selehin indik wangun miwah daging nyane, makeh karyane punika sane kabaosang karya sastra sane nampek saking wangun modern sane prasida kakeniang dados cihna pamahbah (pembuka) embas nyane sastra Bali Modern. </br></br>Cerpen-cerpen sane kamedalang duk warsa 1900-an kaungghang (katerbitang) olih kolonial Belanda sane marupa buku pelajahan (text book) nganggen basa Bali sane kasurat antuk aksara Bali miwah latin. Buku sane kapertama medal mamurda Peroempamaan, Jaitoe Beberapa Tjerita Dalam Bahasa Bali (1910), sane kakardin olih I Wayan Dwija (Juru bahasa di Praja). Buku punika kamedalang ring Batavia. Salantur nyane duk warsa 1913, I Made Pasek ngaryanin buku sane mamurda Tjatoer Perenidana, tjakepan kaping doea papladjahan sang mamanah maoeroek mmaos aksara Belanda (Catur Perinadana, buku pelajaran kedua bagi peminat belajar bahasa aksara Belanda). Guru I Made Pasek puniki produktif ritatkala nyurat buku-buku pelajahan, minakadi Aneka Roepa Buku Bacaan (1916), Aneka Warna Tjakepan Kaping Kalih (1918), miwah Aneka Warna Peratamaning Tjakepan papaosan Bali Kasoerat Antoek Aksara Belanda (1918). </br></br>Karya-karya Made Pasek sida ngawetuang daya tarik duaning nganggen tema-tema kontemporer (modern ring rajeroning zaman punika). Cerita ane wenten ring buku Aneka Roepa Kitab Batjaan nyihnayang pisan wangun sastra cerpen. Minakadi cerpen sane mamurda ‘Pemadat’ sane nyatuayang indik bogolan (narapidana) sane katangkep mamaling sapi anggen numbas madat (opium). Irika kaceritayang pemadat punika malaksana corah tur nista, santukan mangda ngamolihang madate punika, ipun ngadol sawah warisan, mamaling sapi tur telas sami artan nyane. Irika raris ipun masuk bui (kepenjaraang). Cerpen lainnya, yaitu “Djelen Anake Demen Nginem Inoem-Inoeman Ane Makada Poendjah, loeire : djenewer, berandi, teken ane len-lenan” (Kejelekan orang yang suka meminum minuman yang memabukkan, seperti: jenewer, beradi, dan lain-lainnya). Ceritan nyane indik jadma sane madue wit wang Cina mapesengan Tan Sing Swie sane geginane mamunyah tur satata ngutang kapining anak tiosan. Ritatkala ipun mabuk raris ulung ke tukade tur mati. Murda sane tiosan, inggih punika “Ajam Mapaloe” (Ayam Mapalu) sane nyatuayang indik Luh Sumerasih sane ningalin laksana siape ane noltol-noltol miwah maluang dewekne ring meka (cermin). Indike punika anggena sasuluh tekening Luh Sumerasih mangda seleg malajah tusing dadi jadma belog. Memen ipune raris maosang indik kawentenan anak luh ring Bali. Yadiapin bisa memaca miwah nulis sinah nenten pacang makarya ring kantor, tur dadi pejabat. Ring ceritane punika kasatuayang indik anak istri sane nenten kasekolahang olih rereman ipune.</br></br>Tiosan Made Pasek, wenten taler Niti Mas Sastro sane ngaripta cerpen mamurda “Lobha” (Loba) sane nyatuayang indik anak ane setata melaksana corah. Tioasan punika, ring buku nyane sane mamurda ‘Anak Ririh’ (Orang Cerdik). Ceritane puniki nyatuayang indik Pan Karsa taler anak alit nyane sane sedek ngaryanin proyek ngaryanin semer. Ritatkala ngaryanin semer wenten ujan bales. Irika Pan Karsa miwah anak alit nyane nancepang udud (pacul) nyane taler pangangge nyane sakadi anak murug tanah. Santukan ujan tanahe ngurug udud miwah panganggo punika. Anake sane nyingakin ngicen pitulungan tur sareng makeh nyongcong semer punika. Ri sampune dados semer ane dalem, irika raris saereng kalih matur suksma ring kramane. Karya-karya punika sampun kabaos nganggen proses cerpenisasi.</br></br>Daging-daging cerita ri sajeroning buku-buku sane kakardi olih para guru ritatkala masa kolonial punika sampun kapastikayang marupa reproduksi saking tradisi lisan nanging rariptan nyane anyar santukan ngeninin indik kahuripan jadmane sarahina-rahina, nenta ja indik mitologi sane madaging cerita dewa-dewi taler cerita para beburon sakadi satua. Punika taler saking wangun (bentuk) nyane nenten ja marupa geguritan, kidung, miwah geguritan. makakalih indike punika sida nyihnayang karya-karya sastra punika prasida kawastanin cerpen sane ngaranjing kesusastraan Bali Anyar. Nganutin kawentenan karya-karya sastra sane karipta olih Mede Pasek miwah Mas Niti Sastro punika sapatut nyane sane kadadosang perintis utawi pangawit Sastra Bali Modern. Karya-karya naratif punika madue tetujon anggen pelajahan para sisia ri sajeroning uning ring kawentenan karya sastra modern.</br></br>III.Sastra Bali Modern Sane Ngeranjing Abad ke-21</br>Duk tanggal 28 Oktober 1969 wenten kamargiang “Pesamuhan Pengawi Bali” (Temu Pengarang Bali) sane makilitan saking kawentenan Sumpah pemuda. Ritatkala punika I Gusti Ngurah bagus ngicenin buku alit (stensilan) sane mamurda “Situasi Sastra Bali Modern dan Masalah Pembinaannya. Ring daging buku punika Gusti Ngurah Bagus maosang kawentenan sastra Bali Modern nyantos warsa 1960-an nenten becik. Santukan, ngalimbak saking kewentenan roman Nemu karma miwah Melancaran ke Sasak nenten malih kekeniang karya sastra Bali Modern. Kayun nyurat malih medal ritatkala kagelarang sayembara suk warsa (1968) Direktorat Bahasa dan Kesusastraan cabang Singaraja (Balai bahasa sekarang). Indike punika raris kabilgbagang olih para pangawi, raris ngamedalang sakancan utsaha, minakadi; 1) Nincapang siaran mabasa Bali ring radio miwah surat kabar, 2) Ngamedalang majalah basa Bali (kasarengin olih pemilet psamuan), 3) Dokumentasi sastra sayembara penulisan, 4) Mangdane Listibya ngawerdiang percetakan aksara Bali. Sane wenten ring sajeroning tim punika, mikadi I Gusti Ngurah Bagus (ketua), Wayan Simpen AB, I Wayan Bawa, B.A., I Made Sukada, B.A., miwah Wayan Rugeg Nataran (makasami dados anggota). Badan puniki kabaosang “Sabha Sastra”.</br></br>Kawentenan Sabha Sastra puniki raris ngawangun kerjasama sareng kakalih surat kabar, inggih punika Suluh Marhaen (Bali Post) miwah Angkatan Bersendjata (Nusa). Irika Sabha Sastra nagingin rubric sane mamurda “Sabha Sastra Bali” sane ngawit warsa 1969. Rubrik puniki kamedalang nyabran minggu taler makeh sastrawan Bali nulis irika, minakadi Made Sanggra, made taro, Ida Bagus Mayun, I Nyoman Manda, Rugeg Nataran, muah sane lianan. Kawentenan rubric puniki sida nangiang malih kawentenan sastra Bali Modern. Rubrik-rubrik punika raris kapupulang tur katerbitang manados antologi sane mamurda Kembang Rampe Kesusastraan Bali Anyar (1978). Salantur nyane malih kamedalang pasamuhan pangawi II (1975). Ring pasamuhan punika taler mligbagang indik utsaha ngawerdiang miwah ngalimbakang Sastra Bali Modern. Ring tanggal 2 Mei 1975 puniki taler Sabha Sastra dados Yayasan Sabha Sastra Bali, sane kamanggalaning olih Ida Bagus Mayun, B.A, Ida Bagus Gede Agastia (Sekretaris), I NYoman Sukada (Bendahara), I Gede Sura, B.A., I Made Taro, B.A., Ida Wayan Oka Granoka, Ida Bagus Udara Narayana (anggota).</br></br>Gagelaran sane kamargiang olih Yayasan Sabha Sastra Bali minkadi Seminar Sastra Bali Modern (warsa 1976 miwah 1978), pementasan drama Bali Modern (1977 di Aula Kanwil Depdikbud Bali, miwah siaran-siaran mabasa Bali ring RRI Denpasar. Kawentenan Sabha Sastra puniki madue tetojon; 1) Mangda kawentenan sastra Bali Modern ngalimbak ring sajeronig media cetak miwah elektronik, 2) Nincapang pengetahuan sastrawan taler peninat sastra indik sastra Bali Modern (seminar, pasamuhan), 3) Dokumentasi karya sastra. Buku-buku sane sampun kamedalang olih Yayasan Sabha Sastra minkadi, Pupulan Puisi Galang Kangin (1976), Puyung (1981), Ngayah (1982), Ai (1983), Gending Pangapti (1984), Crakian (1996). Kumpulan naskah drama, minakadi Suluh (1990), Antologi Cerpen Bahasa Bali (1996), Satua Bawak (1999). </br></br>Tioasan Yayasan Sabha Sastra Bali taler wenten yayasan tiosan sane nerbitag karya-karya sastra Bali modern, minakadi yaysan Dharma Budhaya Gianyar nerbitang cerpen Togog pakardin Nyoman Manda (1975) miwah Ketemu Ring Tampak Siring pakardin Made Sanggra. Salantur nyane wenten Yayasan Wahana Dharma Sastra Sukawati sane nerbitang pupulan puisi Kidung Republik pakardin Made Sanggra (1997). Yayasan Kawi Sastra Mandala sane nerbitang pupulan puisi Bali Modern sane mamurda Satria Kuladewa pakardin IGP Antara (1988). Miwah Yayasan sane tiosan. Makeh nyane kawentenan lembaga-lembaga sane madue uratian sareng kawentenan kesusastraan Bali Modern sida ngajegang basa, sastra, miwah aksara Bali sane dados urip saking kebudayaan Bali.</br> </br>IV.Kawentenan hadiah Sastra Rencage (1998-2010)</br> Nyabran warsa para sastrawan bali ngamoligah anugerah Hadiah Sastra rencage. Hadiah punika kakeniang majeng ring buku sastra Bali terbaik ring awarsa punika, miwah tokoh sane madue uratian (dedikasi) tur ngicenin pembinaan ri sajeroning ngalimbakang kawentenan basa miwah sastra Bali. Hadiah punika kamedalang olih Yayasasan rencage bandung sane kamanggalain olih sastrawan Ajip Rosidi. Pangawit nyane hadiah puniki katujuang majeng sastrawan Sunda. Raris ngawit warsa 1989 katujuang majeng sastrawan jawa, tur duk warsa 1998 katujuang majeng sastrawan bali. </br></br>Ritatkala nyukserahang hadiah punika kalaksanayang risajeroning kota-kota di Indonesia, minkadi Bandung, Bogor, Jakarta, miwah Jogja. Bali taler naanin dados genah penyelenggara suk warsa 1999. Nyantos warsa 2010, hadiah sastra Rencage sampun mamargi sane ke-13. Ajip Rosidi kawantu olih jur-juri sane wenten ring daerah soang-soang. Minakadi ring Bali sane kadadosang juri, inggih punika I Nyoman Tusty Edy (1998-2000) miwah I Nyoman Dharma Putra (2001-nyantos mangkin). </br></br>Para sastrawan sane ngamolihang penghargaan puniki minakadi, I Wayan Sadha (kumpulan cerpen ‘Leak Pemoroan”, warsa 2010), I Nyoman Manda (Roman “Depang Tiang Bajang Kayang-Kayang”, warsa 2008, I Made Suarsa (Pupulan cerpen “Gede Ombak Gede Angin”, warsa 2007), miwah sastrwan sane lianan. Para sastrwan puniki taler kantun produktif nyantos mankin. Nanging, penulis-penulis muda taler mangda kaaptiang tur sida ngamolihang penghargaan hadiah Sastra rencage.olihang penghargaan hadiah Sastra rencage.)
    • Luh Yesi Candrika  + (Tumpek Wariga: Maupacara ring Sakala miwahTumpek Wariga: Maupacara ring Sakala miwah Niskala</br></br>Nemonin rahina Saniscara Kliwon Wariga, krama Hindune ring Bali ngamargiang upacara Tumpek Wariga, utawi ketah naler kabaos Tumpek Bubuh, Tumpek Uduh, miwah Tumpek Pangatag. Ritatkala rainan suci puniki rauh, sakadi pinget majeng krama Hindu di Bali yening selae likur rahina sane jagi rauh krama Baline pacang ngamargiang rainan suci Galungan. Sakadi sane sampun mamargi, nyabran ngemem sasih ritatkala rainan Tumpek Wariga puniki rauh, entik-entikan sane wenten ring uma, alas, gunung, tegal, taler ring karang umahe sami kapayasin miwah katurin upakara. Upakara punika pinaka yadnya krama Hindu Baline nyuksmayang pican Ida Bhatara Sangkara sane ngawinang landuh jagate sami. </br></br>Utsaha ngawangun karaketen utawi pakilitan becik imanusa kapining palemahan (bhawana-bhuwana), sinah pisan ritatkala upacara Tumpek Wariga puniki kamargiang. Krama Hindu ring Bali eling yening palemahan punika mautama pisan ring sajeroning kahuripan imanusa. Punika mawinan, imanusa ngaturang malih napi sane sampun kaambil saking palemahanne, masarana antuk banten utawi sarwa upakara. Sakewanten, ring aab jagat sakadi mangkine, napike utsahan imanusa nyaga pakilitan becik majeng ring palemahanne wantah masarana antuk upakara kemanten pacang sida negepin kalanduhan gumine ri pungkur wekas? Indike puniki patut kalaca-laca malih ritatkala jagate katiben pikobet utawi bencana minakadi polusi, blabar, alas gundul, abrasi miwah sane lianan. </br></br>Sakadi gatra sane sampun munggah ring berita duk sasih Mei 2019 sane sampun lintang, Pasih Lebih ring Gianyar sampun keni abrasi santukan nenten wenten entik-entikan sakadi entik bakau sane sida nambakin toya pasih ageng. Punika mawinan tanahe ring pasisi pasihe ical tur anyud. Bencana tiosan taler sane sampun kagatrayang duk sasih Oktober 2019 inggih punika indik alas sane puun, ring Dusun Wanaprasta, Desa Kintamani Bangli. Akeh entik-entikan minakadi tiing, cengkeh, cemara puun. Santukan anginne baret, genine punika ngeseng alas ring desa-desa tiosan sane nampek irika minakadi Desa Batur Selatan, Desa Batur Tengah, Desa Subaya, miwah Desa Sukawana. </br></br>Ngantos mangkin, gatra indik reboisasi utawi nandurin sarwa taru ring genah-genah punika durung wenten munggah. Nyaga utawi ngupapira kawentenan palemahanne patut pisan kamargiang, sakewanten utsaha tiosan sakadi nandurin sarwa entik-entikan nika sane pinih mautama yening selehin saking pikobet utawi bencana ring gatra baduur.</br></br>Sarwa palemahan sane wenten ring gumine pastika madue kawigunan sane matiosan sakadi sane sampun mungguh ring lontar-lontare. Minakadi taru utawi entik-entikan sane becik anggen sarana tamba sakadi sane munggah ring lontar Usada Taru Pramana. Wenten sawetara 168 soroh entik-entikan sane prasida anggen tamba. Minakadi, taru Bingin, taru Majagau, taru Dadap, taru Kepelan, taru Awar-Awar, miwah sane tiosan. Entik-entikan sakadi puniki maguna pisna yening tandur ring karang umah utawi tegalan santukan prasida kanggen malih olih imanusa. Sakewanten, nganutin lontar Aji Janantaka wenten soroh taru sane dados miwah nenten dados kanggen ngaryanin sarwa wewangunan miwah anggen upacara (yadnya). Sakadi taru Jati, taru Ketewel, miwah taru Sentul nenten becik anggen ngaryanin wangunan suci, sakewanten dados anggen ngawangun wangunan umah. Salanturnyane, sakadi taru sane ngamedalang maganda arum sakadi taru Cendana miwah Majagau becik anggen ngaryanin wangunan suci. Sarwa sekar sakadi sandat, pudak, jepun becik anggen yadnya. Sakewanten, taru Jempiring Alit (Tulud Nyuh) utawi Salikonto nenten becik anggen yadnya. </br></br>Nganutin lontar Usada Taru Pramana miwah Aji Janantaka punika sujatine sarwa palemahanne akeh madue kawigunan ring kauripan imanusa. Rahina ayu sakadi Tumpek Wariga puniki patutne dados galah becik imanusa pacang mautsaha ngalanduhang jagat Baline sakala miwah niskala. Ring sajeroning niskala masarana antuk upakara taler ring sajeroing sakala marupa laksana jati sakadi nandur entik-entikan ring genah-genah sane sampun keni bencana minakadi ring pasih miwah ring alase nika sane kabuatang. (@YesiCandrikaBASAbaliWiki)ane kabuatang. (@YesiCandrikaBASAbaliWiki))
    • Luh Yesi Candrika  + (Wibisana nenten prasida nawengin kaduhkitaWibisana nenten prasida nawengin kaduhkitanidane, ritatkala nguningin rakanidane sane pinih duur inggih punika Rahwana sampun seda ring rananggana. Yadiastun Rahwana ngamargiang laksana adharma, Wibisana rumasa sungsut ring ati, mapakayun indik sameton tugelanidane sane sampun seda. Ritatkala punika, Sang Rama raris rauh ngawirangin atinidane Sang Wibisana sane sedek kaliput antuk rasa duka. Ida Sang Rama muji Rahwana sane malaksana luih ritatkala ngamargiang tapa taler kasub pinaka raja mawisesa ring jagate sane nenten jerih yening seda ring rananggana. Sapasira sane padem ring payudan pacang ngamolihang Suargan ((prasasta sira nguni sampun tapa, gahan ta sira cakrawartting jagat, pejah sir ataman surud ring rana, asing mati mamuk ya moksatmaka). </br></br>Asapunika ida Sang Rama sane maha wicaksana maosang, sane setata negdegin kayun miwah ngicenin rasa dayuh antuk babaosanidane. Kadigjayan idane saking Rahwana nenten manadosang ida nyapa kadi aku utawi sumbung. Ida wantah sareng mrasa kaduhkitan sane nibenin jagat Alengka. Raris, Sang Rama mapangapti ring Wibisana sane malaksana luih taler anut ring ajah-ajahan sastra agama mangdane mimpin jagat Alengka. Salanturnyane, Wibisane kicen tutur utawi piteket-piteket saking Ida Sang Rama Dewa. </br></br>Silih tunggil pahan cerita ring Kakawin Ramayana baduur, ngicenin tutur utama indik pamimpin taler mimpin, sane prasida kaplajahin ring kawentenan aab jagate sakadi mangkin. Pamimpin sering kadadosang tetuladan utawi imna olih kramannyane sane kapimpin. Pamimpin punika sapatutnyane malaksana sane susila taler mresidayang ngicenin kaweruhan sapunika mawinan becik tiru. Kakawin Nitisastra sampun nugesang indike punika yening swadharma raja pinaka pamimpin ngicenin tuntunan majeng ring makasami rakyatidane, ngawit saking sane utama, madya, miwah nista. Pamimpin patut nuntun kramanidane antuk laksana sane becik (tingkahnikang prabhu sumiksa ri bhretya sanggya, sakwehnya kottama kamadhya lawan kanista, yeka warah warahaneka ya karma yukti). Sapunika mawinan, manados pamimpin nenten ja dangan santukan wenten babaosan yening sadurunge mimpin anak tiosan, patut malajah mimpin dewek padidi. Kawentenane punika naler kabaosang Sang Rama majeng ring Sang Wibisana yening pangawite mangdane prasida mimpin padewekan antuk dharma.Wusan punika, yening sampun janten ngamargiang dharma miwah ajah-ajahan agama, raris para panyeroan miwah mentri taler nulad (awakta rumuhun warah ring hayu, telas ta mapageh magom agama, teke rikang amatya mantra tumut). </br></br>Salanturnyane, tiosan ring kakawin Ramayana miwah Kakawin Nitisastra sane sampun kabaosang, ajah-ajahan indik niti utawi ring sajeroning kriya sastra, tiosan dados dokumen intelektual sapatutnyane becik kawacen, karesepang, taler kamargiang. Minakadi, sane munggah ring Kakawin Sutasoma sane nugesang indik tresna asih ritatkala mimpin, Geguritan Niti Raja Sasana sane muatang indik suksman manados pamimpin, Udyogaparya, Arjunawiwaha, miwah sane tiosan. Teks-teks puniki ngicenin panuntun sane utama indik ajah-ajahan niti. Sakewanten, sapunapi para pamimpine ngutsahayang nelebin sastra pinaka kesadaran literasi? Yening nenten sangkaning ngwacen kriya-kriya sastra, raris saking dija para pamimpin polih panuntun ritatkala mimpin? Napi malih pamimpine punika kadadosang tetuladan ring masyarakat?</br></br>Ring kawentenan sane sampun mamargi, ring sajeroning kawentenan sejarah pamimpin Bli sane kasub antuk kawisesanidane, inggih punika I Gusti Ngurah Made Agung utawi Cokorda Denpasr. Raja Badung sane naler kabaos Cokorda Mantuk Ring Rana punika mimpin perang puputan ritatkala nglawan penjajahan Welandane ring tanggal 20 September 1906. Tiosan punika, kawisesan I Gusti Ngurah Made Agung pinaka raja Badung, madue kawisesan sane nenten ja wantah magenah ring Badung, sakewanten ring sajebag jagad Bali. Para Welandane mapakayun yening raja Badung punika pinaka cihna taksun jagad Baline sane ngawinang Welandane urati ring Bali.</br>I Gusti Ngurah Made Agung pinaka pamimpin sane masanjata antuk keris, taler nyihnayang angganidane antuk lemat tulis (pisau tulis). Suksmannyane, ida nelebin sastra antuk ngaripta kriya sastra. Punika mawinan, ida naler kabaos pinaka pamimpin sane matungked antuk sastra. Kriya sastra sane sampun kasurat, inggih punika Geguritan Loda, Niti Raja Sasana, Hredaya Sastra, Dharma Sasana, Nengah Jimbaran, dan Purwa Sanghara (Agastia, 2006: 7). </br>Kawagedan antuk ngolah basa taler rasa sane kadurenang olih I Gusti Ngurah Made Agung luih pisan. Sakadi ring silih tunggil kriya sastranidane sane mamurda Geguritan Dharma Sasana, ida nyihnayang kawagedanidane nganggen basa Jawa-Mlayu (Basa cara Jawa Mlayu).. Tiosan punika, ring Geguritan Cara Mlayu (Geguritan Nengah Jimbaran), I Gusti Ngurah Made Agung nyihnayang kawagedanidane nganggen basa Mlayu. Salanturnyane, ring geguritan sane dawa taler ageng sane sampun surat ida, inggih punika Geguritan Purwa Sanghara nganggen basa Bali antuk tembang Surakarta (nanging tembang cara Surakarta/ basa Bali pangikete). Asapunika pamimpin sane madasar antuk sastra prasida nuntun kramane antuk pamargi sane patut utawi dharma. </br></br>Pamimpin sane prasida nuntun yening inargamayang ring sajeroning banawa, inggih punika pamimpin punika manados juru setir (nahkoda). Juru setir ring banawane, madue swadharma dados juru slamet utawi manados jalaran kasengsaran utawi pademnyane para kramanidane. Pamimpin kaptiang nayuhin utawi manados catraning jagat sane nglingkubin kramanidane antuk sane tepek (adil) santukan punika prasida ngwangun jagadita.santukan punika prasida ngwangun jagadita.)