How to reduce plastic waste from religious ceremonies? Post your comments here or propose a question.

Literature Ngiket Tali Tresna Pantaraning Manusa Kalawan Sarwa Buron: Nyuksmayang Rahina Tumpek Kandang ri Sajeroning Pandemi Covid-19

Tumpek kandang (wewalungan).jpg
Title (Other local language)
Photograph by
Google
Author(s)
Reference for photograph
Subject(s)
    Reference
    Related Places
    Bali
    Event
    Tumpek Kandang
    Related scholarly work
    Reference
    Adi Parwa,Sundarigama,Nitisastra


    Add your comment
    BASAbaliWiki welcomes all comments. If you do not want to be anonymous, register or log in. It is free.

    Description

    Youtube


    In English

    In Balinese

    Para sujana sane sampun wikan ring wewidangan kesehatan kantun mautsaha ngarereh miwah ngripta tamba anggen nambakin kawentenan sasab marana Corona utawi Covid-19. Tiosan punika, kawentenan sasab marana puniki ngranayang akeh para janane ring sajebag jagat padem. Panglalah sasab marana puniki boya ja wantah ri sajeroning baga kesehatan. Sakewanten, sampun ngalalahin sahananing kahuripan i manusa, inggih punika ring wewidangan ekonomi, pariwisata, pendidikan, miwah sane lianan.

    Wiwilan sasab marana Corona utawi Covid-19 nyantos mangkin durung janten kauningin. Sakewanten, akeh nyane pikobet sangkaning sasab mara Corona utawi Covid-19 ri sajeroning kauripan i manusa, ngawinang akeh anake sane mautsaha uning ring wiwilan kawentenan sasab marana puniki. Silih tunggil nyane inggih punika sarwa pasu buron sane dados panangkan wit sasab marana puniki. Ri sahananing media daring maosang, yening para sujanane malomba-lomba ngarereh buron sane dados panangkan sasabe puniki. Inggih punika kawentenan lelawah sane kabaosang dados wit panglalah sasab. Tiosan malih, buron sakadi ula lelipi miwah kleih trenggiling naanin kabaosang dados panangkan sasab marana sane ngawinang i manusa sungkan nyantos padem.

    Sahananing buron sane kabaosang ri tatkala masan pandemi puniki, kauratiang pisan olih para janane. Tiosan punika, agama Hindune ring Bali sampun saking nguni madue tata cara pacang nginggilang kawentenan buron, utaminnyane ingon-ingon inggih punika sarwa buron, sato, mina, paksi, patik, kebo, aswa, banteng, asti, miwah bawi. Sarwa buron punika karastitiang miwah kakaryanin upakara nyabran ngenem sasih nepek ring rahina Saniscara Klion wuku Uye. Ri sajeroning pamargi upacara Tumpek Kandang utawi Tumpek Uye puniki, patut kasuksmayang sakadi sane sampun munggah ring Lontar Sundarigama inggih punika ngarastitiang sarwa sato taler nunas kaslametan majeng ring Sang HYang Rare Angon astawakna ring sanggar, mangarcana ring Sang Hyang Rare Angon . Napi sane ngawinang sembahe katur majeng ring Sang Hyang Rare Angon? Indike puniki samun kabaosang ring Sundarigama yening manusane wenang nunas panugrahan saking Sang Hyang Rare Angon, nganutin panumadian i manusa, yening sarwa paksi, ulam, miwah sarwa buron sane tiosan punika prasida karuruh ring anggan i manusa. Angga i manusa kawangun antuk wewalungan sane sujatinnyane panrestian Sang Hyang Rare Angon sane nyrewadi ring anggan manusane rikang wang w nang mamarid ring Sang Hyang Rare Angon, twi tatwayan ing manusa, ikang paksi sato mina ring raganta kapraktyaksaknanta, apan raganta walungan ing ar ra twi tatwaya Sang Hyang Rare Angon, sira umawak uttama ning ar ranta . Nganutin kawentenan lontar Sundarigamane punika, kawentenan upacara Tumpek Kandang utawi Tumpek Uye nginggilang burone ri sajeroning kahuripan i manusa. Utaminnyane, ring anggan manusane. Sahananing buron sane kabaos patik utawi ingon-ingon madrebe swadharmanyane soang-soang anggen ngupapira kawentenan jagat. Sakadi kawentenan Singa Kesari , sane madue swadharma ngraksa alas mangda nenten kausak-asik olih i manusa. Sakadi sane sampun munggah ring Kakawin Nitisastra, singh raksakaning halas halas ik ngrak akeng hari nitya a singh mwang wana tan pat t pa a wirodh ngdoh tikang ke ari rug br a ng wana denikang jana tinor wr k anya ir padang singh ngh t ri jurang nikiang t gal ay n s mpun dinon durbala singa punika sang sane ngraksa alas, sakewanten ipun taler karaksa olih alas, yening alas punika jagi karusak olih i manusa, makasami tarune kaenteb, singane raris mengkeb ring jurang, ring tengahing uma kakepung ngraris kamatiang . Tiosan punika, ula antuk wisyannyane prasida ngawetuang padem manusane mreta . Sakewanten, ula antuk wisyane punika naler prasida ngicenin kahuripan amreta ring kahuripan i manusa. Ri sajeroning teks Adi Parwa ritatkala ula naga jagi nginem mreta sane kapolihang olih Garuda, para ulane raris mersihin awak. Sakemaon, ri tatakala sampun rauh ring genah ngambil amrta, Sang Hyang Indra sampun dumunan ngambil amrtane punika. Raris, ri tatkala amrtane punika kakeberang, wenten amrta sane ngetel ring muncuk ron ambengane. Punika raris sane kasilapin olih para nagane. Layahnyane raris kepah antuk mangan ambengan punika. Punika sane ngawinang nyantos mangkin layahnyane dwijihwa masepak kalih siwak ta ya li ahnya de ni tik a ning alalang, matang yan kat ka mangke dwijihwa krama n ga, maparwa ilatnya .

    Cerita indik ula naga sane kaparik saking teks Adi Parwa puniki prasida ngicenin pangeling-eling i manusa riantukan utama pisan yening ngraketang pakilitan utawi pasawitranne ring sahananing sane karipta olih Sang Hyang Kawi. Asapunika mawinan, wenten malih cerita sane becik kanggen sasuluh ngenenin indike punika. Inggih punika cerita sane munggah ring cerita Tantri Kamandaka wenten kaceritayang indik snag brahmana sane maparab Sadnyadarma miwah pande besi sane mapesengan Suwarnangkara. Sane dados urati, ring ceritane puniki santukan Suwarnagkara nenten ngawales pitresnan ayu sang brahmana sane sampun ngicenin kapiolasan ri tatkala ipun runtuh taler maclempung ka semer sareng buron tiosan sakadi ula miwah macan. Sakewanten, ula miwah macan sane sampun katulungin punika, prasida ngawales pitresnan ayu sang brahmana punika taler prasida nylametang kahuripan sang brahmana. Wenten suluh urip sane prasida kaangen ring cerita puniki. Ri tatkala sang brahmana mikayunin indik panca sengsara sane nibenin manusa ri tatkala murip ka gumine, inggih punika becikan ngicenin kasih-asih majeng ring beburon bandingang ring manusa sane malaksana kaon taler nenten beik yening nenten nginutin tatuek para kantine duaning prasida ngawinang sengkala Ika l h ng masiha ring satwa, syapadi masiha ring n ca, muwah anala ning tan mangi pa warah ning mitranya, bwat man mu du ka .

    Santukan punika, nyuksmayang rahina suci Tumpek Kandang ring galahe punika mautama taler mabuat pisan, pinaka utsaha anggen ngiket tali tresna pantaraning manusa kalawan sarwa buron, sane polih pasuecan saking Ida Sang Hyang Widhi. Asapunika mawinan, jagate prasida ajeg kapungkur wekas.

    In Indonesian

    Para ahli dibidang kesehatan masih berpacu mencari dan menciptakan vaksin untuk menghentikan penyebaran virus Corona atau Covid-19. Sementara itu, merebaknya virus ini, mengakibatkan banyak korban meninggal dunia dan terjadi hampir di seluruh belahan dunia. Dampaknya, tentu saja tidak hanya pada masalah kesehatan. Namun, hampir semua lini kehidupan terkena pengaruh. Sebut saja dalam bidang ekonomi, pariwisata, pendidikan, dan lainya.

    Penyebab dari merebaknya virus Corona atau Covid-19 sampai saat ini masih belum diketahui dengan pasti. Sementara itu, banyaknya pengaruh atau dampak yang ditimbulkan oleh virus ini terhadap kehidupan manusia, membuat banyak orang berlomba-lomba ingin menemukan penyebab dari bencana ini. Salah satunya yaitu melibatkan binatang sebagai tersangka utama dalam kasus ini. Beberapa artikel di media daring menyebutkan bahwa para ahli berpacu menemukan hewan yang menjadi sumber penyebar Virus Corona. Salah satunya kelelawar liar yang santer diberitakan sebagai sumber penyakit. Tidak hanya itu, bahkan ular dan trenggiling juga sempat disebut-sebut sebagai penyebar virus yang menyerang pernafasan manusia tersebut.

    Berbagai jenis binatang yang disebutkan di atas belakangan ini tentu saja menjadi sorotan di masyarakat di tengah-tengah pandemi. Sementara itu, agama Hindu di Bali sejak dulu telah memiliki cara tersendiri untuk memuliakan binatang, khususnya hewan ternak yang sering disebut dengan ingon-ingon (peliharaan) seperti segala jenis unggas (ayam, bebek, burung, dan angsa), babi, sapi, kerbau, kuda, gajah, dan babi. Hewan-hewan tersebut didoakan pada hari suci dan dibuatkan sesejen yang diperingati setiap enam bulan sekali yaitu pada Saniscara Klion Uye. Sejauh ini, yang perlu dihayati dari pelaksanaan Tumpek Kandang atau Tumpek Uye secara komperhensip telah dijelaskan dalam teks Lontar Sundarigama yaitu untuk mendokan keselamatan para hewan dan memohon keselamatan kepada Sang Hyang Rare Angon (astawakna ring sanggar, mangarcana ring Sang Hyang Rare Angon). Mengapa pemujaan ditujukan pada Sang Hyang Rare Angon? Lebih lanjut, makna dari pemujaan tersebut yaitu manusia diperkenankan memohon sisa persembahan kepada Sang Hyang Rare Angon, sesuai kodrati manusia itu sendiri bahwa unggas, ikan, dan binatang bisa dicari di dalam diri manusia. Raga manusia dibangun oleh tulang belulang (wewalungan) yang pada hakikatnya adalah manifestasi Sang Hyang Rare Angon yang menjelma dalam diri manusia (rikang wang wěnang mamarid ring Sang Hyang Rare Angon, twi tatwayan ing manusa, ikang paksi sato mina ring raganta kapraktyaksaknanta, apan raganta walungan ing śarīra twi tatwaya Sang Hyang Rare Angon, sira umawak uttama ning śarīranta). Mengacu pada ulasan teks Lontar Sundarigama jelas disebutkan bahwa pelaksanaan Tumpek Kandang atau Tumpek Uye mendudukkan bintang atau hewan sangat penting dalam kehidupan manusia. Terutama memberikan manfaat dari unsur (hewani) yang dibutuhkan untuk tubuh manusia.

    Berbagai jenis binatang, baik yang dikategorikan sebagai hewan ternak, peliharaan, satwa lindung, maupun hewan liar sekali pun memiliki perannya masing-masing untuk menjaga keseimbangan ekosistem. Singa misalnya, memiliki peran sebagai rajanya hutan. Ia bertugas menjaga hutan sehingga tidak mudah dirusak oleh manusia. Seperti yang termuat dalam Kakawin Nitisastra, singhā raksakaning halas halas ikāngrakṣakeng hari nityaśa/ singhā mwang wana tan patūt paḍa wirodhāngdoh tikang keśari/ rug brāṣṭa ng wana denikang jana tinor wrěkṣanya śirņāpadang/ singhānghöt ri jurang nikiang těgal ayūn sāmpun dinon durbala//(singa adalah penjaga hutan, akan tetapi selalu dijaga oleh hutan, hutannya akan dirusak oleh manusia, pohon-pohonnya semua ditebang, singa lari bersembunyi dalam jurang, di tengah-tengah ladang diserbu orang dan dibinasakan).

    Sementara itu, ular dengan bisanya selain dapat mendatangkan kematian (mreta). Akan tetapi, di sisi lain ia juga dapat memberikan kehidupan (amreta) bagi kehidupan manusia. Dalam kisah Adi Parwa ketika para ular (naga) hendak meminum amrta yang telah diperoleh oleh Garuda, mereka pergi mandi terlebih dahulu. Akan tetapi, sesampainya di tempat mengambil amrta, Sang Hyang Indra telah mengambil amrta tersebut. Saat amrta itu diterbangkan, ada titik yang tertinggal pada puncak daun rumput (alalang). Itulah yang kemudian dijilat oleh para naga. Lidahnya tersayat oleh tajamnya daun alalang itu sehingga sampai sekarang dwijihwa lidahnya berbelah dua (siwak ta ya liḍahnya de ni tikṣņa ning alalang, matang yan katêka mangke dwijihwa krama nāga, maparwa ilatnya). 
    

    Kisah ular dalam petikan Adi Parwa di atas mengingatkan manusia mengenai betapa pentingnya menghargai dan menjaga hubungan baik setiap mahluk ciptaan-Nya. Untuk itu, ada satu kisah menarik lainnya yang menjelaskan bagaimana hubungan ini dapat terus berlangsung. Dalam salah satu kisah yang termuat dalam cerita Tantri Kamandaka terdapat kisah tentang seorang brahmana yang bernama Sadnyadarma dan pandai besi yang bernama Suwarnangkara. Bagian menarik dari kisah ini yaitu saat sang pandai besi yaitu Suwarnangkara tidak membalas budi baik sang Brahmana yang telah menolongnya saat terjatuh ke sumur bersama dengan dua binatang lainnya yaitu seekor ular dan harimau. Ular dan harimau yang juga telah ditolong oleh sang brahmana, justru menyelamatkan hidup sang brahmana. Sementara itu, sang pandai besi justru hampir membuat nyawa sang brahmana dalam ancaman kematian. Terdapat ungkapan menarik yang dapat dipetik dari cerita ini. Ketika sang pendeta merenungkan lima macam sengsara (lima macam penjelmaan dalam rangka lahir kembali ke dunia fana), yaitu lebih baik berkasih sayang kepada binatang daripada kepada manusia jahat dan tidak baik pula jika tidak mengindahkan nasihat sahabat karena dapat mendatangkan bencana (Ika lěhěng masiha ring satwa, syapadi masiha ring nīca, muwah anala ning tan mangiḍěpa warah ning mitranya, bwat maněmu duḥka).

    Dengan demikian, memaknai hari suci Tumpek Kandang pada situasi seperti saat ini menjadi hal yang sangat penting dan bermanfaat, sebagai suatu usaha untuk menjalin hubungan cinta kasih antara manusia dan binatang sebagai mahluk ciptaan Tuhan. Untuk itu, keseimbangan ekosistem pun dapat tetap terjaga.